Atamyz Qazaq tarihty bır auyz sözben jazǧan. Osy sözdı bala kezımde ülkenderdıŋ auzynan san ret estıp, san ret oqyǧan bolarmyn. Ärbır sözdıŋ maǧynasyna üŋıluge degen qūştarlyǧym da solardan qaldy dep batyl aita alamyn. Osy aitylǧandarǧa aiǧaq retınde, «Qazır» degen bır auyz sözdıŋ mänı men maǧynasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyn:
Qoldanu aiasy:
Qazırge deiın - ötken şaqqa sılteidı.
Qazır (däl qazır) – osy şaqty bıldırıp, üstıŋde mäŋgı tūrady, iaǧni eşqaida ketpeidı.
Qazırden keiın – aldaǧy keler şaqty meŋzeidı.
Qazırdıŋ tübırı «Az» ben «Qaz». Būl jerde, iaǧni sözdıŋ tübırınde «avtorlyq qūqyq» saqtalyp tūr. Demek, Qazaq üşın ötken uaqyt pen qazırgı uaqyt arasynyŋ eşqandai alşaqtyǧy joq. Būl el (Qaz elı) äuel basta qalai boldy, qazır de sol küiınde, keleşekte de sol küiınde qalady, būl endı eşqaşan tarih sahnasynan ketpeidı degen söz.
Az - Az elı (qaǧanat), Aziia (jer betındegı halqy köp eŋ ülken qūrylyq), Azau (Azauly elı, Azov teŋızı)), Qaz (el men syŋary üşın janyn qiiatyn eŋ adal, eŋ sūlu qūs), Qazbek (tau, Qazaqtyŋ begı, Kışı Jüz-Bekarys), Qazaq (qaǧanat), Qazan (qaǧanat), Qazar (qaǧanat), Qazy (töreşı, iaǧni bükıl älem elderıne törelık etuşı), Qazyq (ornynan qozǧalmaityn Qazyq jūrt (toponomikalyq aiǧaqtamasy Qazyǧūrt tauy), balamasy ornynan qozǧalmai, mäŋgı jol körsetıp tūratyn Temır qazaq jūldyzy, iaǧni aspanǧa temırden qaqqan qazyq jūldyz), Qazır (eşqaşan üstımızden ketpei, mäŋgı tūratyn uaqyt ölşemı) t.t. söz tübırınde «Az», «Qaz» degen tübırı bar ataulardyŋ bärı osy qazırgı Qazaqtardyŋ tıkelei Ata-Babalarynan qaldy degen söz.
Temırqazyq demekşı, aqiqatynda da jūldyz qūramynyŋ basym köpşılıgı temır metalynan tūrady.
Al, endı Azdyŋ aldynda tūrǧan «Qa» degen tübır qaidan şyqty deitın bolaq, Bız būl buynnyŋ bastauyn qazaqtyŋ Qas (Qas batyr, Qas mergen, Qas şeşen, Qas aru, Qas sūlu, Qas tūlpar, Qas bi (Kaspii teŋızınıŋ şynaiy atauy osy), Qas qyr (naǧyz qyr, iaǧni bükıl älemdegı Allany tanyǧan eŋ ūly eldıŋ ornalasqan jerı, qazırgı atauy Üstırt (Üstıŋgı jūrt), balamasy (qolǧa üirenıp, özgege bas imeitın, dalanyŋ tüz taǧysy), Qar (aqşa qar, iaǧni Aq), Qara (aq pen qarany ajyratatyn AQİQAT) degen ūǧymdardan köre alamyz.
Qazır – Qaz jäne bır degen ekı bırıkken sözden tūrady. Qazymyz sırä Qazaq (Az, Qaz, Qazan, Qazar, Qazaq, Qazaqstan), al bırdıŋ de maǧynasy barşamyzǧa belgılı «bırınşı» – eŋ alǧaşqy bastau, bärıne basşylyq etuşı jäne bärınen ozyp bırınşı oryn aluşy degen söz. Tolyq maǧynasy Qaz – Qazaq Aqiqatty tanyǧan eŋ bırınşı el, bükıl älem elderınıŋ aǧasy jäne bükıl älem elderın jaqsylyqqa jetelegen üiretuşı Ūstaz (Pır).
