Atamyz Qazaq tarıhty bir aýyz sózben jazǵan. Osy sózdi bala kezimde úlkenderdiń aýzynan san ret estip, san ret oqyǵan bolarmyn. Árbir sózdiń maǵynasyna úńilýge degen qushtarlyǵym da solardan qaldy dep batyl aıta alamyn. Osy aıtylǵandarǵa aıǵaq retinde, «Qazir» degen bir aýyz sózdiń máni men maǵynasyn nazarlaryńyzǵa usynamyn:
Qoldaný aıasy:
Qazirge deıin - ótken shaqqa silteıdi.
Qazir (dál qazir) – osy shaqty bildirip, ústińde máńgi turady, ıaǵnı eshqaıda ketpeıdi.
Qazirden keıin – aldaǵy keler shaqty meńzeıdi.
Qazirdiń túbiri «Az» ben «Qaz». Bul jerde, ıaǵnı sózdiń túbirinde «avtorlyq quqyq» saqtalyp tur. Demek, Qazaq úshin ótken ýaqyt pen qazirgi ýaqyt arasynyń eshqandaı alshaqtyǵy joq. Bul el (Qaz eli) áýel basta qalaı boldy, qazir de sol kúıinde, keleshekte de sol kúıinde qalady, bul endi eshqashan tarıh sahnasynan ketpeıdi degen sóz.
Az - Az eli (qaǵanat), Azııa (jer betindegi halqy kóp eń úlken qurylyq), Azaý (Azaýly eli, Azov teńizi)), Qaz (el men syńary úshin janyn qııatyn eń adal, eń sulý qus), Qazbek (taý, Qazaqtyń begi, Kishi Júz-Bekarys), Qazaq (qaǵanat), Qazan (qaǵanat), Qazar (qaǵanat), Qazy (tóreshi, ıaǵnı búkil álem elderine tórelik etýshi), Qazyq (ornynan qozǵalmaıtyn Qazyq jurt (toponomıkalyq aıǵaqtamasy Qazyǵurt taýy), balamasy ornynan qozǵalmaı, máńgi jol kórsetip turatyn Temir qazaq juldyzy, ıaǵnı aspanǵa temirden qaqqan qazyq juldyz), Qazir (eshqashan ústimizden ketpeı, máńgi turatyn ýaqyt ólshemi) t.t. sóz túbirinde «Az», «Qaz» degen túbiri bar ataýlardyń bári osy qazirgi Qazaqtardyń tikeleı Ata-Babalarynan qaldy degen sóz.
Temirqazyq demekshi, aqıqatynda da juldyz quramynyń basym kópshiligi temir metalynan turady.
Al, endi Azdyń aldynda turǵan «Qa» degen túbir qaıdan shyqty deıtin bolaq, Biz bul býynnyń bastaýyn qazaqtyń Qas (Qas batyr, Qas mergen, Qas sheshen, Qas arý, Qas sulý, Qas tulpar, Qas bı (Kaspıı teńiziniń shynaıy ataýy osy), Qas qyr (naǵyz qyr, ıaǵnı búkil álemdegi Allany tanyǵan eń uly eldiń ornalasqan jeri, qazirgi ataýy Ústirt (Ústińgi jurt), balamasy (qolǵa úırenip, ózgege bas ımeıtin, dalanyń túz taǵysy), Qar (aqsha qar, ıaǵnı Aq), Qara (aq pen qarany ajyratatyn AQIQAT) degen uǵymdardan kóre alamyz.
Qazir – Qaz jáne bir degen eki birikken sózden turady. Qazymyz sirá Qazaq (Az, Qaz, Qazan, Qazar, Qazaq, Qazaqstan), al birdiń de maǵynasy barshamyzǵa belgili «birinshi» – eń alǵashqy bastaý, bárine basshylyq etýshi jáne bárinen ozyp birinshi oryn alýshy degen sóz. Tolyq maǵynasy Qaz – Qazaq Aqıqatty tanyǵan eń birinshi el, búkil álem elderiniń aǵasy jáne búkil álem elderin jaqsylyqqa jetelegen úıretýshi Ustaz (Pir).
