سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىدە قوعامنىڭ قاتتى سىنىنا تاپ بولعان باستامالاردى «كەرەمەت جوبا» دەپ قولدايتىن توپ پايدا بولدى. ايتالىق بەلگىلى ءبىر مينيسترلىكتىڭ شالا-جانسار رەفورماسى سىن ساداعىنا ىلىنسە، ونى «جالدامالى جەندەتتەر» كوپ ۇزاماي جەر كوككە سىيدىرماي، ماقتاي الا جونەلەدى.
بۇل ءبىر قاراعاندا قاراپايىم ماسەلە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. الايدا ءدال وسى جاعدايعا كوز جۇما قاراي بەرەتىن بولساق، بولاشاقتا ونىڭ زاردابى اۋىر بولاتىن ءتارىزدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ بۋىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ «پايدا ويلاما، ار ويلا» دەگەن ەمەس، «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا، مال تاپ» دەگەن ءتامسىلىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن بولىپ الدى. جەكە باس پايداسى ءۇشىن كەز كەلگەن نارسەنى قولداي كەتەتىن، تاباندى ۇستانىمى جوق ازاماتتار قوعامعا قانشالىقتى پايدالى نەمەسە زيان؟
جالپى ازاماتتاردىڭ قاراقان باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن لاس ىستەرگە ارالاسۋىنا ەكى نارسە تۇرتكى بولىپ وتىرعان ءتارىزدى. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى اقشا بولسا، ەكىنشىسى تاريحتان ءتيىستى ساباق الماۋ بولسا كەرەك. سەبەبى قازىرگى تاڭدا از جالاقىعا جان باعىپ، ءومىر ءسۇرۋ قيىن بولىپ بارادى.
سوندىقتان دا جاستاردىڭ كوپشىلىگى قوسىمشا جۇمىس رەتىندە «اقتاۋ پروتسەسىنە» ارالاسىپ، تابىس تابۋعا تىرسادى. ماسەلەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇسىنعان رەفورما سىن ساداعىنا ىلىنگەندە ءبىر توپ ازاماتتار ونى ماقتاپ شىقتى. ال زيالى قاۋىم وكىلدەرى اتالعان مينيسترلىكتىڭ باستامالارىنىڭ ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاتەر توندىرەتىنىن ايۋىنداي اق ايتىپ كەلەدى. الايدا بۇعان قۇلاق اسپاعان ازاماتتار اقشا ءۇشىن «كەمپىردى قىزداي» ەتىپ كورسەتۋگە تىرسىپ باقتى.
ءيا، كەيبىر ازاماتتار باس پايداسى ءۇشىن امالسىزدان لاس ارەكەتكە بارۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعان شىعار. دەسەك تە وسى ماجبۇرلىكتىڭ ارتى يتارشىلىققا، ال يتارشىلىقتىڭ سوڭى ۇلت مۇددەسىن ساتۋعا الىپ كەلەتىنىن قاپەرگە المايتىن سياقتىمىز. ال مۇنداي بۋىن ءبىر كەزدە قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ورىسقا ساتقان كەيبىر اتا-بابالارىمىز سياقتى ەش ويلانباستان ارەكەت ەتە بەرۋى مۇمكىن.
سەبەبى ءبىزدى ورىسقا كىرىپتار ەتكەن قايراتكەرلەر شەن-شەكپەنگە ساتىلىپ، قازاققا بوداندىق قامىتىن كيگىزگەن بولاتىن. ال بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ وكىلدەرىنىڭ كەشەگى قاتەلىكتى قايتالاپ، ۇلتتىق مۇددەمىزدى قىتاي مەن ارابقا ساتىپ جاتسا تاڭعالمايمىز.
جاپوننان نەگە ۇلگى المايمىز؟
الەۋمەتتىك جەلىدەگى كەيبىر ازاماتتار ءتىل، جەر، ءدىن سىندى وتە وتكىر ماسەلەدە حالىققا قارسى پوزيتسيا ۇستانۋدان قورىقپايدى. بۇعان اقشادان بۇرىن تاريحتان ءتيىستى ساباق المايتىندىعىمىز اسەر ەتەتىن ءتارىزدى. سەبەبى ءبىز ءۇشىن كەنەسارى حان دا، ونى پاتشاعا ۇستاپ بەرۋگە جانتالاسقان تۇلعالار دا بىردەي قۇرمەتتى بولىپ وتىر.
