اتامىز قازاق تاريحتى ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان. وسى ءسوزدى بالا كەزىمدە ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان سان رەت ەستىپ، سان رەت وقىعان بولارمىن. ءاربىر ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ۇڭىلۋگە دەگەن قۇشتارلىعىم دا سولاردان قالدى دەپ باتىل ايتا الامىن. وسى ايتىلعاندارعا ايعاق رەتىندە، «قازىر» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن:
قولدانۋ اياسى:
قازىرگە دەيىن - وتكەن شاققا سىلتەيدى.
قازىر ء(دال قازىر) – وسى شاقتى ءبىلدىرىپ، ۇستىڭدە ماڭگى تۇرادى، ياعني ەشقايدا كەتپەيدى.
قازىردەن كەيىن – الداعى كەلەر شاقتى مەڭزەيدى.
قازىردىڭ ءتۇبىرى «از» بەن «قاز». بۇل جەردە، ياعني ءسوزدىڭ تۇبىرىندە «اۆتورلىق قۇقىق» ساقتالىپ تۇر. دەمەك، قازاق ءۇشىن وتكەن ۋاقىت پەن قازىرگى ۋاقىت اراسىنىڭ ەشقانداي الشاقتىعى جوق. بۇل ەل (قاز ەلى) اۋەل باستا قالاي بولدى، قازىر دە سول كۇيىندە، كەلەشەكتە دە سول كۇيىندە قالادى، بۇل ەندى ەشقاشان تاريح ساحناسىنان كەتپەيدى دەگەن ءسوز.
از - از ەلى (قاعانات), ازيا (جەر بەتىندەگى حالقى كوپ ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق), ازاۋ (ازاۋلى ەلى، ازوۆ تەڭىزى)), قاز (ەل مەن سىڭارى ءۇشىن جانىن قياتىن ەڭ ادال، ەڭ سۇلۋ قۇس), قازبەك (تاۋ، قازاقتىڭ بەگى، كىشى ءجۇز-بەكارىس), قازاق (قاعانات), قازان (قاعانات), قازار (قاعانات), قازى (تورەشى، ياعني بۇكىل الەم ەلدەرىنە تورەلىك ەتۋشى), قازىق (ورنىنان قوزعالمايتىن قازىق جۇرت (توپونوميكالىق ايعاقتاماسى قازىعۇرت تاۋى), بالاماسى ورنىنان قوزعالماي، ماڭگى جول كورسەتىپ تۇراتىن تەمىر قازاق جۇلدىزى، ياعني اسپانعا تەمىردەن قاققان قازىق جۇلدىز), قازىر (ەشقاشان ۇستىمىزدەن كەتپەي، ماڭگى تۇراتىن ۋاقىت ولشەمى) ت.ت. ءسوز تۇبىرىندە «از»، «قاز» دەگەن ءتۇبىرى بار اتاۋلاردىڭ ءبارى وسى قازىرگى قازاقتاردىڭ تىكەلەي اتا-بابالارىنان قالدى دەگەن ءسوز.
تەمىرقازىق دەمەكشى، اقيقاتىندا دا جۇلدىز قۇرامىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تەمىر مەتالىنان تۇرادى.
ال، ەندى ازدىڭ الدىندا تۇرعان «قا» دەگەن ءتۇبىر قايدان شىقتى دەيتىن بولاق، ءبىز بۇل بۋىننىڭ باستاۋىن قازاقتىڭ قاس (قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس شەشەن، قاس ارۋ، قاس سۇلۋ، قاس تۇلپار، قاس بي (كاسپي تەڭىزىنىڭ شىنايى اتاۋى وسى), قاس قىر (ناعىز قىر، ياعني بۇكىل الەمدەگى اللانى تانىعان ەڭ ۇلى ەلدىڭ ورنالاسقان جەرى، قازىرگى اتاۋى ءۇستىرت (ۇستىڭگى جۇرت), بالاماسى (قولعا ۇيرەنىپ، وزگەگە باس يمەيتىن، دالانىڭ ءتۇز تاعىسى), قار (اقشا قار، ياعني اق), قارا (اق پەن قارانى اجىراتاتىن اقيقات) دەگەن ۇعىمداردان كورە الامىز.
قازىر – قاز جانە ءبىر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قازىمىز ءسىرا قازاق (از، قاز، قازان، قازار، قازاق، قازاقستان), ال ءبىردىڭ دە ماعىناسى بارشامىزعا بەلگىلى «ءبىرىنشى» – ەڭ العاشقى باستاۋ، بارىنە باسشىلىق ەتۋشى جانە بارىنەن وزىپ ءبىرىنشى ورىن الۋشى دەگەن ءسوز. تولىق ماعىناسى قاز – قازاق اقيقاتتى تانىعان ەڭ ءبىرىنشى ەل، بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى جانە بۇكىل الەم ەلدەرىن جاقسىلىققا جەتەلەگەن ۇيرەتۋشى ۇستاز ء(پىر).