Tüsınıkteme: Qazaqtyŋ barlyq sözı bırıkken sözderden tūrady. Atam Qazaqtyŋ söz jasau qaǧidasy boiynşa ekı sözden bır söz qūralǧanda dybys ündestıgıne säikes, aldyŋǧy sözdıŋ soŋǧy dybysy, nemese ekınşı sözdıŋ bırınşı dybysy tüsıp qalyp otyrady. Mysaly: Atamnyŋ jūrty – Atajūrt, Baryn auyl – Barnaul, Qu Adai äke – Qūdaike, Üstıŋgı jūrt- Üstırt, Qazyq jūrt – Qazyǧūrt, Oq (oǧlan, ūlan) jäne qyz – Oǧyz, Tory at (Taurat) – Torat, Balyqşy Saq Ǧūn – Balasaǧūn, Mandardyŋ kentı (qalasy) – Mankent, Mandardyŋ qystauy – Manqystau, Jarylardyŋ kentı – Jarkent, Jarylardyŋ būlaǧy – Jarbūlaq, Jarylardyŋ qūdyǧy - Jarqūdyq t.t. bolyp kete beredı.
Bütkıl jer betındegı ejelgı elder (memleketter), jer, su, tau, eldı mekender siiaqty toponomikalyq ataulardyŋ bärı osylai, Qazaqtyŋ ana tılınde qoiylǧan. Barlyq ataular Qazaqtyŋ Ana tılınıŋ söz tübırınen (öz tübınen, öz atasynan) bastau alady. Būǧan kez-kelgen bılımdı, iaǧni qazaqtyŋ Ana tılın meŋgergen jan ärqaşanda köz jetkıze alady. Olar üşın uaqyttyŋ şekarasy bolmaidy. Olar eşqaşan tarih sahnasynan ketpeidı. «Qazır (Qaz bır)» degen uaqyt ölşemınıŋ tübırı «Az (Aziia), Qaz (Qazaq)» bolatyny osydan.
Būl degenıŋız Adam Ata men Aua Ana qazaqtyŋ Ana tılınde söiledı degen söz. Qazaqtardyŋ bırın-bırı: ülkendı de, kışını de, erdı de, äieldı de Adam, Adamdar dep ataityndary osydan. Adam Ata qazaqtyŋ Ana tılınde söilemegen bolsa, bızderde aǧylşyndar siiaqty «Men», nemese orystar siiaqty «chelovek, liudi» dep jürgen bolar edık.
Bız mūnyŋ aidai aiǧaǧyn Qazaqtyŋ qaraşaŋyraǧy Alşyn – Adaidyŋ besınşı nemeresı, iaǧni altynşy buyn ūrpaǧy, orta ǧasyrdaǧy Qarahandar qaǧanaty dep atalǧan, Qazaq qaǧanatynyŋ ūly ǧūlamasy, qaǧannyŋ bas uäzırı Jüsıp Balasaǧūnnyŋ (Balyqşy Saq Ǧūnnyŋ) «Qūtty Bılık» atty eŋbegınen tabamyz.
Jyrda Uäzır degen lauazym atauy öte köp qoldanylady. Ua, Äz, Ir, Äzır degen bırıkken sözderden tūrady. Söz tübırı Äz äulie, iaǧni bügıngı künge Qazaq degen atpen jetken ūly eldıŋ tüp atasynyŋ esımı. Qalǧandary da künı bügınde de qoldanysta jürgen sözder. Mysaly: Ua, Halaiyq! Ua, Batyr! Ua, jūrtym! Ua, Qas bi! (Uaqas bi) t.t. «Ua» sözı han men qaǧandarǧa qaratyp aitylmaidy. Ir - ırı, bır, bırınşı, iaǧni alǧy, aldyŋǧy, alǧaşqy degen maǧyna beredı. Äzır – äzır boldy (daiyn boldy), äzırlık jasau – daiyndyq jasau, äzırşe – däl qazırşe. Demek, Qazaq degenımız eŋ tüpkırdegı Äz atamyzdan bastap bügıngı künge jetken «Mäŋgı ölmeitın el» degen söz. Būl sözdıŋ basqaşa tüsınıktemesı joq. Qazaqtyŋ ejelgı handarynyŋ artyq ta emes, kem de emes 40 uäzırlerı bolǧan. Olardyŋ bärı qyrdan tömen qarai bır arnamen sarqyrai aqqan su siiaqty Kün qaǧanynyŋ, iaǧni ūly Atalarynan qalǧan ızın jalǧaǧan. Ejelgı Qazaqtardyŋ bırınşı Alla dep, ekınşı Ǧaiyp Eren Qyryq Şıltenderge syiynatyndarynyŋ syry osy.