سونداي-اق بۇگىندە ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش ارىستارى مەن ولاردى اشكەرلەۋدە ەرەكشە كوزگە تۇسكەن قازاقتان شىققان كوممۋنيستەر بىردەي دارىپتەلىپ ءجۇر. بۇل قوجاناسىردىڭ «سىزدىكى دە دۇرىس، سىزدىكى دە دۇرىس» دەيتىن اپەندىلىگىن ەسكە تۇسىرەدى. ايتپەسە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن كەنەسارى مەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ قارەكەتىنە قارسى بولعان جانداردىڭ ارەكەتىن قوعام ءوزى اشكەرەلەنۋى كەرەك ەدى.
الايدا ءبىز «قايتقان ادامنىڭ ارتىنان جامان ءسوز ايتۋعا بولمايدى» دەپ ماسەلەنى جىلى جاۋىپ قويعىمىز كەلەدى. ال شىن مانىسىندە اقتى اق، قارانى قارا دەپ ايتا الماۋىمىزدىڭ زاردابى جەر مەن ءدىن سىندى وتە وتكىر ماسەلەدە الدىمىزدان ءجيى شىعىپ ءجۇر.
مىسالى جەر داۋى كەزىندە ەلىمىزدىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى ەل-جۇرتتى جەردى شەت ەلدىكتەرگە ساتۋعا ۇگىتتەدى. سونىمەن قاتار ءبىز بۇگىندە سالافيزم اعىمىن ەلىمىزگە اكەلىپ، ونىڭ كەڭ تارالۋىنا سەبەپكەر بولعان ازاماتتارعا دا تۇسىنىستىك تانىتىپ ءجۇرمىز.
ءبىزدىڭ وسىنداي شامادان تىس تۇسىنىستىك تانىتۋىمىز جاپونيادا بولعان مىنا ءبىر وقيعانى ەسكە تۇسىرەدى. 1912 جىلى ايگىلى تيتانيك كەمەسى اپاتقا ۇشىراعاندا جاپون ازاماتى ماسابۋمي حوسونو جانتالاسىپ ءجۇرىپ اجالدان امان قالادى. الاپات اپاتتان امان قالعان ازامات تۋرالى ەۋروپانىڭ باق «جاپوننىڭ باقىتتى جىگىتى» دەپ جارىسا جازىپ، ونى جەر كوككە سىيدىرماي ماقتايدى.
ءبىر قىزىعى ول ءوز ەلىنە كەلگەندە ودان ءوز وتانداستارى تەگىس تەرىس اينالادى. سەبەبى ەۆروپادا «باقىتتى بالا» اتانعان ماسابۋمي حوسونونى ءوز وتانىندا وسى قىلىعى ءۇشىن جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، «سامۋرايدىڭ جانكەشتىلىكتى تالاپ ەتەتىن ەسكى سالتىن ساتىپ كەتكەن وپاسىز، قورقاق. مۇنداي ارسىزدىققا بارعانشا، كەمەمەن بىرگە قۇردىمعا كەتكەنى دۇرىس ەدى» دەپ ايىپتايدى. ابىرويىنان ايىرىلىپ، ۇياتتان جۇرداي بولعان حوسونونىڭ ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى ءبىر ىسىنە قاتتى وكىنىپ وتكەن كورىنەدى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا جاپون حالقىنىڭ وسىنداي پرينتسيپشىلدىگى كۇن شىعىس ەلىن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلى رەتىندە قالىپتاستىرىپ وتىر. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۇنداي وقيعا بولسا ونى ەش ويلانباستان كەشىرە سالار ەدىك. ويتكەنى ءبىز بۇداندا ۇلكەن ساتقىندىقتى كەشىرىپ، «زامانى سولاي بولدى عوي» دەپ قاراپ وتىراتىن حالىقپىز.
ءاليحان نەگە رادلوۆتى جاقتىرمادى؟
پرينتسيپ دەمەكشى، ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ەڭ نەگىزگى وزەگى ادامنىڭ ۇستانىمىنا بايلانىستى. وكىنىشكە قاراي وسى ءبىر ۇستانىمنىڭ جوقتىعى كوپتەگەن تۇلعالاردىڭ رەپۋتاتسياسىن تاس تالقان ەتتى. ويتكەنى مىڭ كۇندىك ابىروي بەدەلدەن گورى ءبىر كۇندىك باس پايدا ماڭىزدى بولىپ بارادى.
