2006 جىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قىرىق بەسىنشى ۆيتسە-پرەزيدەنتى البەرت گوردىڭ «قولايسىز شىندىق» («An Inconvenient Truth») اتتى تۋىندىسى جارىق كورگەن بويدا، ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنىن اشاتىن دەرەكتى فيلم الەم كينوتەاترلارىنىڭ ەكراندارىن بىردەن جاۋلاپ العان بولاتىن. ويتكەنى، الگى فيلم ادامزات وركەنيەتىنە ءتونىپ تۇرعان ەڭ باستى قاتەردىڭ قوزعاۋشى كۇشى دە، نەگىزگى سەبەبى دە ادامزاتتىڭ ءوزى ەكەندىگىنە كورەرمەنىڭ كوزىن انىق جەتكىزگەن ەدى. بۇرىن ساياساتكەرلىگىمەن بەلگىلى بولعان تۇلعانىڭ ودان بەتەر تانىمال بولۋىنىڭ سىرى، بىرىنشىدەن، فيلم رەجيسسەرىنىڭ مىقتىلىعىندا جاتسا، ەكىنشىدەن، «قولايسىز شىندىق» اۆتورىنىڭ پاراساتى مەن شەشەندىك قابىلەتىنىڭ بيىكتىگىندە ەكەنى كۇمان تۋدىرمايدى. ولاي دەۋگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى، اتالمىش فيلمدە البەرت گور الەم عالىمدارى بۇرىننان كوتەرىپ جۇرگەن «قورشاعان ورتانىڭ بۇلىنۋىنە كىم كىنالى؟» دەگەن اششى سۇراقتىڭ جاۋابىن كورەرمەندەردىڭ ساناسىنا وتە نانىمدى جەتكىزە بىلگەن.
توقەتەرىن ايتقاندا، البەرت گور بۇگىنگى تاڭداعى جەر شارى قىزۋىنىڭ كوتەرىلۋىنە دە، جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىنە دە، بيوسفەرا جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا دا، قوس پوليۋستەر مەن اسقار تاۋلارداعى ماڭگى مۇزداردىڭ وتە جىلدام ەرىپ بارا جاتقانىنا دا، وزەن-كولدەردىڭ سارقىلىپ، توپىراق ەروزياسىنىڭ ەتەك الۋىنا دا، تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردىڭ شەكتەن تىس قىشقىلدانىپ، وتە تەز بۋلانۋىنا دا، سونىڭ سالدارىنان اپاتتى داۋىلدار مەن تسۋناميلەردىڭ جيىلەپ كەتۋىنە دە ادامي فاكتوردىڭ، ياعني ادامزات ارەكەتىنىڭ سالدارىنان اتموسفەرانى تولاسسىز بىلعاپ وتىرعان كومىرقىشقىل گازى (سو2) ەكەنىن شەشەن سوزبەن قاتار، جىلدار بويى جيناقتالعان عىلىمي دەرەكتەردىڭ نەگىزىندە دايىندالعان سالىستىرمالى سلايدتاردىڭ كومەگىمەن شەبەر دالەلدەپ بەرگەن بولاتىن.
الەمدىك ۇدەدەن شىققان بۇل وتكىر فيلم ءۇشىن البەرت گور الدىمەن وسكاردى باعىندىرىپ، 2007 جىلى نوبەل سىيلىعىمەن ماراپاتتالعانىن بۇكىل الەم بىلەدى. ودان بەرگى كەزدە ساياساتتان شەتتەپ، بيزنەسكە كەتسە دە تانىمال تۇلعا عىلىممەن اينالىسۋىن جالعاستىرا بەرگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە 2013 جىلى عالىمنىڭ «بولاشاق» («The Future») اتتى زاماناۋي مانگە يە، عىلىم مەن بىلىمگە تولى جانە ءبىر تۋىندىسى جارىق كوردى.
اۆتوردىڭ سوزىنە قاراعاندا، «بولاشاقتىڭ» جازىلۋىنا ۇزاق جولدا بىرگە بولعان جولاۋشىنىڭ: «جاھاندىق وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى قانداي؟» دەگەن توسىن سۇراعى تۇرتكى بولعان سىڭايلى. ويتكەنى، ءوزىن اڭگىمەگە تارتقان الگى ادامعا بىردەن جاۋاپ قايتارعانىمەن، ءىسساپاردان قايتا ورالعان سوڭ، ۇشاقتا قويىلعان الگى ءبىر ساۋال ونىڭ مازاسىن الىپ، كوپ ۋاقىتقا دەيىن تولعاندىرعانىن البەرت گور جاسىرمايدى. تولعانىستىڭ سوڭى جەتى جىلعا سوزىلعان زەرتتەۋ جۇمىسىنا ۇلاسىپ، ناتيجەسىندە تىلگە تيەك بولىپ وتىرعان جاڭا تۋىندى جارىق كورگەن. فۋتۋريستىك ارنادا جازىلعان كولەمدى زەرتتەۋدە بولاشاققا نەگىز بولاتىن جاھاندىق وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرى وتە نانىمدى بەينەلەنەدى.