تۇسىنىكتەمە: قازاقتىڭ بارلىق ءسوزى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسى بويىنشا ەكى سوزدەن ءبىر ءسوز قۇرالعاندا دىبىس ۇندەستىگىنە سايكەس، الدىڭعى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى، نەمەسە ەكىنشى ءسوزدىڭ ءبىرىنشى دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ وتىرادى. مىسالى: اتامنىڭ جۇرتى – اتاجۇرت، بارىن اۋىل – بارناۋل، قۋ اداي اكە – قۇدايكە، ۇستىڭگى جۇرت- ءۇستىرت، قازىق جۇرت – قازىعۇرت، وق (وعلان، ۇلان) جانە قىز – وعىز، تورى ات (تاۋرات) – تورات، بالىقشى ساق عۇن – بالاساعۇن، مانداردىڭ كەنتى (قالاسى) – مانكەنت، مانداردىڭ قىستاۋى – مانقىستاۋ، جارىلاردىڭ كەنتى – جاركەنت، جارىلاردىڭ بۇلاعى – جاربۇلاق، جارىلاردىڭ قۇدىعى - جارقۇدىق ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.
بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەجەلگى ەلدەر (مەملەكەتتەر), جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەندەر سياقتى توپونوميكالىق اتاۋلاردىڭ ءبارى وسىلاي، قازاقتىڭ انا تىلىندە قويىلعان. بارلىق اتاۋلار قازاقتىڭ انا ءتىلىنىڭ ءسوز تۇبىرىنەن ء(وز تۇبىنەن، ءوز اتاسىنان) باستاۋ الادى. بۇعان كەز-كەلگەن ءبىلىمدى، ياعني قازاقتىڭ انا ءتىلىن مەڭگەرگەن جان ارقاشاندا كوز جەتكىزە الادى. ولار ءۇشىن ۋاقىتتىڭ شەكاراسى بولمايدى. ولار ەشقاشان تاريح ساحناسىنان كەتپەيدى. «قازىر (قاز ءبىر)» دەگەن ۋاقىت ولشەمىنىڭ ءتۇبىرى «از (ازيا), قاز (قازاق)» بولاتىنى وسىدان.
بۇل دەگەنىڭىز ادام اتا مەن اۋا انا قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەدى دەگەن ءسوز. قازاقتاردىڭ ءبىرىن-ءبىرى: ۇلكەندى دە، كىشىنى دە، ەردى دە، ايەلدى دە ادام، ادامدار دەپ اتايتىندارى وسىدان. ادام اتا قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەمەگەن بولسا، بىزدەردە اعىلشىندار سياقتى «مەن»، نەمەسە ورىستار سياقتى «چەلوۆەك، ليۋدي» دەپ جۇرگەن بولار ەدىك.
ءبىز مۇنىڭ ايداي ايعاعىن قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى الشىن – ادايدىڭ بەسىنشى نەمەرەسى، ياعني التىنشى بۋىن ۇرپاعى، ورتا عاسىرداعى قاراحاندار قاعاناتى دەپ اتالعان، قازاق قاعاناتىنىڭ ۇلى عۇلاماسى، قاعاننىڭ باس ءۋازىرى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ (بالىقشى ساق عۇننىڭ) «قۇتتى بىلىك» اتتى ەڭبەگىنەن تابامىز.
جىردا ءۋازىر دەگەن لاۋازىم اتاۋى وتە كوپ قولدانىلادى. ۋا، ءاز، ءىر، ءازىر دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. ءسوز ءتۇبىرى ءاز اۋليە، ياعني بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسىنىڭ ەسىمى. قالعاندارى دا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىستا جۇرگەن سوزدەر. مىسالى: ۋا، حالايىق! ۋا، باتىر! ۋا، جۇرتىم! ۋا، قاس بي! (ۋاقاس بي) ت.ت. «ۋا» ءسوزى حان مەن قاعاندارعا قاراتىپ ايتىلمايدى. ءىر - ءىرى، ءبىر، ءبىرىنشى، ياعني العى، الدىڭعى، العاشقى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءازىر – ءازىر بولدى (دايىن بولدى), ازىرلىك جاساۋ – دايىندىق جاساۋ، ازىرشە – ءدال قازىرشە. دەمەك، قازاق دەگەنىمىز ەڭ تۇپكىردەگى ءاز اتامىزدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن «ماڭگى ولمەيتىن ەل» دەگەن ءسوز. بۇل ءسوزدىڭ باسقاشا تۇسىنىكتەمەسى جوق. قازاقتىڭ ەجەلگى حاندارىنىڭ ارتىق تا ەمەس، كەم دە ەمەس 40 ۋازىرلەرى بولعان. ولاردىڭ ءبارى قىردان تومەن قاراي ءبىر ارنامەن سارقىراي اققان سۋ سياقتى كۇن قاعانىنىڭ، ياعني ۇلى اتالارىنان قالعان ءىزىن جالعاعان. ەجەلگى قازاقتاردىڭ ءبىرىنشى اللا دەپ، ەكىنشى عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەرگە سىيىناتىندارىنىڭ سىرى وسى.
اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا «قازىر» دەگەن سوزگە بالاما رەتىندە قولدانىلاتىن «بۇگىن» دەگەن تاعى ءبىر ءسوز بار.
مىنە وسى «بۇگىن»، «ءدال بۇگىن» دەگەن ۋاقىت ولشەمى نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ جانە ونىڭ قاۋىمدارىنىڭ لاقاپ اتى. قازىر دەگەن ۋاقىت ولشەمىنىڭ قازاقپەن، بۇگىننىڭ نۇقپەن تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. بۇگىنگى كۇن (نۇقتىڭ الدىنداعى قاۋىمدار سياقتى، نۇق قاۋىمى دا) وتەدى، ال قازىرگى ۋاقىت (قازاق) ەشقاشان وتپەيدى. سول ۇشىندە قازاق قاعاناتتارىنىڭ تاڭباسى «ءتىل»، ياعني «ەڭ العاشقى ءتىلى شىعىپ سويلەگەن ەل» بولىپ، ولاردى بۇكىل الەم تاۋ بي، باس بي، كوپ بي، قاس بي (كاسپي) دەپ، - اتاعان. اداي - ادام اتا مەن اۋا انا جانە قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى بولعاندىقتان سول تاڭبانى كۇنى بۇگىندە دە ەنشىلەپ، «ءتىل تاڭبالى ادايلار» دەگەن كيەلى اتاۋدى يەمدەنىپ وتىر.
سول سياقتى وتكەن كۇندى «كەشە، كەشەگى كۇن» دەيمىز. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كەشەنىڭ ءتۇبىرى «ەش»، ياعني بۇل ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىمىزدا جۇرگەن ايەل، اناعا سينونيم رەتىندە قولدانىلاتىن «شەشە». بۇل ءسوزدىڭ بىزگە ايتىپ تۇرعانى ەجەلدە دە ءدال قازىرگىدەي «گەندەرلىك ساياسات» جۇرگىزىلىپ، ونىڭ سوڭى ايەلدەر بيلەگەن، اكەسىز قوعامنىڭ (ماتريارحات) ورناپ، ول قاۋىمنىڭ تاريح ساحناسىنان كەتكەنىن جانە دە سونداي قوعام تاعى ورناپ جاتىرسا ونىڭ تاعى دا كەتەتىنىن بىلدىرەدى.
كەشەگى كۇن ءوتىپ، بۇگىنگى كۇن كەلەدى. بۇگىنگى كۇندە ءوتىپ - ءتۇن، ءتۇننىڭ ارتىنان تاڭ اتىپ، ەرتەڭگى كۇن تاعى كەلەدى. وسىلاي ماڭگى جالعاسىپ كەتە بەرەدى. دەمەك، بۇگىن (بۇگىنگى كۇن) مەن كەشەنى (كەشەگى كۇندى) ايتقاسىن «ەرتەڭ، ەرتەڭگى كۇندى دە» ايتا كەتەيىك. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ەرتەڭ – ەر جانە تەڭ دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن قۇرالىپ، بۇل ءسوز بىزگە تۇندە وتەدى «ءبىز ەرتەڭ تاعى تەڭەسەمىز» دەپ شەگەلەپ ايتىپ تۇر. ەر – ەر ادام (ەركەك). عالامدىق بالاماسى جەر. جەردىڭ ءتۇبىرى «ەر» بولىپ، اللاتاعالا ادام اتانى جەردىڭ توپىراعىنان جاراتتى دەلىنەتىنى وسىدان.
ال، ەشقاشان سونبەيتىن كۇن جانە ۇستىمىزدەن ەشقاشان وتپەي اۋىسىپ تۇراتىن كۇن مەن تۇنگە كەلسەك، كۇن – قۋ جانە ءۇن دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.
تولىق ماعىناسى، «قۋ» دەگەنىمىز ءبىر دەگەن ساندىق اتاۋدى يەمدەنگەن اداي اتانىڭ ۇلكەن ۇلى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) بولسا، «ءۇن» دەگەنىمىز ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى، ياعني ونىنشى بۋىن ۇرپاعى مۇڭال بولىپ تابىلادى. ال، «ت» تاڭباسى تولىپ، تولىسقان اتا ۇرپاقتارى، ياعني رۋلار دەگەن ءسوز. بۇلار قازىرگى تاڭداعى «گەندەرلىك ساياساتتىڭ» سالقىنىمەن رۋ (اتا) جايلى جاعىمسىز ءسوز ايتىپ، كەلەكە، كۇلكىگە اينالدىرىپ، تاريح ساحناسىنان كەتىرۋگە قانشا تىرىسقاندارىمەن ولارىنان تۇك شىقپايدى. كۇن باتىپ، ءتۇن كەلگەنىمەن، تۇندە ءوتىپ قايتادان كۇن شىعادى. ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ ەكى ۇلى مەن سەگىز نەمەرەسى ءدال قازىر وسى ءتۇننىڭ مەزگىلىندە تۇر. بىراق، ەرتەڭ كۇن قايتا شىعادى. كۇن قاعاناتى الەمگە قايتا نۇرىن شاشاتىن بولادى. مۇنى وزگەرتۋ ءبىر اللادان بولماسا، ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى.