Atam Qazaqtyŋ sözdık qorynda «Qazır» degen sözge balama retınde qoldanylatyn «Bügın» degen taǧy bır söz bar.
Mıne osy «bügın», «däl bügın» degen uaqyt ölşemı Nūq paiǧambar atamyzdyŋ jäne onyŋ qauymdarynyŋ laqap aty. Qazır degen uaqyt ölşemınıŋ Qazaqpen, bügınnıŋ Nūqpen tübırles bolatyny osydan. Bügıngı kün (Nūqtyŋ aldyndaǧy qauymdar siiaqty, Nūq qauymy da) ötedı, al qazırgı uaqyt (qazaq) eşqaşan ötpeidı. Sol üşınde Qazaq qaǧanattarynyŋ taŋbasy «Tıl», iaǧni «eŋ alǧaşqy tılı şyǧyp söilegen el» bolyp, olardy bükıl älem Tau bi, Bas bi, Köp bi, Qas bi (Kaspii) dep, - ataǧan. Adai - Adam Ata men Aua Ana jäne Qazaqtyŋ qaraşaŋyraǧy bolǧandyqtan sol taŋbany künı bügınde de enşılep, «Tıl taŋbaly Adailar» degen kielı ataudy iemdenıp otyr.
Sol siiaqty ötken kündı «keşe, keşegı kün» deimız. Özderıŋız körıp otyrǧandai, Keşenıŋ tübırı «eş», iaǧni būl bızdıŋ kündelıktı qoldanysymyzda jürgen äiel, anaǧa sinonim retınde qoldanylatyn «şeşe». Būl sözdıŋ bızge aityp tūrǧany ejelde de däl qazırgıdei «genderlık saiasat» jürgızılıp, onyŋ soŋy äielder bilegen, äkesız qoǧamnyŋ (matriarhat) ornap, ol qauymnyŋ tarih sahnasynan ketkenın jäne de sondai qoǧam taǧy ornap jatyrsa onyŋ taǧy da ketetının bıldıredı.
Keşegı kün ötıp, bügıngı kün keledı. Bügıngı künde ötıp - tün, tünnıŋ artynan taŋ atyp, erteŋgı kün taǧy keledı. Osylai mäŋgı jalǧasyp kete beredı. Demek, bügın (bügıngı kün) men keşenı (keşegı kündı) aitqasyn «erteŋ, erteŋgı kündı de» aita keteiık. Özderıŋız körıp otyrǧandai, erteŋ – er jäne teŋ degen ekı bırıkken sözden qūralyp, būl söz bızge tünde ötedı «Bız erteŋ taǧy teŋesemız» dep şegelep aityp tūr. Er – er adam (erkek). Ǧalamdyq balamasy Jer. Jerdıŋ tübırı «Er» bolyp, Allataǧala Adam Atany jerdıŋ topyraǧynan jaratty delınetını osydan.
Al, eşqaşan sönbeitın Kün jäne üstımızden eşqaşan ötpei auysyp tūratyn Kün men Tünge kelsek, Kün – Qu jäne Ün degen ekı bırıkken sözden tūrady.
Tolyq maǧynasy, «Qu» degenımız bır degen sandyq ataudy iemdengen Adai Atanyŋ ülken ūly Qu Adai äke (Qūdaike) bolsa, «Ün» degenımız Adaidyŋ kenje nemeresı, iaǧni onynşy buyn ūrpaǧy Mūŋal bolyp tabylady. Al, «T» taŋbasy tolyp, tolysqan Ata ūrpaqtary, iaǧni rular degen söz. Būlar qazırgı taŋdaǧy «genderlık saiasattyŋ» salqynymen ru (ata) jaily jaǧymsyz söz aityp, keleke, külkıge ainaldyryp, tarih sahnasynan ketıruge qanşa tyrysqandarymen olarynan tük şyqpaidy. Kün batyp, tün kelgenımen, tünde ötıp qaitadan Kün şyǧady. Adam Atanyŋ qaraşaŋyraǧy Adaidyŋ ekı ūly men segız nemeresı däl qazır osy tünnıŋ mezgılınde tūr. Bıraq, erteŋ Kün qaita şyǧady. Kün qaǧanaty älemge qaita nūryn şaşatyn bolady. Mūny özgertu Bır Alladan bolmasa, Adam balasynyŋ qolynan kelmeidı.