Túsinikteme: Qazaqtyń barlyq sózi birikken sózderden turady. Atam Qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasy boıynsha eki sózden bir sóz quralǵanda dybys úndestigine sáıkes, aldyńǵy sózdiń sońǵy dybysy, nemese ekinshi sózdiń birinshi dybysy túsip qalyp otyrady. Mysaly: Atamnyń jurty – Atajurt, Baryn aýyl – Barnaýl, Qý Adaı áke – Qudaıke, Ústińgi jurt- Ústirt, Qazyq jurt – Qazyǵurt, Oq (oǵlan, ulan) jáne qyz – Oǵyz, Tory at (Taýrat) – Torat, Balyqshy Saq Ǵun – Balasaǵun, Mandardyń kenti (qalasy) – Mankent, Mandardyń qystaýy – Manqystaý, Jarylardyń kenti – Jarkent, Jarylardyń bulaǵy – Jarbulaq, Jarylardyń qudyǵy - Jarqudyq t.t. bolyp kete beredi.
Bútkil jer betindegi ejelgi elder (memleketter), jer, sý, taý, eldi mekender sııaqty toponomıkalyq ataýlardyń bári osylaı, Qazaqtyń ana tilinde qoıylǵan. Barlyq ataýlar Qazaqtyń Ana tiliniń sóz túbirinen (óz túbinen, óz atasynan) bastaý alady. Buǵan kez-kelgen bilimdi, ıaǵnı qazaqtyń Ana tilin meńgergen jan árqashanda kóz jetkize alady. Olar úshin ýaqyttyń shekarasy bolmaıdy. Olar eshqashan tarıh sahnasynan ketpeıdi. «Qazir (Qaz bir)» degen ýaqyt ólsheminiń túbiri «Az (Azııa), Qaz (Qazaq)» bolatyny osydan.
Bul degenińiz Adam Ata men Aýa Ana qazaqtyń Ana tilinde sóıledi degen sóz. Qazaqtardyń birin-biri: úlkendi de, kishini de, erdi de, áıeldi de Adam, Adamdar dep ataıtyndary osydan. Adam Ata qazaqtyń Ana tilinde sóılemegen bolsa, bizderde aǵylshyndar sııaqty «Men», nemese orystar sııaqty «chelovek, lıýdı» dep júrgen bolar edik.
Biz munyń aıdaı aıǵaǵyn Qazaqtyń qarashańyraǵy Alshyn – Adaıdyń besinshi nemeresi, ıaǵnı altynshy býyn urpaǵy, orta ǵasyrdaǵy Qarahandar qaǵanaty dep atalǵan, Qazaq qaǵanatynyń uly ǵulamasy, qaǵannyń bas ýáziri Júsip Balasaǵunnyń (Balyqshy Saq Ǵunnyń) «Qutty Bilik» atty eńbeginen tabamyz.
Jyrda Ýázir degen laýazym ataýy óte kóp qoldanylady. Ýa, Áz, Ir, Ázir degen birikken sózderden turady. Sóz túbiri Áz áýlıe, ıaǵnı búgingi kúnge Qazaq degen atpen jetken uly eldiń túp atasynyń esimi. Qalǵandary da kúni búginde de qoldanysta júrgen sózder. Mysaly: Ýa, Halaıyq! Ýa, Batyr! Ýa, jurtym! Ýa, Qas bı! (Ýaqas bı) t.t. «Ýa» sózi han men qaǵandarǵa qaratyp aıtylmaıdy. Ir - iri, bir, birinshi, ıaǵnı alǵy, aldyńǵy, alǵashqy degen maǵyna beredi. Ázir – ázir boldy (daıyn boldy), ázirlik jasaý – daıyndyq jasaý, ázirshe – dál qazirshe. Demek, Qazaq degenimiz eń túpkirdegi Áz atamyzdan bastap búgingi kúnge jetken «Máńgi ólmeıtin el» degen sóz. Bul sózdiń basqasha túsiniktemesi joq. Qazaqtyń ejelgi handarynyń artyq ta emes, kem de emes 40 ýázirleri bolǵan. Olardyń bári qyrdan tómen qaraı bir arnamen sarqyraı aqqan sý sııaqty Kún qaǵanynyń, ıaǵnı uly Atalarynan qalǵan izin jalǵaǵan. Ejelgi Qazaqtardyń birinshi Alla dep, ekinshi Ǵaıyp Eren Qyryq Shiltenderge syıynatyndarynyń syry osy.
