تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII ءسامميتى ىستانبۇل قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا ءمارمار تەڭىزىندە ورنالاسقان دەموكراتيا جانە بوستاندىق ارالىندا ءوتتى. القالى جيىنعا قازاقستان پرەزيدەنتىنەن باسقا ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ، قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ، تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعان جانە وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ قاتىستى. سونداي-اق سامميتكە باقىلاۋشى ەلدەردىڭ باسشىلارى تۇرىكمەنستاننىڭ پرەزيدەنتى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ پەن ماجارستاننىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ۆيكتور وربان قاتىناستى دەپ حابارلايدى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى "akorda.kz"-كە سىلتەمە جاساپ.
قازاقستان پرەزيدەنتى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارىمەن ىستانبۇل قالاسىندا جۇزدەسكەنىنە جانە رەجەپ تايىپ ەردوعانعا انادولى جەرىندە كورسەتكەن قوناقجايلىعى ءۇشىن شىنايى ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان، ازەربايجان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇرىكمەنستان حالىقتارىن بيىلعى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاپ، بۇنىڭ تاريحي بەلەس ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
– ءبىز وسى كەزەڭدە ىرگەمىزدى بەكىتىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەدىك. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ اراسىنداعى دوستىق قاتىناستى نىعايتا تۇستىك. بيىلدىڭ وزىندە ەكى رەت باس قوسىپ، جوعارى دەڭگەيدە سامميت وتكىزدىك. بۇل – مىزعىماس باۋىرلاستىعىمىزدىڭ ايقىن كورىنىسى. قازاقتا «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز بار. وسى جەردە جينالعان ەلدەردىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى وكىلدەرىنىڭ نيەتى ءتۇزۋ. ءبىز بارلىق مەملەكەتتەردى ىنتىماقتاستىققا شاقىرامىز، سوندىقتان بۇگىنگى باسقوسۋ تامىرى ءبىر، تاريحى ورتاق ەلدەردىڭ اۋىزبىرشىلىگىن ارتتىرا تۇسەرى ءسوزسىز، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
مەملەكەت باسشىسى ەكى جىلدان بەرى اتالعان كەڭەسكە ءتيىمدى توراعالىق ەتىپ كەلە جاتقان ازەربايجان باسشىلىعىنا العىس ءبىلدىردى. سونداي-اق ولاردىڭ كەڭەس جۇمىسىن جانداندىرا تۇسۋگە زور ۇلەس قوسقانىن اتاپ ءوتىپ، الەمدى جايلاعان ىندەتكە قاراماستان، تۇركى كەڭىستىگىندە بىرقاتار جاقسى جاڭالىق بولعانىن ايتتى. تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر پاندەمياعا قارسى كۇرەستە كۇش بىرىكتىرۋ ءۇشىن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ توتەنشە سامميت وتكىزدى، تۇركىستان قالاسى تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى اتاندى، سونداي-اق تاۋلى قاراباق ماسەلەسى دە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قارارىنا سايكەس وڭ شەشىمىن تاپتى. ەندى كەڭەستىڭ توراعالىعى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنا وتەدى.
– انادولى ەلى بۇل مىندەتتى ابىرويمەن اتقارىپ، ىنتىماقتاستىعىمىزدى ودان ءارى نىعايتا تۇسەدى دەپ سەنەمىن. تۇتاس تۇركى جۇرتىن تاريحي تامىرلاستىق پەن ورتاق مۇددە بىرىكتىرەدى. بىز ءبىر-بىرىمىزگە ءاردايىم تىلەكتەسپىز، سىيلاستىعىمىز دا ەرەكشە. بۇگىنگى القالى جيىن – وسىنىڭ ايقىن دالەلى. تۇركى كەڭەسىنىڭ ىقپالى مەن بەدەلى جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ قۇرىلىمعا حالىقارالىق قاۋىمداستىق ەداۋىر قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. تۇركى الەمىنىڭ گەوساياسي الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. بۇل بارىمىز ءۇشىن ماڭىزدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
وسى جيىننىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تۇركى كەڭەسىنىڭ ءۇشىنشى تاراپپەن ىنتىماقتاستىعى تۋرالى ەرەجەلەر قابىلدانباق. قازاقستان پرەزيدەنتى مۇنى ۋاقتىلى جانە زامان تالابىنا ساي ازىرلەنگەن قۇجات دەپ سانايدى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇيىمنىڭ جاھاندىق دەڭگەيدە لايىقتى ورنىن الاتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.