Kün men tünnıŋ şejıre-tarihyn tolyǧyraq tarqatar bolsaq, Kışı Jüz rulary aty aityp tūrǧandai, Qazaqtyŋ üş ūlynyŋ eŋ kışısı, iaǧni Qazaq atamyzdyŋ qaraşaŋyraǧynyŋ iesı. Ekı aǧasynyŋ (Ūly jüz ben Orta Jüzdıŋ) kenje ınısı. Olar Bekarys dep ataldy. Al, Kışı Jüz-Bekarystyŋ, sonymen qatar bükıl qazaqtyŋ qaraşaŋyraǧy On ekı ata Baiūly, On ekı ata Baiūlynyŋ qaraşaŋyraǧy Adai, Adaidyŋ qaraşaŋyraǧy Mūŋal bolyp tabylady (älemge äigılı Şyŋǧys qaǧannyŋ ruy osy). Atasynyŋ bar bılgenın jäne onyŋ ūrpaqtaryna arnaǧan amanatyn tek qana kenje ūl alyp qalady emes pe?! Atam Qazaqtyŋ Ata saltynyŋ, dästürınıŋ, ädet-ǧūryptarynyŋ, tılı men dınınıŋ, bükıl şejıre deregınıŋ Maŋǧystaulyq Adailarda tolyqtai saqtaluynyŋ syry osy.
«Adai şejıresı» boiynşa Adaidyŋ ekı balasy bar. Ülkenı Qu Adai äke (Qūdaike, iaǧni Adam), kışısı Kelımberdı (Man). Qūdaikeden ekı bala, ülkenı Täzıke (Äz äke), kışısı Qosai. Kelımberdıden alty bala, ülkenı Qūnanorys, Aqpan, Balyqşy, Būzau, Tobyş, kenjesı Mūŋal. Barlyǧy ekı bala, segız nemere, iaǧni on buyn ūrpaq. Äigılı Nūrym jyraudyŋ:
«Adam – Safi balasy,
Bır terekten san būtaq,
Düniege kelgen san bolyp
Buyn-buyn taqtaly» dep jyrlaityny osydan («Bes ǧasyr jyrlaidy» Almaty.1989.129 b). Atamyz sandardyŋ atauy Adam Atadan bastalatyn buyn-buyn ūrpaqtarǧa bailanysty düniege kelgen dep otyr.
Adam atanyŋ qaraşaŋyraǧy Adaidyŋ kenje nemeresı Mūŋaldyŋ söz tübırı «ūŋ, (ūn (avtorlyq qūqyq saqtalyp tūr), ün (auyzdan şyqqan dybys, söz)» bolyp tūr. Özderıŋız körıp otyrǧandai, «bidai» men «nannyŋ» avtorlyq qūqyǧy Bi Adailar men Mandarda jatsa, «ūn» men «mūnaidyŋ» avtorlyq qūqyǧy Mūŋaldarda jatyr. Aspandaǧy künnıŋ tübırı «ün» bolatyny da osydan. Demek, Kün – Qu (Qūdaike) jäne Ün (Mūŋal) degen ekı bırıkken sözden tūrady.
Kün qaǧanatynyŋ bastauy osylar. Kün, Gün, Ǧūn, Günuu, Ǧūnnu bärı sinonim.
Al, mūŋaldyŋ monǧol atanyp jürgenıne kelsek, monǧoldyŋ söz tübırı «on». Mūŋaldar Adam atanyŋ onynşy buyn ūrpaǧy bolǧandyqtan ǧana monǧol dep atalyp, būl ūǧym bükıl älem elderımen tolyqtai moiyndaldy. Älem tarihyndaǧy segız oǧyz, toǧyz oǧyz, on oǧyz, segız oq, toǧyz oq, on oq atty el ataularyn eske alyŋyz. Oǧyz – Oq (oǧlan), iaǧni ūl men qyz degen söz.
Eŋ joǧarǧy sana (sanaudyŋ) iesı Ūly Jaratuşy-Alla, Alladan keiıngısı Adam. Allanyŋ qalauymen Adam ata ūrpaqtary sandyq jüienı meŋgerdı. Bız qoldanyp jürgen sandardyŋ bärı osy sandardy oilap tauyp, düniege äkelgen ūly atalarymyzdyŋ esımı. Sandyq jüie olardyŋ düniege kelu ret sanyn beredı. Sol üşınde keide bızder, sannyŋ ornyna 1-a, 2-ä, 3-b, 4-g, 5-ǧ, 6-d, 7-e, 8-j, 9-z, 10-i t.t. degen dybystyq taŋbalaryn qoldanamyz.