كۇن مەن ءتۇننىڭ شەجىرە-تاريحىن تولىعىراق تارقاتار بولساق، كىشى ءجۇز رۋلارى اتى ايتىپ تۇرعانداي، قازاقتىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ەڭ كىشىسى، ياعني قازاق اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى. ەكى اعاسىنىڭ (ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ) كەنجە ءىنىسى. ولار بەكارىس دەپ اتالدى. ال، كىشى ءجۇز-بەكارىستىڭ، سونىمەن قاتار بۇكىل قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلى، ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ قاراشاڭىراعى اداي، ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭال بولىپ تابىلادى (الەمگە ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ رۋى وسى). اتاسىنىڭ بار بىلگەنىن جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا ارناعان اماناتىن تەك قانا كەنجە ۇل الىپ قالادى ەمەس پە؟! اتام قازاقتىڭ اتا سالتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ، ءتىلى مەن ءدىنىنىڭ، بۇكىل شەجىرە دەرەگىنىڭ ماڭعىستاۋلىق ادايلاردا تولىقتاي ساقتالۋىنىڭ سىرى وسى.
«اداي شەجىرەسى» بويىنشا ادايدىڭ ەكى بالاسى بار. ۇلكەنى قۋ اداي اكە (قۇدايكە، ياعني ادام), كىشىسى كەلىمبەردى (مان). قۇدايكەدەن ەكى بالا، ۇلكەنى تازىكە ء(از اكە), كىشىسى قوساي. كەلىمبەردىدەن التى بالا، ۇلكەنى قۇنانورىس، اقپان، بالىقشى، بۇزاۋ، توبىش، كەنجەسى مۇڭال. بارلىعى ەكى بالا، سەگىز نەمەرە، ياعني ون بۋىن ۇرپاق. ايگىلى نۇرىم جىراۋدىڭ:
«ادام – سافي بالاسى،
ءبىر تەرەكتەن سان بۇتاق،
دۇنيەگە كەلگەن سان بولىپ
بۋىن-بۋىن تاقتالى» دەپ جىرلايتىنى وسىدان («بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى.1989.129 ب). اتامىز سانداردىڭ اتاۋى ادام اتادان باستالاتىن بۋىن-بۋىن ۇرپاقتارعا بايلانىستى دۇنيەگە كەلگەن دەپ وتىر.
ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇڭ، (ۇن (اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر), ءۇن (اۋىزدان شىققان دىبىس، ءسوز)» بولىپ تۇر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «بيداي» مەن «ناننىڭ» اۆتورلىق قۇقىعى بي ادايلار مەن مانداردا جاتسا، «ۇن» مەن «مۇنايدىڭ» اۆتورلىق قۇقىعى مۇڭالداردا جاتىر. اسپانداعى كۇننىڭ ءتۇبىرى «ءۇن» بولاتىنى دا وسىدان. دەمەك، كۇن – قۋ (قۇدايكە) جانە ءۇن (مۇڭال) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى.
كۇن قاعاناتىنىڭ باستاۋى وسىلار. كۇن، گۇن، عۇن، گۇنۋ، عۇننۋ ءبارى سينونيم.
ال، مۇڭالدىڭ مونعول اتانىپ جۇرگەنىنە كەلسەك، مونعولدىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ون». مۇڭالدار ادام اتانىڭ ونىنشى بۋىن ۇرپاعى بولعاندىقتان عانا مونعول دەپ اتالىپ، بۇل ۇعىم بۇكىل الەم ەلدەرىمەن تولىقتاي مويىندالدى. الەم تاريحىنداعى سەگىز وعىز، توعىز وعىز، ون وعىز، سەگىز وق، توعىز وق، ون وق اتتى ەل اتاۋلارىن ەسكە الىڭىز. وعىز – وق (وعلان), ياعني ۇل مەن قىز دەگەن ءسوز.
ەڭ جوعارعى سانا (ساناۋدىڭ) يەسى ۇلى جاراتۋشى-اللا، اللادان كەيىنگىسى ادام. اللانىڭ قالاۋىمەن ادام اتا ۇرپاقتارى ساندىق جۇيەنى مەڭگەردى. ءبىز قولدانىپ جۇرگەن سانداردىڭ ءبارى وسى سانداردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمى. ساندىق جۇيە ولاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىن بەرەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي ت.ت. دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز.
1 سانى ء(بىرىنشى بۋىن) اداي اتانىڭ ەكى بالاسى قۇدايكە مەن كەلىمبەردىنىڭ ساندىق اتاۋى.
2 سانى (ەكىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى تازىكە ء(از، ءتاز، ءتاج اكە، بۇگىنگى اتاۋى قازاق), ءسوز ءتۇبىرى ءاز اۋليە اتامىز بەن اجەمىزدىڭ ەسىمى. تاز، ءتاز، قاز سينونيم. سوندا قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارى باس كيىمدەرىن «ءتاج» دەپ، اتاپ اجەمىزدىڭ ءوزى تۇگىلى ەسىمىندە باستارىنا كوتەرىپ باس كيىم ەتىپ كيىپ جۇرگەن بولىپ تۇر. اناعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭى وسى بولسا كەرەك.