– مەنىڭ پىكىرىم بويىنشا ۇيىمىمىز، ەڭ الدىمەن، ەكونوميكالىق، گۋمانيتارلىق جانە ەكولوگيالىق ىنتىماقتاستىققا باسا ءمان بەرگەنى ءجون. ارىپتەستەرىم بۇل تۇجىرىممەن كەلىسەدى دەپ ويلايمىن. بىرلىگىمىز ءاردايىم بەكەم بولسىن، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قازىرگى كۇردەلى جاعدايدا سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرىپ، ورنىقتى دامۋ ءۇشىن كۇش-جىگەر بىرىكتىرۋدىڭ، جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرۋ سالاسىندا ىنتىماقتاستىق ورناتۋدىڭ اسا ماڭىزدى مىندەت ەكەنىن ايتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر جۇمىلا وتىرىپ، بىرلەسىپ ارەكەت ەتۋگە ءتيىس بىرنەشە ماڭىزدى باعىتتى اتادى.
– ءبىز جاڭارتىلاتىن قۋات كوزدەرىن دامىتا بەرەمىز. بۇل مىندەت «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋ تۋرالى تۇجىرىمدامادا كورىنىس تاپتى. جوسپارلانعان شارالار 2060 جىلعا قاراي كومىرتەگىدەن ارىلۋعا جول اشادى. سونداي-اق، الداعى ون جىلدا پارنيكتى گاز شىعارۋدى 15 پايىزعا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىنىڭ اياسىندا ءبىز 2025 جىلعا دەيىن 500 مىڭ گەكتار جەرگە 2 ميلليارد ءتۇپ اعاش وتىرعىزۋدى جوسپارلاۋدامىز. بۇعان قوسا قازىر ەلىمىزدەگى جاڭارتىلاتىن قۋاتتىڭ ۇلەسىن 3 پايىزعا جەتكىزدىك. ونى 2030 جىلعا قاراي 15 پايىزعا دەيىن ارتتىرامىز. سول ماقساتپەن نۇر-سۇلتان قالاسىندا «جاسىل تەحنولوگيالار مەن ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ حالىقارالىق ورتالىعىن» اشتىق، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
قاسىم-جومارت توقاەۆ سۋتەگى ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى ەكىنشى ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە اتادى. پرەزيدەنت الەمدە ونى «تازا» وتىننىڭ جاڭا ءتۇرى دەپ سانايتىنىن ايتا كەلىپ، قازاقستاندا جاسىل سۋتەگىنىڭ ونەركاسىپتىك كلاستەرىن قۇرۋعا مول مۇمكىندىك بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى. وعان ەلىمىزدىڭ عىلىمي الەۋەتى دە، بىلىكتى ماماندارى دا جەتكىلىكتى.
– وسى ورايدا، ەلدەرىمىزدىڭ باستى عىلىمي مەكەمەلەرىن جۇمىلدىرىپ، حالىقارالىق كونسورتسيۋم قۇرۋدى ۇسىنامىن. بۇل قۇرىلىم سۋتەگىنى وندىرەتىن، ونى ساقتاپ، تاسىمالدايتىن جاڭا تەحنولوگيانى دامىتۋ ءۇشىن قاجەت. مۇندا عالىمدارىمىز باس قوسىپ، ءوزارا تاجىريبە الماسۋىنا بولادى، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
بۇدان بولەك قاسىم-جومارت توقاەۆ جاھاندىق جىلىنۋ ۇدەرىسى، سۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى، ترانسشەكارالىق سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ سەكىلدى اسا ماڭىزدى ماسەلەردى بىرلەسىپ شەشۋ قاجەتتىگىنە توقتالدى. بۇل شەكارالاس جاتقان ەلدەر ءۇشىن ورتاق پروبلەما بولعاندىقتان قازاقستاننىڭ بىرلەسىپ گيدروقۇرىلىمدار سالۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزدى.