1 sany (bırınşı buyn) Adai Atanyŋ ekı balasy Qūdaike men Kelımberdınıŋ sandyq atauy.
2 sany (ekınşı buyn) – Adai Atanyŋ bırınşı nemeresı Täzıke (Äz, Täz, Täj äke, bügıngı atauy Qazaq), söz tübırı Äz äulie atamyz ben Äjemızdıŋ esımı. Taz, Täz, Qaz sinonim. Sonda Qazaqtyŋ handary men qaǧandary bas kiımderın «Täj» dep, atap äjemızdıŋ özı tügılı esımınde bastaryna köterıp bas kiım etıp kiıp jürgen bolyp tūr. Anaǧa degen qūrmettıŋ eŋ biık şyŋy osy bolsa kerek.
Adamzattyŋ 70 000 jylǧy ǧūmyrynda Anaǧa (Äjege) degen qūrmettıŋ būdan asqan ozyq ülgısın bütkıl jer betınde olardan asyp eşkım körsete alǧan emes, körsete de almaidy.
3 sany (üşınşı buyn) – Adai atanyŋ üşınşı nemeresı Qosai, būl Nūq paiǧambardyŋ atasynyŋ (ruynyŋ) esımı. Nūq paiǧambar zamanyndaǧy topan suǧa ketetın «köş» osy ekı buyn, iaǧni Qūdaikenıŋ ekı ūlynyŋ elı. El auzyndaǧy «suǧa ketetın Qūdaike elı köşınıŋ» negızgı syry osy. El auzy Ata şejırege qatysty eşqaşan jalǧan söilegen emes.
4 sany (törtınşı buyn) – Qūnanorys (Rysqūl), būl Nūq paiǧambardan taraityn qauym, Şejıredegı Adaidyŋ kışı ūly Kelımberdınıŋ bırınşı balasy, iaǧni Adaidyŋ 4-şı buyn ūrpaǧy. Qazırgı özderın Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧymyz dep, Şyŋǧys hanǧa talasyp jürgen Törelerdıŋ tegı osy. Töre men törttıŋ bır tübırden (bır Atadan) bolatyny osydan. Olardyŋ «tör iesı» dep atalatyny da osydan. Törelerdıŋ arǧy tegı Adaidyŋ törtınşı buyn ūrpaǧynan tarap tūr. Osy törttıŋ ışıne aldyŋǧy üş buyn ūrpaq tügel kıredı.
5 sany (besınşı buyn) – Aqpan. Aǧa men aqiqatqa tübır, iaǧni aqiqatqa Ata bolǧan osy Aqpandar, iaǧni Saqtar. Saqtyŋ tübırı Aq bolatyny osydan. Bügıngı balalardyŋ bılımıne baǧa bergendegı bır öte jaman, ekı jaman, üş qanaǧattanarlyq, tört jaqsy, bes öte jaqsy dep baǧa berıletınınıŋ syry osy. Aǧa men Aqiqatqa bes degen baǧa berılıp otyr. «Su aqpaityn ba edı saǧadan, söz bastalmaityn ba edı aǧadan» degen maqaldyŋ da syry osy.
6 sany (altynşy buyn) – Balyqşy (Şybyntai, Qypşaq). Bızdıŋ Al, Alǧi, Alan, Alaş, Alaşa, alty Alaş, Altai degen ūǧymdarymyzdyŋ bärı osynyŋ ışınde. Ejelgı qazaqtar ūranǧa şyǧarǧan, qazaqqa ūran bolǧan Alaş batyrdyŋ elı osy. Qazırgı keibır «bılgışter» aityp ta, jazyp ta jürgendei, Qazaq Alaştyŋ balasy emes, Alaş Qazaqtyŋ balasy bolyp tabylady.
7 sany (jetınşı buyn) – Būzau. Būzaudyŋ ekı balasy bar, ülkenı Aitumys, kışısı Jemenei. Qazaqtyŋ tuystyǧy bölınbeitın, qyz alyspaityn jetı atalyq jüie, qasiettı jetı sanynyŋ avtory osylar. Jetı sanynyŋ Jemeneimen, Adaidyŋ taŋbasy Jebemen tübırles (atalas) bolatyny osydan.