ادامزاتتىڭ 70 000 جىلعى عۇمىرىندا اناعا (اجەگە) دەگەن قۇرمەتتىڭ بۇدان اسقان وزىق ۇلگىسىن بۇتكىل جەر بەتىندە ولاردان اسىپ ەشكىم كورسەتە العان ەمەس، كورسەتە دە المايدى.
3 سانى ء(ۇشىنشى بۋىن) – اداي اتانىڭ ءۇشىنشى نەمەرەسى قوساي، بۇل نۇق پايعامباردىڭ اتاسىنىڭ (رۋىنىڭ) ەسىمى. نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا كەتەتىن «كوش» وسى ەكى بۋىن، ياعني قۇدايكەنىڭ ەكى ۇلىنىڭ ەلى. ەل اۋزىنداعى «سۋعا كەتەتىن قۇدايكە ەلى كوشىنىڭ» نەگىزگى سىرى وسى. ەل اۋزى اتا شەجىرەگە قاتىستى ەشقاشان جالعان سويلەگەن ەمەس.
4 سانى ء(تورتىنشى بۋىن) – قۇنانورىس (رىسقۇل), بۇل نۇق پايعامباردان تارايتىن قاۋىم، شەجىرەدەگى ادايدىڭ كىشى ۇلى كەلىمبەردىنىڭ ءبىرىنشى بالاسى، ياعني ادايدىڭ 4-ءشى بۋىن ۇرپاعى. قازىرگى وزدەرىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز دەپ، شىڭعىس حانعا تالاسىپ جۇرگەن تورەلەردىڭ تەگى وسى. تورە مەن ءتورتتىڭ ءبىر تۇبىردەن ء(بىر اتادان) بولاتىنى وسىدان. ولاردىڭ «ءتور يەسى» دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. تورەلەردىڭ ارعى تەگى ادايدىڭ ءتورتىنشى بۋىن ۇرپاعىنان تاراپ تۇر. وسى ءتورتتىڭ ىشىنە الدىڭعى ءۇش بۋىن ۇرپاق تۇگەل كىرەدى.
5 سانى (بەسىنشى بۋىن) – اقپان. اعا مەن اقيقاتقا ءتۇبىر، ياعني اقيقاتقا اتا بولعان وسى اقپاندار، ياعني ساقتار. ساقتىڭ ءتۇبىرى اق بولاتىنى وسىدان. بۇگىنگى بالالاردىڭ بىلىمىنە باعا بەرگەندەگى ءبىر وتە جامان، ەكى جامان، ءۇش قاناعاتتانارلىق، ءتورت جاقسى، بەس وتە جاقسى دەپ باعا بەرىلەتىنىنىڭ سىرى وسى. اعا مەن اقيقاتقا بەس دەگەن باعا بەرىلىپ وتىر. «سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان» دەگەن ماقالدىڭ دا سىرى وسى.
6 سانى (التىنشى بۋىن) – بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق). ءبىزدىڭ ال، العي، الان، الاش، الاشا، التى الاش، التاي دەگەن ۇعىمدارىمىزدىڭ ءبارى وسىنىڭ ىشىندە. ەجەلگى قازاقتار ۇرانعا شىعارعان، قازاققا ۇران بولعان الاش باتىردىڭ ەلى وسى. قازىرگى كەيبىر «بىلگىشتەر» ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەي، قازاق الاشتىڭ بالاسى ەمەس، الاش قازاقتىڭ بالاسى بولىپ تابىلادى.
7 سانى (جەتىنشى بۋىن) – بۇزاۋ. بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسى بار، ۇلكەنى ايتۋمىس، كىشىسى جەمەنەي. قازاقتىڭ تۋىستىعى بولىنبەيتىن، قىز الىسپايتىن جەتى اتالىق جۇيە، قاسيەتتى جەتى سانىنىڭ اۆتورى وسىلار. جەتى سانىنىڭ جەمەنەيمەن، ادايدىڭ تاڭباسى جەبەمەن تۇبىرلەس (اتالاس) بولاتىنى وسىدان.
8 سانى (سەگىزىنشى بۋىن) – سەميت، ياعني قازىرگى ەۆرەي مەن ارابتاردىڭ اتالارى، جەتى سانىن يەمدەنگەن جەمەنەيدەن ءبولىنىپ شىعادى. سەگىزدىڭ ءتۇبىرى ەگىز. دەمەك، «سەگىز كىممەن ەگىز؟» دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر. ارينە سەگىز توعىزبەن ەگىز بولا المايدى. سەبەبى توعىنشى ۇرپاق، سەگىزدەن ءبىر بۋىن كەيىن تۇر.
