قازىرگى تاڭدا حالقىمىز ءدىني كوزقاراستارىنا قاراي ءارتۇرلى توپقا جىكتەلە باستادى. بۇل كەسەلدىڭ الدىن الىپ، ارەكەت ەتپەسەك، تاريحتاعى قاتەلىكتى تاعى دا قايتالاۋىمىز مۇمكىن. ويتكەنى، كەز-كەلگەن سىرتتان كەلگەن اعىمنىڭ باستى نىساناسى — قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويىنا تىرنەكتەپ جيناعان رۋحاني مۇراسى مەن مادەنيەتى.
ءبىز، قازاقتار ومىردەن وتكەندەردىڭ رۋحىنا قۇران باعىشتايمىز. قازىر تاريقات، قابىردى زيارات ەتۋ، ولارعا بەلگىتاس ورناتۋ يسلامعا جات دەپ ۋاعىز ايتۋشىلار كوبەيدى. ولار مۋزىكا، تەاتر، ونەر، تۋعان كۇن تويلاۋدى حارام، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. ءبىزدىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىز — اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) جانە دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات) بولسا، اتا-بابالارىمىز قاي يسلام ءدىنىن ۇستانعان؟،– دەگەن سۇراقتار تۋىنداۋى مۇمكىن.
قۇران مەن سۋننا نەگىزىندە: بىرىنشىدەن، «بيدعات» دەپ، اراب تىلىندەگى سوزدىك ماعىناسى «جاڭالىق ەنگىزۋ» ياعني، شاريعات تۇرعىسىنان پايعامبارىمىز ۇيرەتكەن يسلام دىنىندە كەزدەسپەيتىن ءىس-ارەكەتتى ايتادى. يسلام عۇلامالارى بيدعاتتى تۇگەلدەي جوققا شىعارمايدى. دىنگە جاڭالىق قوسۋدى (بيدعاتتى) جاقسى جانە جامان دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى.
«جامان بيدعات» دەپ عۇلامالار يسلام ءدىنى نەگىزدەرى مەن عيبادات فورماسىنا جاڭالىق ەنگىزۋدى ايتادى. مىسالى، بەس ۋاقىت نامازدى، التى ۋاقىتقا شىعارۋعا نەمەسە ەكى ۋاقىتقا كەمىتۋگە بولمايدى. يسلامنىڭ يمان، ناماز، ورازا، زەكەت، قاجىلىق جانە ت.ب. شارتتارىنا وزگەرىس ەنگىزۋىنە جول جوق.
جاقسى بيدعاتقا ادامنىڭ اقىلى، وي-ساناسى، قوعام مەن ادامنىڭ ماتەريالدىق، رۋحاني تىرشىلىگىنە، كەمەلدىگىنە ۇلەس قوساتىن نارسەلەر كىرەدى. بۇلار ءدىني جانە ءدۇنياۋي دامۋعا ىقپال ەتكەندىكتەن دىندە رۇقسات ەتىلەدى. مىسالى، حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋعان كۇنى ء(ماۋلىد), ءتاسپى (تاسبيح), سالاۋات (تاحليل), اللانى ەسكە الۋ (زيكر), اسەم ۇيلەردە تۇرۋ، تەحنيكا جەتىستىكتەرىنەن پايدالانۋ جانە ت.ب. ۋاححابيلەر بولسا، پايعامبار داۋىرىندە بولماعان نارسەنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. ولارعا تۇتاستاي بيدعات دەپ قارايدى. يسلام ەشقاشان ادامنىڭ رۋحاني، ماتەريالدى دامۋىنا، كەمەلدەنۋىنە قارسى شىقپايدى. ادامنىڭ اشقان جاڭالىقتارىنا اللا سۇيىسپەنشىلىك تانىتادى. قۇران مەن سۋنناعا ونىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن نارسەنىڭ ءبارىن يسلام «عۇرىپ» دەيدى. ياعني، كوركەم، ادەمى دەگەن ءسوز. بارلىق مۇسىلماننىڭ قابىلداعان ءىسى اللا تاراپىنان دا قابىلدانادى. ەگەر ءبىز پايعامبار داۋىرىندە بولماعان، سۋنناعا ساي ەمەس دەپ، بۇگىنگى عىلىم مەن تاريحتا قالىپتاسقان تافسير، حاديس، فيقح عىلىمدارىنان باس تارتساق، مەكتەپ، مەدرەسە، ۋنيۆەرسيتەتكە بارماساق، بۇل تازا يسلامنىڭ رۋحىنا ابسوليۋتتىك تۇرعىدان قايشى كەلەدى. يسلام قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ول ادامدى، اسىرەسە، مۇسىلمانداردىڭ دامۋى مەن كەمەلدەنۋىنە باستايتىن، سونىسىمەن اللانىڭ قيامەتكە دەيىن ۇكىمى جۇرەتىن سوڭعى ءدىنى.