8 sany (segızınşı buyn) – Semit, iaǧni qazırgı Evrei men Arabtardyŋ atalary, jetı sanyn iemdengen Jemeneiden bölınıp şyǧady. Segızdıŋ tübırı egız. Demek, «segız kımmen egız?» degen sūraq öz-özınen tuyndap tūr. Ärine segız toǧyzben egız bola almaidy. Sebebı toǧynşy ūrpaq, segızden bır buyn keiın tūr.
Myna körşı orystar jetını sem, segızdı vosem dep atap, özderın bız jetı - Jemeneimen egız emespız, bız jetınşı buyn Jemeneidıŋ ışınen şyqtyq, bız Jemeneidıŋ balasymyz dep otyr.
Adamzattyŋ tuystyqtarynyŋ bölınuı osy segızden bastalady. Mysaly, älemdık kez-kelgen saiystarda, jarysqa jetı el qatyssa, ol saiys halyqaralyq saiys dep atalmaidy. Halyqaralyq saiys dep, qatysuşylar sany segızden assa ǧana sanalatynynyŋ syry osy. Adamzattyŋ jıkke bölınuı osy Semitterden bastalady. Jıkke bölınu degendı şyǧarǧandar da osylar. Bügıngı auyzdaryn aşsa rudy (Qazaqtyŋ Atasyn) jamandap kelemej, külkı, mazaq etıp, Qazaqtyŋ bır atadan (bır rudan) taraǧan bügıngı ūrpaqtarynyŋ arasyna jık salyp, özderı jasaǧan barlyq ylas, bylapat bälelerınıŋ bärın Qazaqtyŋ rulyq (atalyq) jüiesıne jauyp, özderı «sudan taza, sütten aq» bolyp jürgender, jeŋıldetıp aitqanda, qazaqqa dos emester. Demek, qazaq balasyna Aq pen Qarany, iaǧni Aqiqat pen jalǧandy ajyratyp, Allanyŋ Haq jolyna bet būratyn kez keldı. Būl mäselenı bügın şeşpesek, keiın keş bolady.
9 sany (toǧyzynşy buyn) – Tobyş. Söz tübırı «ob, (ov)». Bügıngı Resei jerınde qalǧan Batys Sıbırdı boilai aǧatyn Ob su basseiını men Ob özenı ūlan ǧaiyr aimaqty boilai aǧady. Osy özenge jan-jaǧynan qosylatyn özender künı bügınde de Tom, Tobyl, Taz, Qazym, Nazym, Qiia, Ertıs, Kete, Şylym dep atalady. Osy özennıŋ jaǧasynda Maŋǧystaudaǧy Şerqala tauymen attas, Şerqala atty qala bar. Demek, Bızdıŋ Atalarymyz osy özen boiyn jailap, osy ūlan-ǧaiyr aimaqqa özderınıŋ esımderın mäŋgı ölmestei etıp jazyp qaldyrǧan.
Sonda bügıngı orystardyŋ öz tekterıne qosyp jürgen «ov, (ob), ova (oba)» degenderı olardyŋ öz tekterın osy Tobyş atamyzdyŋ atynan alatynyn bıldırgenı. Būl tarihi derektermen de tolyqtai säikes keledı. Sebebı, olardyŋ qazaq halqynan bölınıp, bölek otau tıguı älemdık arenada Tobyştardyŋ bilıgı kezeŋınde boldy. Orystardyŋ öz tekterıne qosyp jürgen «ovy» osyny moiyndaǧandyq. Olardyŋ öz tekterın İvanov, Petrov, Sidorov dep jazyp jürgenderınıŋ syry osy.
Qazaqtarǧa «ov, ova» - lardy Ata-tegımızge qosyp jazuǧa bolmaidy. Būl Atasyn nemere, şöbere, şöpşegıne bala etıp qoiǧanmen bırdei, iaǧni özımızdıŋ toǧyzynşy buyn ūrpaǧymyzǧa bala bolyp şyǧamyz. Bızdıŋ būl ısımız «Tegın bılmeitın teksızdıŋ» äreketı bolmaq. Bızge Äke degen sözdıŋ ornyna «ich»-tı de (Robinovich, İsakovich) qoldanuǧa müldem bolmaidy. Būlai jasau, Bızdıŋ öz tuǧan äkemızdı Äke dep öz atymen aituǧa jıgerımız jetpei, evrei tılınde, evreişe äke dep söileu bolyp tabylady.