مىنا كورشى ورىستار جەتىنى سەم، سەگىزدى ۆوسەم دەپ اتاپ، وزدەرىن ءبىز جەتى - جەمەنەيمەن ەگىز ەمەسپىز، ءبىز جەتىنشى بۋىن جەمەنەيدىڭ ىشىنەن شىقتىق، ءبىز جەمەنەيدىڭ بالاسىمىز دەپ وتىر.
ادامزاتتىڭ تۋىستىقتارىنىڭ ءبولىنۋى وسى سەگىزدەن باستالادى. مىسالى، الەمدىك كەز-كەلگەن سايىستاردا، جارىسقا جەتى ەل قاتىسسا، ول سايىس حالىقارالىق سايىس دەپ اتالمايدى. حالىقارالىق سايىس دەپ، قاتىسۋشىلار سانى سەگىزدەن اسسا عانا سانالاتىنىنىڭ سىرى وسى. ادامزاتتىڭ جىككە ءبولىنۋى وسى سەميتتەردەن باستالادى. جىككە ءبولىنۋ دەگەندى شىعارعاندار دا وسىلار. بۇگىنگى اۋىزدارىن اشسا رۋدى (قازاقتىڭ اتاسىن) جامانداپ كەلەمەج، كۇلكى، مازاق ەتىپ، قازاقتىڭ ءبىر اتادان ء(بىر رۋدان) تاراعان بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنا جىك سالىپ، وزدەرى جاساعان بارلىق ىلاس، بىلاپات بالەلەرىنىڭ ءبارىن قازاقتىڭ رۋلىق (اتالىق) جۇيەسىنە جاۋىپ، وزدەرى «سۋدان تازا، سۇتتەن اق» بولىپ جۇرگەندەر، جەڭىلدەتىپ ايتقاندا، قازاققا دوس ەمەستەر. دەمەك، قازاق بالاسىنا اق پەن قارانى، ياعني اقيقات پەن جالعاندى اجىراتىپ، اللانىڭ حاق جولىنا بەت بۇراتىن كەز كەلدى. بۇل ماسەلەنى بۇگىن شەشپەسەك، كەيىن كەش بولادى.
9 سانى (توعىزىنشى بۋىن) – توبىش. ءسوز ءتۇبىرى «وب، (وۆ)». بۇگىنگى رەسەي جەرىندە قالعان باتىس ءسىبىردى بويلاي اعاتىن وب سۋ باسسەيىنى مەن وب وزەنى ۇلان عايىر ايماقتى بويلاي اعادى. وسى وزەنگە جان-جاعىنان قوسىلاتىن وزەندەر كۇنى بۇگىندە دە توم، توبىل، تاز، قازىم، نازىم، قيا، ەرتىس، كەتە، شىلىم دەپ اتالادى. وسى وزەننىڭ جاعاسىندا ماڭعىستاۋداعى شەرقالا تاۋىمەن اتتاس، شەرقالا اتتى قالا بار. دەمەك، ءبىزدىڭ اتالارىمىز وسى وزەن بويىن جايلاپ، وسى ۇلان-عايىر ايماققا وزدەرىنىڭ ەسىمدەرىن ماڭگى ولمەستەي ەتىپ جازىپ قالدىرعان.
سوندا بۇگىنگى ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىنە قوسىپ جۇرگەن «وۆ، (وب), وۆا (وبا)» دەگەندەرى ولاردىڭ ءوز تەكتەرىن وسى توبىش اتامىزدىڭ اتىنان الاتىنىن بىلدىرگەنى. بۇل تاريحي دەرەكتەرمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. سەبەبى، ولاردىڭ قازاق حالقىنان ءبولىنىپ، بولەك وتاۋ تىگۋى الەمدىك ارەنادا توبىشتاردىڭ بيلىگى كەزەڭىندە بولدى. ورىستاردىڭ ءوز تەكتەرىنە قوسىپ جۇرگەن «وۆى» وسىنى مويىنداعاندىق. ولاردىڭ ءوز تەكتەرىن يۆانوۆ، پەتروۆ، سيدوروۆ دەپ جازىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى.
قازاقتارعا «وۆ، وۆا» - لاردى اتا-تەگىمىزگە قوسىپ جازۋعا بولمايدى. بۇل اتاسىن نەمەرە، شوبەرە، شوپشەگىنە بالا ەتىپ قويعانمەن بىردەي، ياعني ءوزىمىزدىڭ توعىزىنشى بۋىن ۇرپاعىمىزعا بالا بولىپ شىعامىز. ءبىزدىڭ بۇل ءىسىمىز «تەگىن بىلمەيتىن تەكسىزدىڭ» ارەكەتى بولماق. بىزگە اكە دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «يچ»-ءتى دە (روبينوۆيچ، يساكوۆيچ) قولدانۋعا مۇلدەم بولمايدى. بۇلاي جاساۋ، ءبىزدىڭ ءوز تۋعان اكەمىزدى اكە دەپ ءوز اتىمەن ايتۋعا جىگەرىمىز جەتپەي، ەۆرەي تىلىندە، ەۆرەيشە اكە دەپ سويلەۋ بولىپ تابىلادى.