مەملەكەت باسشىسى ءتورتىنشى مىندەت رەتىندە جاسىل تەحنولوگياعا قاتىستى ورتاق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاسىل كاپيتال نارىعىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىنە توقتالدى.
– 10 جىلدا دۇنيە جۇزىندەگى جاسىل وبليگاتسيالاردىڭ كولەمى 20 ەسە ءوسىپ، 2 تريلليون دوللارعا جەتتى. قازاقستان دا تۇراقتى وبليگاتسيالار نارىعىن دامىتۋدى قولعا الدى. بيىل ونىڭ جالپى قۇنى 100 ميلليون دوللاردان استى. بۇل جۇمىس «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى مەن قازاقستان قور بيرجاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتىر. مەن وسى ۇيىمداردىڭ مول تاجىريبەسىن جانە ءتيىمدى قۇرالدارىن كەڭىنەن پايدالانۋعا شاقىرامىن. ءبىز وڭىرلىك جاسىل كاپيتال نارىعىن دامىتۋعا مۇددەلىمىز. تۇركى ەلدەرىنىڭ جاسىل وبليگاتسيالارىن اتالعان قۇرىلىمداردا ورنالاستىرۋعا دايىنبىز، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
قازاقستان پرەزيدەنتى اتاعان ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ تاعى ءبىرى – مەملەكەتتەردەگى قالا حالقى سانىنىڭ ارتۋى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بولجامى بويىنشا 2050 جىلعا قاراي جەر بەتىندەگى قالا حالقىنىڭ ۇلەسى 68 پايىزعا جەتەدى ەكەن. ياعني، قالالىق جەردە كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ قاجەت.
– جاھاندىق ىندەت مۇنداي قىزمەتتى قاشىقتان جۇرگىزۋگە بولاتىنىن كورسەتتى. قازاقستاندا اقىلدى قالا جۇيەسى ەنگىزىلىپ، بىرقاتار جوبا تابىستى جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونىڭ ارقاسىندا جول-كولىك وقيعالارى مەن اپات سالدارىنان بولاتىن ءولىم-ءجىتىم 60 پايىزعا ازايدى. قوعامدىق ورىنداردا جاسالعان قىلمىس سانى 70 پايىزعا كەمىدى. ال، سالىق ءتۇسىمى بىرنەشە ەسە ارتتى. قازاقستان تسيفرلاندىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق جوبانى قابىلدادى. بۇل جوبا قالالاردى باسقارۋ ىسىنە وزىق تەحنولوگيا ەنگىزۋدى كوزدەيدى. اقىلدى قالا جوبالارى اياسىندا ءىت-كومپانيالاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن كۇشەيتە ءتۇسۋىمىز كەرەك، – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسى يننوۆاتسيالار مەن ستارتاپتاردى دامىتۋعا قولايلى جاعداي جاساۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
– سىزدەردى تۇركى ۇيىمىنىڭ زاماناۋي تەحنوپاركتەر ورتالىعىن قۇرۋ ماسەلەسىن زەردەلەۋگە شاقىرامىن. سونداي-اق كەلەسى جىلى IT سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جاستارىمىزدىڭ ارنايى فورۋمىن وتكىزۋدى ۇسىنامىن. ونى «Astana Hub» حالىقارالىق IT-ستارتاپتار تەحنوپاركىندە ۇيىمداستىرۋعا بولادى. قازىر وندا 560-تان استام كومپانيا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ونىڭ 55-ءى شەتەلدىك كومپانيا. ستارتاپتار سوڭعى 2,5 جىلدا 375 ميلليون دوللاردان استام پايدا تاپتى. سونداي-اق 132 ميلليون دوللارعا جۋىق ينۆەستيتسيا اكەلدى. جالپى، «Astana Hub» تەحنوپاركىندە جەڭىلدەتىلگەن ۆيزالىق رەجيم بار. ال، وندا جۇمىس ىستەيتىن كومپانيالار سالىقتان بوساتىلادى، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
جيىن بارىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قازاق حالقى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەگە توقتالدى. قيىن-قىستاۋ زامانداردا قازاققا قۇشاعىن جايعان تۇرىك حالقىنا العىس ايتىپ، وسى ەلدىڭ مەملەكەت قايراتكەرى ادنان مەندەرەستىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتتى.