10 sany – Mūŋal (monǧol). Özderıŋız körıp otyrǧandai, 5 sany (5 degen baǧa) Aqiqatqa berılgen, ary qarai alty men Balyqşy, jetı men Jemenei, segız ben Semit, toǧyz ben Tobyş, on men Monǧol (Mūŋal) bır tübırden, iaǧni bır atadan bolyp tūr.
Adaidyŋ qaraşaŋyraǧy Mūŋalda, sondyqtan olar «Mūŋal oşaq» dep te atalady.
Kündı aitqasyn, är aida ärtürlı bolyp 28,29, 30, 31 künderdıŋ jiyntyǧynan tūratyn
Aidyŋda tegın aita keteiın:
Jerdıŋ serıgı aspandaǧy Aiǧa - Ai dep at bergen adaidyŋ jetınşı buyn ūrpaǧy Būzau
Atamyzdyŋ ekı ūlynyŋ ülkenı AITUMYS bolyp tabylady. Äitpese, Adaidyŋ «bes jüirıgı» atanǧan jyr düldılderınıŋ bırı Kenje Aqtan Kereiūly (1850-1912):
...«Men Adaidyŋ Aqtany
Söilegen sözım taqtaly. (Taqtalap söileu, iaǧni är ūǧymnyŋ düniege kelu retın aitu).
Söile» deseŋ jyrşyŋyz
Aldaryŋda jortaqtar.
...Ärıden berı söilesem,
Olda özımnıŋ mereiım. (arǧy tüptegı atalarynyŋ tarihymymen maqtanyp, mereilenıp
otyr).
TUǦAN AIǦA AT BERGEN, (aspandaǧy tuǧan aiǧa at bergen menıŋ atam Aitumys dep otyr).
Aq qaǧaz ben hat bergen, (qaǧazdy da, qalamdy da, hat jazudy da üiretken solar dep otyr).
Ekı erın men tıl-taŋdai
Söilesın dep jaq bergen. (eŋ alǧaş söilep, «Tıl taŋbany» iemdengen solar dep otyr).
Aitqan sözge tüsınbes
Adamnyŋ myisyz aqymaǧy» (mūny tüsınıp moiyndai almasaŋ, misyz – aqymaqsyŋ) dep
jyrlamaǧan bolar edı. Aqtannyŋ Ata tegı: Adai – Kelımberdı – Būzau – Aitumys – Şylym – Ördek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-dariia «Maŋǧystaudyŋ aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet);
Būl jerde arnaiy atap ötetın jaǧdai, Ai – Adaidyŋ ekınşı buynynda tūryp, Ad (Ada) - Ata degen maǧyna berse, Ai (Äi, Äiel (Äi, El bolaiyq)) Ana degen maǧyna beredı. Aspanda ai jerdıŋ serıgı, jerde äiel erdıŋ serıgı. Aspanda ai jerdı ainalady, jerde äiel (ana) erdı ainalady. Maŋǧystauda erlı zaiyptylar bırge jerlense, kesenege «Jebe» men «Ai» taŋbalardyŋ qatar salynatyndarynyŋ syry osy.
Özderıŋız körıp otyrǧandai, Kenje ūlda Adamzattyŋ bastau kezeŋındegı ǧalamdyq qūbylystarǧa at (esım) bergenderdıŋ kım ekendıgı tolyqtai saqtalyp otyr.
Al, Bızdıŋ bilık qazaqqa orys, aǧylşyn t.b. tılderdı zorlap üiretuge barynşa tyrysyp jür. Bızge onyŋ kök tiynǧa da qajetı joq. Sebebı, Atasy nemeresı, şöberesı, şöpşegı t.t. tıl men şejırenı jäne mädeniettı üirenbeidı. Būl bügıngı orys tılı men aǧylşyn tılıne, solardyŋ «balaŋ» mädenietıne bailanǧan qazaq ǧylymynyŋ Qazaqtyŋ töl sözınen, töl mädenietınen susyndai almaǧanyn körsetedı.
Tarih taǧlymy: Atam Qazaqtyŋ söz jasau qaǧidasyn, rulyq şejıresın jäne sözderdıŋ söz tübırın, iaǧni öz tübın, öz atasyn, qazırgışe aitqanda «avtorlyq qūqyǧyn» tolyqtai meŋgerıp basşylyqqa alǧanymyz jön bolady. Sonda aqiqattan ajyrap, eşqaşan jaŋylyspaityn bolamyz.