10 سانى – مۇڭال (مونعول). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، 5 سانى (5 دەگەن باعا) اقيقاتقا بەرىلگەن، ارى قاراي التى مەن بالىقشى، جەتى مەن جەمەنەي، سەگىز بەن سەميت، توعىز بەن توبىش، ون مەن مونعول (مۇڭال) ءبىر تۇبىردەن، ياعني ءبىر اتادان بولىپ تۇر.
ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدا، سوندىقتان ولار «مۇڭال وشاق» دەپ تە اتالادى.
كۇندى ايتقاسىن، ءار ايدا ءارتۇرلى بولىپ 28,29, 30, 31 كۇندەردىڭ جيىنتىعىنان تۇراتىن
ايدىڭدا تەگىن ايتا كەتەيىن:
جەردىڭ سەرىگى اسپانداعى ايعا - اي دەپ ات بەرگەن ادايدىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋ
اتامىزدىڭ ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى ايتۋمىس بولىپ تابىلادى. ايتپەسە، ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى كەنجە اقتان كەرەيۇلى (1850-1912):
...«مەن ادايدىڭ اقتانى
سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى. (تاقتالاپ سويلەۋ، ياعني ءار ۇعىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىن ايتۋ).
سويلە» دەسەڭ جىرشىڭىز
الدارىڭدا جورتاقتار.
...ارىدەن بەرى سويلەسەم،
ولدا ءوزىمنىڭ مەرەيىم. (ارعى تۇپتەگى اتالارىنىڭ تاريحىمىمەن ماقتانىپ، مەرەيلەنىپ
وتىر).
تۋعان ايعا ات بەرگەن، (اسپانداعى تۋعان ايعا ات بەرگەن مەنىڭ اتام ايتۋمىس دەپ وتىر).
اق قاعاز بەن حات بەرگەن، (قاعازدى دا، قالامدى دا، حات جازۋدى دا ۇيرەتكەن سولار دەپ وتىر).
ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي
سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن. (ەڭ العاش سويلەپ، «ءتىل تاڭبانى» يەمدەنگەن سولار دەپ وتىر).
ايتقان سوزگە تۇسىنبەس
ادامنىڭ مىيسىز اقىماعى» (مۇنى ءتۇسىنىپ مويىنداي الماساڭ، ميسىز – اقىماقسىڭ) دەپ
جىرلاماعان بولار ەدى. اقتاننىڭ اتا تەگى: اداي – كەلىمبەردى – بۇزاۋ – ايتۋمىس – شىلىم – وردەك – كەنجە بولىپ تاراتىلادى. (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت);
بۇل جەردە ارنايى اتاپ وتەتىن جاعداي، اي – ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇرىپ، اد (ادا) - اتا دەگەن ماعىنا بەرسە، اي ء(اي، ايەل ء(اي، ەل بولايىق)) انا دەگەن ماعىنا بەرەدى. اسپاندا اي جەردىڭ سەرىگى، جەردە ايەل ەردىڭ سەرىگى. اسپاندا اي جەردى اينالادى، جەردە ايەل (انا) ەردى اينالادى. ماڭعىستاۋدا ەرلى زايىپتىلار بىرگە جەرلەنسە، كەسەنەگە «جەبە» مەن «اي» تاڭبالاردىڭ قاتار سالىناتىندارىنىڭ سىرى وسى.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كەنجە ۇلدا ادامزاتتىڭ باستاۋ كەزەڭىندەگى عالامدىق قۇبىلىستارعا ات (ەسىم) بەرگەندەردىڭ كىم ەكەندىگى تولىقتاي ساقتالىپ وتىر.
ال، ءبىزدىڭ بيلىك قازاققا ورىس، اعىلشىن ت.ب. تىلدەردى زورلاپ ۇيرەتۋگە بارىنشا تىرىسىپ ءجۇر. بىزگە ونىڭ كوك تيىنعا دا قاجەتى جوق. سەبەبى، اتاسى نەمەرەسى، شوبەرەسى، شوپشەگى ت.ت. ءتىل مەن شەجىرەنى جانە مادەنيەتتى ۇيرەنبەيدى. بۇل بۇگىنگى ورىس ءتىلى مەن اعىلشىن تىلىنە، سولاردىڭ «بالاڭ» مادەنيەتىنە بايلانعان قازاق عىلىمىنىڭ قازاقتىڭ ءتول سوزىنەن، ءتول مادەنيەتىنەن سۋسىنداي الماعانىن كورسەتەدى.
تاريح تاعلىمى: اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ قاعيداسىن، رۋلىق شەجىرەسىن جانە سوزدەردىڭ ءسوز ءتۇبىرىن، ياعني ءوز ءتۇبىن، ءوز اتاسىن، قازىرگىشە ايتقاندا «اۆتورلىق قۇقىعىن» تولىقتاي مەڭگەرىپ باسشىلىققا العانىمىز ءجون بولادى. سوندا اقيقاتتان اجىراپ، ەشقاشان جاڭىلىسپايتىن بولامىز.
قازاققا قازىرگى تاڭدا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا ساي قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحىن ءوز سوزىنەن زەرتتەيتىن ارنايى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشۋ قاجەت.