Atam Qazaqtyń sózdik qorynda «Qazir» degen sózge balama retinde qoldanylatyn «Búgin» degen taǵy bir sóz bar.
Mine osy «búgin», «dál búgin» degen ýaqyt ólshemi Nuq paıǵambar atamyzdyń jáne onyń qaýymdarynyń laqap aty. Qazir degen ýaqyt ólsheminiń Qazaqpen, búginniń Nuqpen túbirles bolatyny osydan. Búgingi kún (Nuqtyń aldyndaǵy qaýymdar sııaqty, Nuq qaýymy da) ótedi, al qazirgi ýaqyt (qazaq) eshqashan ótpeıdi. Sol úshinde Qazaq qaǵanattarynyń tańbasy «Til», ıaǵnı «eń alǵashqy tili shyǵyp sóılegen el» bolyp, olardy búkil álem Taý bı, Bas bı, Kóp bı, Qas bı (Kaspıı) dep, - ataǵan. Adaı - Adam Ata men Aýa Ana jáne Qazaqtyń qarashańyraǵy bolǵandyqtan sol tańbany kúni búginde de enshilep, «Til tańbaly Adaılar» degen kıeli ataýdy ıemdenip otyr.
Sol sııaqty ótken kúndi «keshe, keshegi kún» deımiz. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Kesheniń túbiri «esh», ıaǵnı bul bizdiń kúndelikti qoldanysymyzda júrgen áıel, anaǵa sınonım retinde qoldanylatyn «sheshe». Bul sózdiń bizge aıtyp turǵany ejelde de dál qazirgideı «genderlik saıasat» júrgizilip, onyń sońy áıelder bılegen, ákesiz qoǵamnyń (matrıarhat) ornap, ol qaýymnyń tarıh sahnasynan ketkenin jáne de sondaı qoǵam taǵy ornap jatyrsa onyń taǵy da ketetinin bildiredi.
Keshegi kún ótip, búgingi kún keledi. Búgingi kúnde ótip - tún, túnniń artynan tań atyp, erteńgi kún taǵy keledi. Osylaı máńgi jalǵasyp kete beredi. Demek, búgin (búgingi kún) men kesheni (keshegi kúndi) aıtqasyn «erteń, erteńgi kúndi de» aıta keteıik. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, erteń – er jáne teń degen eki birikken sózden quralyp, bul sóz bizge túnde ótedi «Biz erteń taǵy teńesemiz» dep shegelep aıtyp tur. Er – er adam (erkek). Ǵalamdyq balamasy Jer. Jerdiń túbiri «Er» bolyp, Allataǵala Adam Atany jerdiń topyraǵynan jaratty delinetini osydan.
Al, eshqashan sónbeıtin Kún jáne ústimizden eshqashan ótpeı aýysyp turatyn Kún men Túnge kelsek, Kún – Qý jáne Ún degen eki birikken sózden turady.
Tolyq maǵynasy, «Qý» degenimiz bir degen sandyq ataýdy ıemdengen Adaı Atanyń úlken uly Qý Adaı áke (Qudaıke) bolsa, «Ún» degenimiz Adaıdyń kenje nemeresi, ıaǵnı onynshy býyn urpaǵy Muńal bolyp tabylady. Al, «T» tańbasy tolyp, tolysqan Ata urpaqtary, ıaǵnı rýlar degen sóz. Bular qazirgi tańdaǵy «genderlik saıasattyń» salqynymen rý (ata) jaıly jaǵymsyz sóz aıtyp, keleke, kúlkige aınaldyryp, tarıh sahnasynan ketirýge qansha tyrysqandarymen olarynan túk shyqpaıdy. Kún batyp, tún kelgenimen, túnde ótip qaıtadan Kún shyǵady. Adam Atanyń qarashańyraǵy Adaıdyń eki uly men segiz nemeresi dál qazir osy túnniń mezgilinde tur. Biraq, erteń Kún qaıta shyǵady. Kún qaǵanaty álemge qaıta nuryn shashatyn bolady. Muny ózgertý Bir Alladan bolmasa, Adam balasynyń qolynan kelmeıdi.