مۇسىلمان عۇلامالارى سوپىلىق تاريقاتتار تۋرالى ونىڭ كەمەلدىك جولى، ار ءىلىمى ەكەندىگىن ايتىپ كەتكەن. سوپىلىق ادامنىڭ ىشكى الەمىن ارىلتىپ، ونى قوعامعا پايدالى قىلاتىن مەكتەپ. پايعامبار ءوزى تۋرالى «البەتتە، مەن كوركەم مورالدى تولىقتىرۋ، ورناتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن پايعامبارمىن» دەگەن ەدى. ال، ۋاححابيلەر سوپىلىققا قارسى شىعىپ، تاريقات ماشايىحتارىنا ىقپال بەرۋدى كۇپىرلىك، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. راس، پايعامبارىمىز العاشقىدا قابىردى زيارات ەتۋگە تيىم سالعان. كەيىننەن پۇتقا تابىنۋشىلىق توقتاعان سوڭ، يسلام ءدىنى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ جۇرەگىنە ۇيالاعان سوڭ، قابىردى زيارات ەتۋگە رۇقسات ەتكەن. پايعامبار: «مەن سىزدەردى قابىرلەردى زيارات ەتۋدەن توقتاتىپ ەدىم، ەندى قابىردى زيارات ەتە بەرىڭدەر، ويتكەنى وندا سىزدەر ءۇشىن عيبرات بار» دەگەن ەدى. دەمەك، العاشقى يسلام داۋىرىندە، پۇتقا تابىنۋشىلىق سياقتى شيرككە سەبەپ بولاتىن سالت-سانا باسىم كەزدە قابىرگە زياراتقا تيىم سالىنعان. كەيىننەن عۇلامالار تاراپىنان قابىرگە زيارات جاساۋدىڭ قاعيدالارى دەگەن اتپەن كىتاپتار دا جازىلدى. دەمەك، يسلامدا قاعيدالار — بەكىتىلگەن ەرەجەلەر شەڭبەرىندە قابىردى زيارات ەتۋ، اۋليەلەردى ارداقتاۋ ساۋاپتى ءىس ەكەن.
مازارعا قابىرتاس، ەسكەرتكىش قويۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى ۋسمان يبن مازۋن قايتىس بولعاندا ونىڭ قابىرىنىڭ ۇستىنە بەلگى تاس اكەلىپ قويعان. سەبەبىن سۇراعاندارعا «وسى جەردەن وتكەنىمىزدە تاستى كورىپ، ۋسماندى ەسكە الىپ، دۇعا قىلىپ تۇرامىن» دەگەن ەكەن. دەمەك، دىنىمىزدە ولگەندەرگە بەلگىتاس قويۋ شاريعاتقا جات ەمەس ەكەن.
ولگەندەرگە قۇران باعىشتاۋ – بارلىق مۇسىلمان الەمىندە كەڭ تارالعان. ول ولىلەردى ەسكە الۋ ءۇشىن جاسالعان شارا، عيبراتى، حيكمەتى مول نارسە. قۇران وقۋ ارقىلى ولىك شىققان ۇيگە ءوزىڭنىڭ ونىڭ قايعىسىن بولىسكەنىڭدى بىلدىرەسىڭ.
پايعامبار ايتادى: «قۇران كارىم وقىلعاندا جانە اللا قۇران وقىعانعا دا، ونى تىڭداعانعا دا، ساۋاپ جازادى. سوندىقتان ەگەر، وقۋشىلار مايىتكە قۇران باعىشتاسا، اللا وقۋشىلارعا بەرگەن ساۋابىن كەمىتپەستەن مايىتكە دە جازادى» دەيدى. سوندىقتان قۇران ءتىلاۋاتى اللانىڭ ءسوزىنىڭ ساقتالۋى جانە يسلام ءدىنىنىڭ جاندانۋىنىڭ ءبىر جولى دەپ قاراۋ كەرەك.
قۇراندا: «… كەيىنگى كەلگەن اۋلەت وكىلدەرى وزدەرىنەن بۇرىن ءوتىپ كەتكەن اتا-بابالارىنا دۇعا وقىپ: ەي، اللا، ءبىزدى كەشىر، يماندا بىزدەن بۇرىن وتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ كۇنالارىن كەشىر»، — دەيدى.
پايعامباردىڭ ءوزى كەيبىر سۇرەلەردى مايىتكە وقۋدىڭ ارتىقشىلىعىن ايتقان. مىسالى: «ياسين سۇرەسىن وقىساڭىز، ءمايىتتىڭ ازابى جەڭىلدەيدى» (يمام احماد مۋسنادي).
«ادام بالاسى قايتىس بولسا، ونىڭ ىستەگەن ساۋاپ امالدارى توقتايدى، بىراق ءۇش نارسە توقتامايدى. ساداقا جاريا (جاقسى ءىس), پەرزەنتىنىڭ وعان جاساعان دۇعاسى جانە پايدالى ءىلىمى»، يبن جاۋزيانىڭ ءوزى، «الدىڭعى ءۇش عاسىرداعى يسلام عۇلامالارىنىڭ جەرلەۋ راسىمىنەن كەيىن قۇران وقۋدى وسيەت ەتكەن»، — دەيدى.
تاۋاسسۋل پايعامباردىڭ ءوزى: «ءاي، اللا، سەنەن، تەك سەنەن عانا سۇراۋشىلار ءۇشىن سۇرايمىن» دەگەن ەدى. پايعامبار ءبىر بيشاراعا: «ءاي، اللا، سەنەن سەنىڭ پايعامبارىڭ ارقىلى سۇرايمىن. ءاي، مۇحاممەد، ءسىز ارقىلى اللاعا جالبارىنامىن. ءاي، اللا، پايعامباردىڭ حاققى، ءۇشىن ءمىناجاتىمدى قابىل ەتە گور»، — دەپ، دۇعا جاسا دەيدى.
قازاق مادەنيەتى مەن مۇسىلماندىعى، ءدىني تانىمى بارلىق قاباتتارى ارقىلى يسلام وركەنيەتىنىڭ بولىنبەس بولشەگى ەكەندىگىن كورسەتەدى. قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ باسقا مۇسىلماندىقتاردان ەشقانداي كەمشىلىگى جوق. سەبەبى، ونداعى كەزكەلگەن قۇبىلىس، سالت ءداستۇر، جالپى قۇندىلىقتارى يسلامي نەگىزدە بولمىسقا اينالعان.
دوساي كەنجەتاي،
http://mazhab.kz
تەولوگيا جانە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