ايتالىق الەۋمەتتىك جەلىنى قوعام ايناسى دەسەك، ودان بۇگىندە كىمنىڭ كىم ەكەنىن انىق كورۋگە بولادى. مىسالى جىل باسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ بيلىك تارماقتارى اراسىندا وكىلەتتىلىكتەردى قايتا ءبولىسۋ تۋرالى اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلەتىنى بەلگىلى بولدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل شەشىمىنە قاراپايىم حالىق قارسى بولا قويعان جوق. ايتسە دە قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 1 تارماعىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلكىن جەكە مەنشىگىندە ۇستاي الادى» دەلىنگەن ءسوز ءبىراز داۋ تۋدىردى.
سەبەبى اتالعان تارماقتى «اركiم زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلكiن جەكە مەنشiگiندە ۇستاي الادى» دەپ وزگەرتۋ ۇسىنىلدى. سوندىقتان دا بۇل باپقا قاراشا حالىقتىڭ كوپشىلىگى قارسىلىعىن تانىتىپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. دەسەك تە كەيبىر ازاماتتار 26 باپتىڭ ارتىقشىلىعىن ايتىپ، ونىڭ قابىلدانۋىنا ەرەكشە بەلسەندىلىك كورسەتتى.
الايدا قوعام نارازىلىعىنان كەيىن بۇل باپتى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى الىپ تاستادى. مىنە وسى ساتتە اتالعان باپتى قىزعىشتار قورعاشتاعاندار ءلام-ميم دەمەي ءۇنسىز قالدى. سەبەبى ولار ءاۋ باستا بۇل باپتى قولداۋ كەرەك بولعانى ءۇشىن قولداعان بولاتىن. ايتپەسە ولارعا ەكى قويىم ءبىر سوم.
ارينە بارلىق ادامنىڭ ۇلتتىق ۇستانىمعا بەرىك بولىپ، تاباندىلىق تانىتۋى مۇمكىن ەمەس. الايدا قوعام الدىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ۇياتتى جيىستىرىپ قويىپ، يتارشىلىقپەن اينالىسىپ كەتۋى جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. وسى رەتتە ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ پرينتسيپشىلدىگىن اتاپ وتكەن ءجون.
مۇستافا شوقايدىڭ جازۋىنشا، ءاليحان بوكەيحان ايتۋلى عالىم رادلوۆتى جاقتىرمايتىن كورىنەدى. الاش ارىسى بۇل تۋرالى «رادلوۆ حالىقتاردى كۇشتى جانە ءالسىز دەپ ەكى توپقا بولەتىن. وسى ارقىلى ول ورىستاردىڭ ءبىزدى بيلەپ – توستەۋىن زاڭدى قۇبىلىس دەپ كورەتىن» دەيدى.
ءبىر كەزدە ءاليحان بوكەيحان رادلوۆقا رەسەيدىڭ قاتىگەز ساياساتىن جانە مۇعاجىر مەكەمەسىنىڭ وزبىرلىعىن ايتىپ شاعىنعان. ونى تىڭداپ بولعان سوڭ رادلوۆ: «كۇشتىلەردىڭ السىزدەردى بيلەپ توستەۋى مەملەكەتارالىق قاتىناستاردىڭ تابيعي زاڭدىلىعى» دەپ جاۋاپ قايتارعان بولاتىن. ءاليحان رادلوۆتىڭ مىنا سوزىنە توزە الماي شىعىپ كەتكەن. سودان كەيىن ءاليحان ونىڭ اتىن ەستىسىمەن، تىجىرىنىپ ءبىر ءتۇرلى جايسىز كۇي كەشەتىن» دەپ جازادى.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ رادلوۆتىڭ اتىن ەستىگەندە «جايسىز كۇي كەشۋى» ونىڭ ۇلتتىق ۇستانىمعا بەرىكتىگىن بىلدىرسە كەرەك. ال ۇلت كوسەمىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى نەگە تيىن تەبەنگە ساتىلىپ، نەگە ابىروي بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرىپ ءجۇر؟
سالافيزم فاشيزمنەن دە قاۋىپتى
ەلىمىزدەگى ەڭ كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى ءدىن پروبلەماسى. ونى اقتوبە مەن الماتىدا بولعان سوڭعى تەروريستىك اكتى دالەلدەپ بەردى. مىنە سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل وقىس وقيعانى سالافيتتىك اعىمدى ۇستانۋشىلار جاسادى دەپ رەسمي مالىمدەگەن بولاتىن.
الايدا سوعان قاراماستان ەلىمىزدە سالافيزم اعىمىنا تيىم سالۋ مۇمكىن بولماي تۇر. ويتكەنى اتالعان اعىمدى جاسىرىن، ءتىپتى اشىقتان اشىق قولدايتىن ازاماتتار ارامىزدا بارشىلىق.