Kún men túnniń shejire-tarıhyn tolyǵyraq tarqatar bolsaq, Kishi Júz rýlary aty aıtyp turǵandaı, Qazaqtyń úsh ulynyń eń kishisi, ıaǵnı Qazaq atamyzdyń qarashańyraǵynyń ıesi. Eki aǵasynyń (Uly júz ben Orta Júzdiń) kenje inisi. Olar Bekarys dep ataldy. Al, Kishi Júz-Bekarystyń, sonymen qatar búkil qazaqtyń qarashańyraǵy On eki ata Baıuly, On eki ata Baıulynyń qarashańyraǵy Adaı, Adaıdyń qarashańyraǵy Muńal bolyp tabylady (álemge áıgili Shyńǵys qaǵannyń rýy osy). Atasynyń bar bilgenin jáne onyń urpaqtaryna arnaǵan amanatyn tek qana kenje ul alyp qalady emes pe?! Atam Qazaqtyń Ata saltynyń, dástúriniń, ádet-ǵuryptarynyń, tili men dininiń, búkil shejire dereginiń Mańǵystaýlyq Adaılarda tolyqtaı saqtalýynyń syry osy.
«Adaı shejiresi» boıynsha Adaıdyń eki balasy bar. Úlkeni Qý Adaı áke (Qudaıke, ıaǵnı Adam), kishisi Kelimberdi (Man). Qudaıkeden eki bala, úlkeni Tázike (Áz áke), kishisi Qosaı. Kelimberdiden alty bala, úlkeni Qunanorys, Aqpan, Balyqshy, Buzaý, Tobysh, kenjesi Muńal. Barlyǵy eki bala, segiz nemere, ıaǵnı on býyn urpaq. Áıgili Nurym jyraýdyń:
«Adam – Safı balasy,
Bir terekten san butaq,
Dúnıege kelgen san bolyp
Býyn-býyn taqtaly» dep jyrlaıtyny osydan («Bes ǵasyr jyrlaıdy» Almaty.1989.129 b). Atamyz sandardyń ataýy Adam Atadan bastalatyn býyn-býyn urpaqtarǵa baılanysty dúnıege kelgen dep otyr.
Adam atanyń qarashańyraǵy Adaıdyń kenje nemeresi Muńaldyń sóz túbiri «uń, (un (avtorlyq quqyq saqtalyp tur), ún (aýyzdan shyqqan dybys, sóz)» bolyp tur. Ózderińiz kórip otyrǵandaı, «bıdaı» men «nannyń» avtorlyq quqyǵy Bı Adaılar men Mandarda jatsa, «un» men «munaıdyń» avtorlyq quqyǵy Muńaldarda jatyr. Aspandaǵy kúnniń túbiri «ún» bolatyny da osydan. Demek, Kún – Qý (Qudaıke) jáne Ún (Muńal) degen eki birikken sózden turady.
Kún qaǵanatynyń bastaýy osylar. Kún, Gún, Ǵun, Gúnýý, Ǵunný bári sınonım.
Al, muńaldyń monǵol atanyp júrgenine kelsek, monǵoldyń sóz túbiri «on». Muńaldar Adam atanyń onynshy býyn urpaǵy bolǵandyqtan ǵana monǵol dep atalyp, bul uǵym búkil álem elderimen tolyqtaı moıyndaldy. Álem tarıhyndaǵy segiz oǵyz, toǵyz oǵyz, on oǵyz, segiz oq, toǵyz oq, on oq atty el ataýlaryn eske alyńyz. Oǵyz – Oq (oǵlan), ıaǵnı ul men qyz degen sóz.
Eń joǵarǵy sana (sanaýdyń) ıesi Uly Jaratýshy-Alla, Alladan keıingisi Adam. Allanyń qalaýymen Adam ata urpaqtary sandyq júıeni meńgerdi. Biz qoldanyp júrgen sandardyń bári osy sandardy oılap taýyp, dúnıege ákelgen uly atalarymyzdyń esimi. Sandyq júıe olardyń dúnıege kelý ret sanyn beredi. Sol úshinde keıde bizder, sannyń ornyna 1-a, 2-á, 3-b, 4-g, 5-ǵ, 6-d, 7-e, 8-j, 9-z, 10-ı t.t. degen dybystyq tańbalaryn qoldanamyz.
