Sońǵy kezderi áleýmettik jelide qoǵamnyń qatty synyna tap bolǵan bastamalardy «keremet joba» dep qoldaıtyn top paıda boldy. Aıtalyq belgili bir mınıstrliktiń shala-jansar reformasy syn sadaǵyna ilinse, ony «jaldamaly jendetter» kóp uzamaı jer kókke syıdyrmaı, maqtaı ala jóneledi.
Bul bir qaraǵanda qarapaıym másele bolyp kórinýi múmkin. Alaıda dál osy jaǵdaıǵa kóz juma qaraı beretin bolsaq, bolashaqta onyń zardaby aýyr bolatyn tárizdi. Óıtkeni bizdiń býyn Abaı Qunanbaıulynyń «Paıda oılama, ar oıla» degen emes, «esektiń artyn jýsań da, mal tap» degen támsilin birinshi orynǵa qoıatyn bolyp aldy. Jeke bas paıdasy úshin kez kelgen nárseni qoldaı ketetin, tabandy ustanymy joq azamattar qoǵamǵa qanshalyqty paıdaly nemese zııan?
Jalpy azamattardyń qaraqan basynyń múddesi úshin las isterge aralasýyna eki nárse túrtki bolyp otyrǵan tárizdi. Onyń eń birinshisi aqsha bolsa, ekinshisi tarıhtan tıisti sabaq almaý bolsa kerek. Sebebi qazirgi tańda az jalaqyǵa jan baǵyp, ómir súrý qıyn bolyp barady.
Sondyqtan da jastardyń kópshiligi qosymsha jumys retinde «aqtaý proesine» aralasyp, tabys tabýǵa tyrsady. Máselen Bilim jáne ǵylym mınıstrligi usynǵan reforma syn sadaǵyna ilingende bir top azamattar ony maqtap shyqty. Al zııaly qaýym ókilderi atalǵan mınıstrliktiń bastamalarynyń ulttyń bolashaǵyna qater tóndiretinin aıýyndaı aq aıtyp keledi. Alaıda buǵan qulaq aspaǵan azamattar aqsha úshin «kempirdi qyzdaı» etip kórsetýge tyrsyp baqty.
Iá, keıbir azamattar bas paıdasy úshin amalsyzdan las áreketke barýǵa májbúr bolyp otyrǵan shyǵar. Desek te osy májbúrliktiń arty ıtarshylyqqa, al ıtarshylyqtyń sońy ult múddesin satýǵa alyp keletinin qaperge almaıtyn sııaqtymyz. Al mundaı býyn bir kezde qazaqtyń ulttyq múddesin orysqa satqan keıbir ata-babalarymyz sııaqty esh oılanbastan áreket ete berýi múmkin.
Sebebi bizdi orysqa kiriptar etken qaıratkerler shen-shekpenge satylyp, qazaqqa bodandyq qamytyn kıgizgen bolatyn. Al búgingi táýelsiz eldiń ókilderiniń keshegi qatelikti qaıtalap, ulttyq múddemizdi qytaı men arabqa satyp jatsa tańǵalmaımyz.
Japonnan nege úlgi almaımyz?
Áleýmettik jelidegi keıbir azamattar til, jer, din syndy óte ótkir máselede halyqqa qarsy pozıııa ustanýdan qoryqpaıdy. Buǵan aqshadan buryn tarıhtan tıisti sabaq almaıtyndyǵymyz áser etetin tárizdi. Sebebi biz úshin Kenesary han da, ony patshaǵa ustap berýge jantalasqan tulǵalar da birdeı qurmetti bolyp otyr.
Sondaı-aq búginde Álıhan Bókeıhan bastaǵan alash arystary men olardy áshkerleýde erekshe kózge túsken qazaqtan shyqqan kommýnıster birdeı dáriptelip júr. Bul Qojanasyrdyń «sizdiki de durys, sizdiki de durys» deıtin ápendiligin eske túsiredi. Áıtpese Táýelsizdik úshin kúresken Kenesary men Álıhan Bókeıhannyń qareketine qarsy bolǵan jandardyń áreketin qoǵam ózi áshkerelenýi kerek edi.
Alaıda biz «qaıtqan adamnyń artynan jaman sóz aıtýǵa bolmaıdy» dep máseleni jyly jaýyp qoıǵymyz keledi. Al shyn mánisinde aqty aq, qarany qara dep aıta almaýymyzdyń zardaby jer men din syndy óte ótkir máselede aldymyzdan jıi shyǵyp júr.
Mysaly jer daýy kezinde elimizdiń betke ustar azamattary el-jurtty jerdi shet eldikterge satýǵa úgittedi. Sonymen qatar biz búginde salafızm aǵymyn elimizge ákelip, onyń keń taralýyna sebepker bolǵan azamattarǵa da túsinistik tanytyp júrmiz.