– مەن بۇگىن تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى تاريحي وقيعا تۋرالى اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا تاعدىر تالكەگىمەن تاۋ اسىپ، تاس باسىپ، ارىپ-اشىپ انادولى جەرىنە كەلگەن مىڭداعان قازاق وتباسىن ءوز باۋىرىم دەپ قۇشاق جايىپ قارسى العان ادنان مەندەرەس جونىندە بولىپ وتىر. ول وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى-الپىسىنشى جىلدارى، ون جىل بويى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. قازاقتاردىڭ وسىندا ورنىعۋىنا، كاسىپ ىستەپ، تامىر جايۋىنا كوپ جاعداي جاساعان بىردەن-ءبىر تۇلعا بولعانى اقيقات. وسى ماڭىزدى جيىن ءوتىپ جاتقان دەموكراتيا جانە بوستاندىق ارالىنىڭ دا ادنان مەندەرەستىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىسى بار. مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ اتىنان ادنان مەندەرەستىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، قۇشاعى كەڭ بارشا تۇرىك حالقىنا شىنايى العىسىمدى ايتامىن، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
ءسوز سوڭىندا قازاقستان پرەزيدەنتى وسى باسقوسۋدىڭ ماڭىزى ايرىقشا ەكەنىن ايتا كەلىپ، ۇيىمعا مۇشە ەلدەر تاتۋلىقتىڭ جاڭا كەزەڭىنە قادام باسقانىن اتاپ ءوتتى. قاسىم-جومارت توقاەۆ وسىندا قابىلدانعان اسا ماڭىزدى شەشىمدەر مەن تىڭ باستامالار تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ باۋىرلاستىعىن نىعايتا تۇسەتىنىنە سەنىم ءبىلدىردى.
سامميت قورىتىندىسى بويىنشا تومەندەگى قۇجاتتارعا قول قويىلدى:
1. «تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ» اتاۋىن «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى» اتاۋىنا وزگەرتۋ تۋرالى شەشىم;
2. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ 8-ءشى ءسامميتىنىڭ دەكلاراتسياسى;
3. تۇرىكمەنستانعا تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى جانىنداعى بايقاۋشى مارتەبەسىن بەرۋ تۋرالى شەشىم;
4. «تۇركى الەمىنىڭ كەلەشەگى-2040» تۋرالى شەشىم;
5. «تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگىنە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن اليشەر ناۆوي اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىق» تۋرالى شەشىم;
6. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى جانىنداعى سەرىكتەس مارتەبەسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم;
7. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ قۇرمەتتى توراعاسىنىڭ قۇقىقتارى تۋرالى ەرەجە جونىندەگى شەشىم;
8. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمىن ۇزارتۋ جانە باس حاتشىنىڭ ورىنباسارلارىن تاعايىنداۋ;
9. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىن قۇرۋدى اياقتاۋ تۋرالى شەشىم;
10. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى جانىنداعى بايقاۋشى مارتەبەسى تۋرالى ەرەجە جونىندەگى شەشىم;
11. ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جوعارى مارتەبەلى يلحام اليەۆتى تۇركى الەمىنىڭ جوعارعى وردەنىمەن ماراپاتتاۋ جونىندەگى شەشىم.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