1 sany (birinshi býyn) Adaı Atanyń eki balasy Qudaıke men Kelimberdiniń sandyq ataýy.
2 sany (ekinshi býyn) – Adaı Atanyń birinshi nemeresi Tázike (Áz, Táz, Táj áke, búgingi ataýy Qazaq), sóz túbiri Áz áýlıe atamyz ben Ájemizdiń esimi. Taz, Táz, Qaz sınonım. Sonda Qazaqtyń handary men qaǵandary bas kıimderin «Táj» dep, atap ájemizdiń ózi túgili esiminde bastaryna kóterip bas kıim etip kıip júrgen bolyp tur. Anaǵa degen qurmettiń eń bıik shyńy osy bolsa kerek.
Adamzattyń 70 000 jylǵy ǵumyrynda Anaǵa (Ájege) degen qurmettiń budan asqan ozyq úlgisin bútkil jer betinde olardan asyp eshkim kórsete alǵan emes, kórsete de almaıdy.
3 sany (úshinshi býyn) – Adaı atanyń úshinshi nemeresi Qosaı, bul Nuq paıǵambardyń atasynyń (rýynyń) esimi. Nuq paıǵambar zamanyndaǵy topan sýǵa ketetin «kósh» osy eki býyn, ıaǵnı Qudaıkeniń eki ulynyń eli. El aýzyndaǵy «sýǵa ketetin Qudaıke eli kóshiniń» negizgi syry osy. El aýzy Ata shejirege qatysty eshqashan jalǵan sóılegen emes.
4 sany (tórtinshi býyn) – Qunanorys (Rysqul), bul Nuq paıǵambardan taraıtyn qaýym, Shejiredegi Adaıdyń kishi uly Kelimberdiniń birinshi balasy, ıaǵnı Adaıdyń 4-shi býyn urpaǵy. Qazirgi ózderin Shyńǵys hannyń urpaǵymyz dep, Shyńǵys hanǵa talasyp júrgen Tórelerdiń tegi osy. Tóre men tórttiń bir túbirden (bir Atadan) bolatyny osydan. Olardyń «tór ıesi» dep atalatyny da osydan. Tórelerdiń arǵy tegi Adaıdyń tórtinshi býyn urpaǵynan tarap tur. Osy tórttiń ishine aldyńǵy úsh býyn urpaq túgel kiredi.
5 sany (besinshi býyn) – Aqpan. Aǵa men aqıqatqa túbir, ıaǵnı aqıqatqa Ata bolǵan osy Aqpandar, ıaǵnı Saqtar. Saqtyń túbiri Aq bolatyny osydan. Búgingi balalardyń bilimine baǵa bergendegi bir óte jaman, eki jaman, úsh qanaǵattanarlyq, tórt jaqsy, bes óte jaqsy dep baǵa beriletininiń syry osy. Aǵa men Aqıqatqa bes degen baǵa berilip otyr. «Sý aqpaıtyn ba edi saǵadan, sóz bastalmaıtyn ba edi aǵadan» degen maqaldyń da syry osy.
6 sany (altynshy býyn) – Balyqshy (Shybyntaı, Qypshaq). Bizdiń Al, Alǵı, Alan, Alash, Alasha, alty Alash, Altaı degen uǵymdarymyzdyń bári osynyń ishinde. Ejelgi qazaqtar uranǵa shyǵarǵan, qazaqqa uran bolǵan Alash batyrdyń eli osy. Qazirgi keıbir «bilgishter» aıtyp ta, jazyp ta júrgendeı, Qazaq Alashtyń balasy emes, Alash Qazaqtyń balasy bolyp tabylady.
7 sany (jetinshi býyn) – Buzaý. Buzaýdyń eki balasy bar, úlkeni Aıtýmys, kishisi Jemeneı. Qazaqtyń týystyǵy bólinbeıtin, qyz alyspaıtyn jeti atalyq júıe, qasıetti jeti sanynyń avtory osylar. Jeti sanynyń Jemeneımen, Adaıdyń tańbasy Jebemen túbirles (atalas) bolatyny osydan.