Bizdiń osyndaı shamadan tys túsinistik tanytýymyz Japonııada bolǵan myna bir oqıǵany eske túsiredi. 1912 jyly áıgili Tıtanık kemesi apatqa ushyraǵanda japon azamaty Masabýmı Hosono jantalasyp júrip ajaldan aman qalady. Alapat apattan aman qalǵan azamat týraly Eýropanyń BAQ «japonnyń baqytty jigiti» dep jarysa jazyp, ony jer kókke syıdyrmaı maqtaıdy.
Bir qyzyǵy ol óz eline kelgende odan óz otandastary tegis teris aınalady. Sebebi Evropada «baqytty bala» atanǵan Masabýmı Hosonony óz otanynda osy qylyǵy úshin jerden alyp, jerge salyp, «samýraıdyń jankeshtilikti talap etetin eski saltyn satyp ketken opasyz, qorqaq. Mundaı arsyzdyqqa barǵansha, kememen birge qurdymǵa ketkeni durys edi» dep aıyptaıdy. Abyroıynan aıyrylyp, uıattan jurdaı bolǵan Hosononyń ózi ómiriniń sońyna deıin osy bir isine qatty ókinip ótken kórinedi.
Bizdiń oıymyzsha japon halqynyń osyndaı prınıpshildigi kún shyǵys elin álemniń aldyńǵy qatarly eli retinde qalyptastyryp otyr. Al bizdiń elimizde mundaı oqıǵa bolsa ony esh oılanbastan keshire salar edik. Óıtkeni biz budanda úlken satqyndyqty keshirip, «Zamany solaı boldy ǵoı» dep qarap otyratyn halyqpyz.
Álıhan nege Radlovty jaqtyrmady?
Prınıp demekshi, biz aıtyp otyrǵan máseleniń eń negizgi ózegi adamnyń ustanymyna baılanysty. Ókinishke qaraı osy bir ustanymnyń joqtyǵy kóptegen tulǵalardyń repýtaııasyn tas talqan etti. Óıtkeni myń kúndik abyroı bedelden góri bir kúndik bas paıda mańyzdy bolyp barady.
Aıtalyq áleýmettik jelini qoǵam aınasy desek, odan búginde kimniń kim ekenin anyq kórýge bolady. Mysaly jyl basynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń bılik tarmaqtary arasynda ókilettilikterdi qaıta bólisý týraly Ata zańǵa ózgerister engiziletini belgili boldy. Úkimettiń bul sheshimine qarapaıym halyq qarsy bola qoıǵan joq. Áıtse de qoldanystaǵy Konstıtýııanyń 26 babynyń 1 tarmaǵynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary zańdy túrde alǵan qandaı da bolsyn múlkin jeke menshiginde ustaı alady» delingen sóz biraz daý týdyrdy.
Sebebi atalǵan tarmaqty «Árkim zańdy túrde alǵan qandaı da bolsyn múlkin jeke menshiginde ustaı alady» dep ózgertý usynyldy. Sondyqtan da bul bapqa qarasha halyqtyń kópshiligi qarsylyǵyn tanytyp, óz pikirin bildirdi. Desek te keıbir azamattar 26 baptyń artyqshylyǵyn aıtyp, onyń qabyldanýyna erekshe belsendilik kórsetti.
Alaıda qoǵam narazylyǵynan keıin bul bapty Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń ózi alyp tastady. Mine osy sátte atalǵan bapty qyzǵyshtar qorǵashtaǵandar lám-mım demeı únsiz qaldy. Sebebi olar áý basta bul bapty qoldaý kerek bolǵany úshin qoldaǵan bolatyn. Áıtpese olarǵa eki qoıym bir som.
Árıne barlyq adamnyń ulttyq ustanymǵa berik bolyp, tabandylyq tanytýy múmkin emes. Alaıda qoǵam aldynda júrgen azamattardyń uıatty jıystyryp qoıyp, ıtarshylyqpen aınalysyp ketýi jaqsylyqtyń nyshany emes. Osy rette Ult kósemi Álıhan Bókeıhannyń prınıpshildigin atap ótken jón.
Mustafa Shoqaıdyń jazýynsha, Álıhan Bókeıhan aıtýly ǵalym Radlovty jaqtyrmaıtyn kórinedi. Alash arysy bul týraly «Radlov halyqtardy kúshti jáne álsiz dep eki topqa bóletin. Osy arqyly ol orystardyń bizdi bılep – tósteýin zańdy qubylys dep kóretin» deıdi.
Bir kezde Álıhan Bókeıhan Radlovqa Reseıdiń qatygez saıasatyn jáne muǵajyr mekemesiniń ozbyrlyǵyn aıtyp shaǵynǵan. Ony tyńdap bolǵan soń Radlov: «Kúshtilerdiń álsizderdi bılep tósteýi memleketaralyq qatynastardyń tabıǵı zańdylyǵy» dep jaýap qaıtarǵan bolatyn. Álıhan Radlovtyń myna sózine tóze almaı shyǵyp ketken. Sodan keıin Álıhan onyń atyn estisimen, tyjyrynyp bir túrli jaısyz kúı keshetin» dep jazady.