شىن مانىسىندە ءسالافيزمدى قولداۋ كەنەسارى حان مەن ءاليحان بوكەيحانعا قارسى كۇرەسكەن قازاقتاردىڭ ارەكەتىن ەسكە سالادى. سەبەبى اتالعان اعىمدى ەلىمىزگە الىپ كەلىپ، ونىڭ كەڭ قانات جايۋىنا ىقپال ەتۋ تاۋەلسىزدىككە قارسى جاسالعان ساتقىندىق بولىپ سانالادى.
وكىنىشكە قاراي سالافيزم كۇننەن كۇنگە كۇشەيىپ، ءوز اۋقىمىن كەڭەيتىپ بارا جاتىر. سەبەبى قاراپايىم حالىقتى ايتپاعاندا كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءوزى وسى توپتىڭ قاۋىپتىلىگىن تۇسىنبەي وتىر.
جالپى ءسالافيزمنىڭ سالدارىنان ەلىمىزدە جۇزگە جۋىق ادام اۋىر جاراقات الىپ، قازا تاپتى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جاپا شەگىپ وتىرعان قۇزىرلى ورگان قىزمەتكەرلەرى ەكەنى كوپشىلىككە جاسىرىن ەمەس.
الايدا ءبىز «اقتوبە وبلىسىندا 18 سودىردىڭ كوزى جويىلدى» دەگەن اقپاراتقا «ساۋاپ» دەپ قارايتىن ءتارىزدىمىز. شىن مانىسىندە سالافيتتىك اعىمنىڭ قۇرساۋىنا تۇسكەن ازاماتتار نەبارى 1-2 جىل بۇرىن نامازعا جىعىلعان جاستار بولاتىن. ولاردىڭ جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە وزدەرىنەن بۇرىن ۇكىمەت كىنالى ەمەس پە؟
سەبەبى ءتيىستى مەكەمە تاراپىنان «مىنا ازاماتتاردىڭ ۋاعىزىن تىڭداۋعا بولمايدى» دەگەن ەسكەرتۋ بولسا، ولار اياعىن شالىس باسپاس ەدى. قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىرلاردىڭ قۇرساۋىنا تۇسكەن باۋىرلارىمىزدى ايىپتاۋدان بۇرىن، ولاردىڭ كوسەمدەرىنە وكپە ارتۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ ويتكەنى ولار جاستاردىڭ سالافيتتىك اعىمعا كىرۋىنە تۇرتكى بولىپ، مىڭداعان ازاماتتىڭ وبالىنا قالدى.
اشىعىن ايتساق، ساۋد ارابياسىنىڭ رەسمي ءدىنى بولىپ سانالاتىن سالافيزم گيتلەردىڭ فاشيزمىنەن دە قاۋىپتى بولىپ وتىر. ماسەلەن گيتلەر گەرمانيانى اۋىر قارجىلىق داعدارىستان اياقتان تۇرعىزسا، ال يشيم ساپىنداعى سالافيتتەر ەلدىڭ بەرەكەسىن الىپ، مىڭ جىلدىق وركەنيەتتىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى ەكى اعىمدا قوعام ءۇشىن قاۋىپتى. الايدا ءبىز سالافيتتىك اعىمعا ۇركە قاراپ وتىرعان جوقپىز. مىسالى قازىرگى تاڭدا گەرمانيادا گيتلەردىڭ فاشيستتىك يدەياسىن ناسيحاتتاعان ازاماتتار زاڭ بويىنشا تۇرمەگە قامالادى. ال ءبىزدىڭ ەلدە جات اعىمنىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن ازاماتتار ەمىن-ەركىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر.
ءبىر قىزىعى سالافيتتىك يدەيانى ناسيحاتتاۋشىلار قوعامدا ءوز ورنىن قالىپتاستىرعان، بەدەلدى ازاماتتار. وكىنىشكە قاراي ولار ارابتىڭ رەسمي ءدىنىن قازاققا تاڭعىسى كەلەدى.
مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە تاريحتان ءتيىستى قورىتىندى شىعارماعاندىعىمىزدىڭ سالدارى. ءبىر كەزدە ءبىزدىڭ كەيبىر اتا-بابالارىمىز قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ورىسقا ساتسا، ەندى ونىڭ ۇرپاعى اراب داستۇرشىلىگىن ناسيحاتتاپ الەك.
سەرىك جولداسباي
استانا
matritca.kz