8 sany (segizinshi býyn) – Semıt, ıaǵnı qazirgi Evreı men Arabtardyń atalary, jeti sanyn ıemdengen Jemeneıden bólinip shyǵady. Segizdiń túbiri egiz. Demek, «segiz kimmen egiz?» degen suraq óz-ózinen týyndap tur. Árıne segiz toǵyzben egiz bola almaıdy. Sebebi toǵynshy urpaq, segizden bir býyn keıin tur.
Myna kórshi orystar jetini sem, segizdi vosem dep atap, ózderin biz jeti - Jemeneımen egiz emespiz, biz jetinshi býyn Jemeneıdiń ishinen shyqtyq, biz Jemeneıdiń balasymyz dep otyr.
Adamzattyń týystyqtarynyń bólinýi osy segizden bastalady. Mysaly, álemdik kez-kelgen saıystarda, jarysqa jeti el qatyssa, ol saıys halyqaralyq saıys dep atalmaıdy. Halyqaralyq saıys dep, qatysýshylar sany segizden assa ǵana sanalatynynyń syry osy. Adamzattyń jikke bólinýi osy Semıtterden bastalady. Jikke bóliný degendi shyǵarǵandar da osylar. Búgingi aýyzdaryn ashsa rýdy (Qazaqtyń Atasyn) jamandap kelemej, kúlki, mazaq etip, Qazaqtyń bir atadan (bir rýdan) taraǵan búgingi urpaqtarynyń arasyna jik salyp, ózderi jasaǵan barlyq ylas, bylapat báleleriniń bárin Qazaqtyń rýlyq (atalyq) júıesine jaýyp, ózderi «sýdan taza, sútten aq» bolyp júrgender, jeńildetip aıtqanda, qazaqqa dos emester. Demek, qazaq balasyna Aq pen Qarany, ıaǵnı Aqıqat pen jalǵandy ajyratyp, Allanyń Haq jolyna bet buratyn kez keldi. Bul máseleni búgin sheshpesek, keıin kesh bolady.
9 sany (toǵyzynshy býyn) – Tobysh. Sóz túbiri «ob, (ov)». Búgingi Reseı jerinde qalǵan Batys Sibirdi boılaı aǵatyn Ob sý basseıini men Ob ózeni ulan ǵaıyr aımaqty boılaı aǵady. Osy ózenge jan-jaǵynan qosylatyn ózender kúni búginde de Tom, Tobyl, Taz, Qazym, Nazym, Qııa, Ertis, Kete, Shylym dep atalady. Osy ózenniń jaǵasynda Mańǵystaýdaǵy Sherqala taýymen attas, Sherqala atty qala bar. Demek, Bizdiń Atalarymyz osy ózen boıyn jaılap, osy ulan-ǵaıyr aımaqqa ózderiniń esimderin máńgi ólmesteı etip jazyp qaldyrǵan.
Sonda búgingi orystardyń óz tekterine qosyp júrgen «ov, (ob), ova (oba)» degenderi olardyń óz tekterin osy Tobysh atamyzdyń atynan alatynyn bildirgeni. Bul tarıhı derektermen de tolyqtaı sáıkes keledi. Sebebi, olardyń qazaq halqynan bólinip, bólek otaý tigýi álemdik arenada Tobyshtardyń bıligi kezeńinde boldy. Orystardyń óz tekterine qosyp júrgen «ovy» osyny moıyndaǵandyq. Olardyń óz tekterin Ivanov, Petrov, Sıdorov dep jazyp júrgenderiniń syry osy.
Qazaqtarǵa «ov, ova» - lardy Ata-tegimizge qosyp jazýǵa bolmaıdy. Bul Atasyn nemere, shóbere, shópshegine bala etip qoıǵanmen birdeı, ıaǵnı ózimizdiń toǵyzynshy býyn urpaǵymyzǵa bala bolyp shyǵamyz. Bizdiń bul isimiz «Tegin bilmeıtin teksizdiń» áreketi bolmaq. Bizge Áke degen sózdiń ornyna «ıch»-ti de (Robınovıch, Isakovıch) qoldanýǵa múldem bolmaıdy. Bulaı jasaý, Bizdiń óz týǵan ákemizdi Áke dep óz atymen aıtýǵa jigerimiz jetpeı, evreı tilinde, evreıshe áke dep sóıleý bolyp tabylady.