Qazaqqa qazırgı taŋda «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyna sai Qazaqtyŋ şejıre-tarihyn öz sözınen zertteitın arnaiy ǧylymi-zertteu ortalyǧy aşu qajet.
«A»-ny aitqasyn «B»-ny da, iaǧni Atasyn aitqasyn balasynda aita keteiın. Ol «mezgıl» degen söz. Mezgıl - taŋǧy mezgıl, säske mezgıl, tüskı mezgıl, besın mezgıl, keşkı mezgıl, tüngı mezgılder degen siiaqty ötpelı kezeŋ degendı bıldırıp tūr. Būl jerde de özderıŋız körıp otyrǧandai, mezgıldıŋ de, kezeŋnıŋ de tübırı «ez». İä, İä! Atam Qazaqtyŋ «Er emessıŋ Ezsıŋ» dep ūrsatyndaryndaǧy ezı osy, iaǧni kezınde Atalyq tekten ajyrap, äkesı belgısız matriarhat qoǧamynyŋ ornauyna jol bergen osy ezder. Ol bügıngı Amerika (söz tübırınde äiel tūr), bastauyn Eva-dan (Adam i Eva) alatyn Evreiler negızın qalaǧan Evropa. Ol elderdıŋ bileuşılerınıŋ Prezident dep atalatyny da osydan. Prezidenttıŋ de söz tübırı «Ez». Jerge «jer» dep, erlerdıŋ atyn bergen ūly Atalarymyz būlardyŋ bärı tarih sahnasynda däl Qazaqtar siiaqty bolyp mäŋgı tūra almaitynyn aityp ketken. Demek, keleşekte Qazaq bolyp qalǧymyz kelse, el bilıgındegı bırınşı tūlǧanyŋ resmi atauyn «Elbasy», nemese «Han» dep özgertken dūrys bolady.
Osy jerde ejelgı Atalarymyz bileuşılerın nege Han, Qaǧan dep atady degen sūraq tuyndaidy. Han degen lauazymdy qazaq öz boiyndaǧy qyzyl qanǧa teŋegen. Aqiqatynda da, tamyryŋdy boilai aǧatyn qyzyl qanyŋ janyŋa qandai jaqyn bolsa, qazaqtyŋ handary da elıne sondai jaqyn bolǧan. Halyq qalasa, han astyndaǧy jalǧyz atyn soiǧan. Būl jerde arnaiy atap ötetın jaǧdai jürek qan tamyrlary da Qazaqtyŋ üş Jüzı siiaqty üş tarmaq bolyp aǧady. Qandai üilesımdılık deseŋızşı, qan tamyrlarynyŋ qabyrǧasy da üş qabattan qūralyp, «ışkı qabaty qandy kerı aǧudan saqtaityn qaqpaqşalardan tūrady», al ömırde būl mındettı qaraşaŋyraq ielerı atqarady. Al, Qaǧan – barlyq handardyŋ aǧasy degen söz. Būl jerde Q-aǧa-n degenımızde Qan syrtynda, Aǧa sözı ortasynda aişyqtalyp tūr.
Myna älem qalyptasqan zaŋdy jüie negızınde basqarylady. Sopylyq ılım ol zaŋdylyqty Allanyŋ ämırı, al dınsızder tabiǧat üilesımdılıgı dep tüsınedı. Ras, tabiǧi üilesımdılık bar, bıraq olda Allanyŋ ämırıne baǧynǧan jüie.
Alla Qūran Kärımde: «Men senderge küre tamyrlaryŋnan da jaqynmyn» deidı. Bız būdan Allamen ruhymyz arqyly ündesetındıgımızdı köremız. Negızınde ol ündestık pen bız körıp tūrǧan syrtqy älem ündestıgı – bır ūǧym. Älem bileuşısı, Qazaqtyŋ äigılı qaǧany Şyŋǧys hannyŋ «Alla barlyq jerde» deitını sondyqtan.
Allataǧala Adam Atamyzdy jaratqaly bergı 70 000 jylǧy ǧūmyrymyzda Qazaqtan basqa eşbır el älem tarihyn däl osyndai etıp bır auyz sözben jazǧan emes. Jaza da almaidy.
OSY JOLDARDY OQYǦAN BARŞAŊYZǦA ŪLY JARATUŞY ALLA İMAN BERGEI!
Mūhambetkärım Qojyrbaiūly, Maŋǧystau
Abai.kz