Álıhan Bókeıhannyń Radlovtyń atyn estigende «jaısyz kúı keshýi» onyń ulttyq ustanymǵa beriktigin bildirse kerek. Al ult kóseminiń búgingi urpaǵy nege tıyn tebenge satylyp, nege abyroı bedeline nuqsan keltirip júr?
Salafızm fashızmnen de qaýipti
Elimizdegi eń kúrdeli máseleniń biri din problemasy. Ony Aqtóbe men Almatyda bolǵan sońǵy terorıstik akti dáleldep berdi. Mine sol kezde Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev bul oqys oqıǵany salafıttik aǵymdy ustanýshylar jasady dep resmı málimdegen bolatyn.
Alaıda soǵan qaramastan elimizde salafızm aǵymyna tıym salý múmkin bolmaı tur. Óıtkeni atalǵan aǵymdy jasyryn, tipti ashyqtan ashyq qoldaıtyn azamattar aramyzda barshylyq.
Shyn mánisinde salafızmdi qoldaý Kenesary han men Álıhan Bókeıhanǵa qarsy kúresken qazaqtardyń áreketin eske salady. Sebebi atalǵan aǵymdy elimizge alyp kelip, onyń keń qanat jaıýýyna yqpal etý Táýelsizdikke qarsy jasalǵan satqyndyq bolyp sanalady.
Ókinishke qaraı salafızm kúnnen kúnge kúsheıip, óz aýqymyn keńeıtip bara jatyr. Sebebi qarapaıym halyqty aıtpaǵanda keıbir zııaly qaýym ókilderiniń ózi osy toptyń qaýiptiligin túsinbeı otyr.
Jalpy salafızmniń saldarynan elimizde júzge jýyq adam aýyr jaraqat alyp, qaza tapty. Eń birinshi kezekte japa shegip otyrǵan quzyrly organ qyzmetkerleri ekeni kópshilikke jasyryn emes.
Alaıda biz «Aqtóbe oblysynda 18 sodyrdyń kózi joıyldy» degen aqparatqa «saýap» dep qaraıtyn tárizdimiz. Shyn mánisinde salafıttik aǵymnyń qursaýyna túsken azamattar nebári 1-2 jyl buryn namazǵa jyǵylǵan jastar bolatyn. Olardyń jat aǵymnyń jeteginde ketýine ózderinen buryn Úkimet kináli emes pe?
Sebebi tıisti mekeme tarapynan «myna azamattardyń ýaǵyzyn tyńdaýǵa bolmaıdy» degen eskertý bolsa, olar aıaǵyn shalys baspas edi. Qoı terisin jamylǵan qasqyrlardyń qursaýyna túsken baýyrlarymyzdy aıyptaýdan buryn, olardyń kósemderine ókpe artýymyz kerek emes pe? Óıtkeni olar jastardyń salafıttik aǵymǵa kirýine túrtki bolyp, myńdaǵan azamattyń obalyna qaldy.
Ashyǵyn aıtsaq, Saýd Arabııasynyń resmı dini bolyp sanalatyn salafızm Gıtlerdiń fashızminen de qaýipti bolyp otyr. Máselen Gıtler Germanııany aýyr qarjylyq daǵdarystan aıaqtan turǵyzsa, al IShIM sapyndaǵy salafıtter eldiń berekesin alyp, myń jyldyq órkenıettiń tamyryna balta shapty.
Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini eki aǵymda qoǵam úshin qaýipti. Alaıda biz salafıttik aǵymǵa úrke qarap otyrǵan joqpyz. Mysaly qazirgi tańda Germanııada Gıtlerdiń fashısttik ıdeıasyn nasıhattaǵan azamattar zań boıynsha túrmege qamalady. Al bizdiń elde jat aǵymnyń soıylyn soǵyp júrgen azamattar emin-erkin úgit-nasıhat jumystaryn júrgizip jatyr.
Bir qyzyǵy salafıttik ıdeıany nasıhattaýshylar qoǵamda óz ornyn qalyptastyrǵan, bedeldi azamattar. Ókinishke qaraı olar arabtyń resmı dinin qazaqqa tańǵysy keledi.
Munyń bári aınalyp kelgende tarıhtan tıisti qorytyndy shyǵarmaǵandyǵymyzdyń saldary. Bir kezde bizdiń keıbir ata-babalarymyz qazaqtyń ulttyq múddesin orysqa satsa, endi onyń urpaǵy arab dástúrshiligin nasıhattap álek.
Serik JOLDASBAI
Astana
matritca.kz