10 sany – Muńal (monǵol). Ózderińiz kórip otyrǵandaı, 5 sany (5 degen baǵa) Aqıqatqa berilgen, ary qaraı alty men Balyqshy, jeti men Jemeneı, segiz ben Semıt, toǵyz ben Tobysh, on men Monǵol (Muńal) bir túbirden, ıaǵnı bir atadan bolyp tur.
Adaıdyń qarashańyraǵy Muńalda, sondyqtan olar «Muńal oshaq» dep te atalady.
Kúndi aıtqasyn, ár aıda ártúrli bolyp 28,29, 30, 31 kúnderdiń jıyntyǵynan turatyn
Aıdyńda tegin aıta keteıin:
Jerdiń serigi aspandaǵy Aıǵa - Aı dep at bergen adaıdyń jetinshi býyn urpaǵy Buzaý
Atamyzdyń eki ulynyń úlkeni AITÝMYS bolyp tabylady. Áıtpese, Adaıdyń «bes júırigi» atanǵan jyr dúldilderiniń biri Kenje Aqtan Kereıuly (1850-1912):
...«Men Adaıdyń Aqtany
Sóılegen sózim taqtaly. (Taqtalap sóıleý, ıaǵnı ár uǵymnyń dúnıege kelý retin aıtý).
Sóıle» deseń jyrshyńyz
Aldaryńda jortaqtar.
...Áriden beri sóılesem,
Olda ózimniń mereıim. (arǵy túptegi atalarynyń tarıhymymen maqtanyp, mereılenip
otyr).
TÝǴAN AIǴA AT BERGEN, (aspandaǵy týǵan aıǵa at bergen meniń atam Aıtýmys dep otyr).
Aq qaǵaz ben hat bergen, (qaǵazdy da, qalamdy da, hat jazýdy da úıretken solar dep otyr).
Eki erin men til-tańdaı
Sóılesin dep jaq bergen. (eń alǵash sóılep, «Til tańbany» ıemdengen solar dep otyr).
Aıtqan sózge túsinbes
Adamnyń myısyz aqymaǵy» (muny túsinip moıyndaı almasań, mısyz – aqymaqsyń) dep
jyrlamaǵan bolar edi. Aqtannyń Ata tegi: Adaı – Kelimberdi – Buzaý – Aıtýmys – Shylym – Órdek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-darııa «Mańǵystaýdyń aqyn jyraýlary» Aqtaý-1995. 159 bet);
Bul jerde arnaıy atap ótetin jaǵdaı, Aı – Adaıdyń ekinshi býynynda turyp, Ad (Ada) - Ata degen maǵyna berse, Aı (Áı, Áıel (Áı, El bolaıyq)) Ana degen maǵyna beredi. Aspanda aı jerdiń serigi, jerde áıel erdiń serigi. Aspanda aı jerdi aınalady, jerde áıel (ana) erdi aınalady. Mańǵystaýda erli zaıyptylar birge jerlense, kesenege «Jebe» men «Aı» tańbalardyń qatar salynatyndarynyń syry osy.
Ózderińiz kórip otyrǵandaı, Kenje ulda Adamzattyń bastaý kezeńindegi ǵalamdyq qubylystarǵa at (esim) bergenderdiń kim ekendigi tolyqtaı saqtalyp otyr.
Al, Bizdiń bılik qazaqqa orys, aǵylshyn t.b. tilderdi zorlap úıretýge barynsha tyrysyp júr. Bizge onyń kók tıynǵa da qajeti joq. Sebebi, Atasy nemeresi, shóberesi, shópshegi t.t. til men shejireni jáne mádenıetti úırenbeıdi. Bul búgingi orys tili men aǵylshyn tiline, solardyń «balań» mádenıetine baılanǵan qazaq ǵylymynyń Qazaqtyń tól sózinen, tól mádenıetinen sýsyndaı almaǵanyn kórsetedi.
Tarıh taǵlymy: Atam Qazaqtyń sóz jasaý qaǵıdasyn, rýlyq shejiresin jáne sózderdiń sóz túbirin, ıaǵnı óz túbin, óz atasyn, qazirgishe aıtqanda «avtorlyq quqyǵyn» tolyqtaı meńgerip basshylyqqa alǵanymyz jón bolady. Sonda aqıqattan ajyrap, eshqashan jańylyspaıtyn bolamyz.