«ا»-نى ايتقاسىن «ب»-نى دا، ياعني اتاسىن ايتقاسىن بالاسىندا ايتا كەتەيىن. ول «مەزگىل» دەگەن ءسوز. مەزگىل - تاڭعى مەزگىل، ساسكە مەزگىل، تۇسكى مەزگىل، بەسىن مەزگىل، كەشكى مەزگىل، تۇنگى مەزگىلدەر دەگەن سياقتى وتپەلى كەزەڭ دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل جەردە دە وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، مەزگىلدىڭ دە، كەزەڭنىڭ دە ءتۇبىرى «ەز». ءيا، ءيا! اتام قازاقتىڭ «ەر ەمەسسىڭ ەزسىڭ» دەپ ۇرساتىندارىنداعى ەزى وسى، ياعني كەزىندە اتالىق تەكتەن اجىراپ، اكەسى بەلگىسىز ماتريارحات قوعامىنىڭ ورناۋىنا جول بەرگەن وسى ەزدەر. ول بۇگىنگى امەريكا ء(سوز تۇبىرىندە ايەل تۇر), باستاۋىن ەۆا-دان (ادام ي ەۆا) الاتىن ەۆرەيلەر نەگىزىن قالاعان ەۆروپا. ول ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ پرەزيدەنت دەپ اتالاتىنى دا وسىدان. پرەزيدەنتتىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى «ەز». جەرگە «جەر» دەپ، ەرلەردىڭ اتىن بەرگەن ۇلى اتالارىمىز بۇلاردىڭ ءبارى تاريح ساحناسىندا ءدال قازاقتار سياقتى بولىپ ماڭگى تۇرا المايتىنىن ايتىپ كەتكەن. دەمەك، كەلەشەكتە قازاق بولىپ قالعىمىز كەلسە، ەل بيلىگىندەگى ءبىرىنشى تۇلعانىڭ رەسمي اتاۋىن «ەلباسى»، نەمەسە «حان» دەپ وزگەرتكەن دۇرىس بولادى.
وسى جەردە ەجەلگى اتالارىمىز بيلەۋشىلەرىن نەگە حان، قاعان دەپ اتادى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. حان دەگەن لاۋازىمدى قازاق ءوز بويىنداعى قىزىل قانعا تەڭەگەن. اقيقاتىندا دا، تامىرىڭدى بويلاي اعاتىن قىزىل قانىڭ جانىڭا قانداي جاقىن بولسا، قازاقتىڭ حاندارى دا ەلىنە سونداي جاقىن بولعان. حالىق قالاسا، حان استىنداعى جالعىز اتىن سويعان. بۇل جەردە ارنايى اتاپ وتەتىن جاعداي جۇرەك قان تامىرلارى دا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى سياقتى ءۇش تارماق بولىپ اعادى. قانداي ۇيلەسىمدىلىك دەسەڭىزشى، قان تامىرلارىنىڭ قابىرعاسى دا ءۇش قاباتتان قۇرالىپ، «ىشكى قاباتى قاندى كەرى اعۋدان ساقتايتىن قاقپاقشالاردان تۇرادى»، ال ومىردە بۇل مىندەتتى قاراشاڭىراق يەلەرى اتقارادى. ال، قاعان – بارلىق حانداردىڭ اعاسى دەگەن ءسوز. بۇل جەردە ق-اعا-ن دەگەنىمىزدە قان سىرتىندا، اعا ءسوزى ورتاسىندا ايشىقتالىپ تۇر.
مىنا الەم قالىپتاسقان زاڭدى جۇيە نەگىزىندە باسقارىلادى. سوپىلىق ءىلىم ول زاڭدىلىقتى اللانىڭ ءامىرى، ال دىنسىزدەر تابيعات ۇيلەسىمدىلىگى دەپ تۇسىنەدى. راس، تابيعي ۇيلەسىمدىلىك بار، بىراق ولدا اللانىڭ امىرىنە باعىنعان جۇيە.
اللا قۇران كارىمدە: «مەن سەندەرگە كۇرە تامىرلارىڭنان دا جاقىنمىن» دەيدى. ءبىز بۇدان اللامەن رۋحىمىز ارقىلى ۇندەسەتىندىگىمىزدى كورەمىز. نەگىزىندە ول ۇندەستىك پەن ءبىز كورىپ تۇرعان سىرتقى الەم ۇندەستىگى – ءبىر ۇعىم. الەم بيلەۋشىسى، قازاقتىڭ ايگىلى قاعانى شىڭعىس حاننىڭ «اللا بارلىق جەردە» دەيتىنى سوندىقتان.
اللاتاعالا ادام اتامىزدى جاراتقالى بەرگى 70 000 جىلعى عۇمىرىمىزدا قازاقتان باسقا ەشبىر ەل الەم تاريحىن ءدال وسىنداي ەتىپ ءبىر اۋىز سوزبەن جازعان ەمەس. جازا دا المايدى.
وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى اللا يمان بەرگەي!
مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ
Abai.kz