Qazaqqa qazirgi tańda «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyna saı Qazaqtyń shejire-tarıhyn óz sózinen zertteıtin arnaıy ǵylymı-zertteý ortalyǵy ashý qajet.
«A»-ny aıtqasyn «B»-ny da, ıaǵnı Atasyn aıtqasyn balasynda aıta keteıin. Ol «mezgil» degen sóz. Mezgil - tańǵy mezgil, sáske mezgil, túski mezgil, besin mezgil, keshki mezgil, túngi mezgilder degen sııaqty ótpeli kezeń degendi bildirip tur. Bul jerde de ózderińiz kórip otyrǵandaı, mezgildiń de, kezeńniń de túbiri «ez». Iá, Iá! Atam Qazaqtyń «Er emessiń Ezsiń» dep ursatyndaryndaǵy ezi osy, ıaǵnı kezinde Atalyq tekten ajyrap, ákesi belgisiz matrıarhat qoǵamynyń ornaýyna jol bergen osy ezder. Ol búgingi Amerıka (sóz túbirinde áıel tur), bastaýyn Eva-dan (Adam ı Eva) alatyn Evreıler negizin qalaǵan Evropa. Ol elderdiń bıleýshileriniń Prezıdent dep atalatyny da osydan. Prezıdenttiń de sóz túbiri «Ez». Jerge «jer» dep, erlerdiń atyn bergen uly Atalarymyz bulardyń bári tarıh sahnasynda dál Qazaqtar sııaqty bolyp máńgi tura almaıtynyn aıtyp ketken. Demek, keleshekte Qazaq bolyp qalǵymyz kelse, el bıligindegi birinshi tulǵanyń resmı ataýyn «Elbasy», nemese «Han» dep ózgertken durys bolady.
Osy jerde ejelgi Atalarymyz bıleýshilerin nege Han, Qaǵan dep atady degen suraq týyndaıdy. Han degen laýazymdy qazaq óz boıyndaǵy qyzyl qanǵa teńegen. Aqıqatynda da, tamyryńdy boılaı aǵatyn qyzyl qanyń janyńa qandaı jaqyn bolsa, qazaqtyń handary da eline sondaı jaqyn bolǵan. Halyq qalasa, han astyndaǵy jalǵyz atyn soıǵan. Bul jerde arnaıy atap ótetin jaǵdaı júrek qan tamyrlary da Qazaqtyń úsh Júzi sııaqty úsh tarmaq bolyp aǵady. Qandaı úılesimdilik deseńizshi, qan tamyrlarynyń qabyrǵasy da úsh qabattan quralyp, «ishki qabaty qandy keri aǵýdan saqtaıtyn qaqpaqshalardan turady», al ómirde bul mindetti qarashańyraq ıeleri atqarady. Al, Qaǵan – barlyq handardyń aǵasy degen sóz. Bul jerde Q-aǵa-n degenimizde Qan syrtynda, Aǵa sózi ortasynda aıshyqtalyp tur.
Myna álem qalyptasqan zańdy júıe negizinde basqarylady. Sopylyq ilim ol zańdylyqty Allanyń ámiri, al dinsizder tabıǵat úılesimdiligi dep túsinedi. Ras, tabıǵı úılesimdilik bar, biraq olda Allanyń ámirine baǵynǵan júıe.
Alla Quran Kárimde: «Men senderge kúre tamyrlaryńnan da jaqynmyn» deıdi. Biz budan Allamen rýhymyz arqyly úndesetindigimizdi kóremiz. Negizinde ol úndestik pen biz kórip turǵan syrtqy álem úndestigi – bir uǵym. Álem bıleýshisi, Qazaqtyń áıgili qaǵany Shyńǵys hannyń «Alla barlyq jerde» deıtini sondyqtan.
Allataǵala Adam Atamyzdy jaratqaly bergi 70 000 jylǵy ǵumyrymyzda Qazaqtan basqa eshbir el álem tarıhyn dál osyndaı etip bir aýyz sózben jazǵan emes. Jaza da almaıdy.
OSY JOLDARDY OQYǴAN BARShAŃYZǴA ULY JARATÝShY ALLA IMAN BERGEI!
Muhambetkárim Qojyrbaıuly, Mańǵystaý
Abai.kz