بىرىنشىدەن، بۇگىنگى تاڭداعى جەر شارىن البەرت گور ءبىر-بىرىمەن كىندىگى جابىسقان الەم ەكونوميكالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن جاھاندىق كورپوراتسيا رەتىندە قاراستىرادى. ويتكەنى، ءبۇگىنگى الەمدە ادامدار عانا ەمەس، تۇتىنىس تاۋارلارى دا، كاپيتال دا، جۇمىس تا، تابيعي رەسۋرستار دا، زاماناۋي تەحنولوگيالار دا، اقپارات اعىنى دا ەركىن اينالادى. ولارعا ەشبىر شەكارا توسقاۋىل بولىپ وتىرعان جوق. ونىڭ ۇستىنە قازىر جۇمىس قولى قاي ەلدە ارزان بولسا، ءوندىرىس پەن تەحنولوگيالىق كاپيتال دا سولاي قاراي اعىلاتىنى جۇمباق ەمەس. مۇنىڭ ايقىن مىسالى – قىتاي. سەبەبى، وزا دامىعان اقش، باتىس ەۋروپا، جاپونيا سىندى ەلدەردىڭ جەڭىل ونەركاسىپتەرى عانا ەمەس، اۋىر ونەركاسىپتەرى دە، اۆتوموبيل وندىرىستەرى دە، ەلەكترونيكا نەمەسە جيھاز شىعاراتىن فيرمالارى دا، الىپ ۇشاقتار مەن قوسالقى بولشەكتەر شىعاراتىن زاۋىتتارى دا بۇگىنگى تاڭدا، نەگىزىنەن، قىتايعا نەمەسە قىتاي سياقتى جۇمىس قولى ارزان، بىراق پايداسى مول وزگە مەملەكەتتەرگە قونىس اۋدارىپ العان. وسىنداي جاھاندىق ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستار دا مۇلدە جاڭا سيپاتقا يە بولىپ وتىر.
ەكىنشىدەن، ەلەكتروندىق اقپارات تەحنولوگيالارى مەن اقپاراتتىق بازالاردىڭ كەرەمەت دامىپ كەتكەندىگى سونشاما، ميللياردتاعان ادام عانا ەمەس، كورپوراتسيالار مەن كومپانيالار دا الگى تەحنولوگيالار مەن اقپاراتتىق بازالاردى ەركىن پايدالانا وتىرىپ، قاس-قاعىم ساتتە پىكىر الماسىپ، بيزنەسپەن بايلانىستى سان-قيلى ماسەلەلەردى شەشە الادى. مۇنىڭ سىرتىندا ادامنىڭ قاتىسىنسىز-اق ءوز بەتىمەن جۇمىس ىستەي بەرەتىن، ءبىر-بىرىمەن ينتەرنەت ارقىلى جالعاسقان اۆتوماتتىق جۇيەلەر دۇنيەگە كەلىپ جاتىر. عالىمداردىڭ توپشىلاۋىنشا، 2020 جىلعا قاراي ونداي جۇيەلەردىڭ سانى 50 ميللياردتان اسىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. دەمەك، بۇگىنگى الەم اقپارات تەحنولوگيالارىنىڭ قازىعىنا بايلانىپ قالعان. ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن كومپيۋتەردەن قول ۇزبەيدى. مۇنىمەن قوسا، قازىرگى كەزدە تۇتىنىس ونىمدەرىن شىعاراتىن زاماناۋي كورپوراتسيالار مەن كومپانيالار بۇرىن ادام قولىمەن ىستەلەتىن قارا جۇمىستى عانا ەمەس، ينتەللەكتۋالدىق جۇمىستاردىڭ دا باسىم كوپشىلىگىن روبوتتارعا ارتىپ قويعان. ەندى بۇل ۇدەرىس دامىعان مەملەكەتتەردەن دامۋشى ەلدەرگە دە كەلىپ جەتتى. روبوتتاردىڭ قابىلەتى، ءتىپتى، ادام قابىلەتىن قۋىپ جەتىپ، جاقىن بولاشاقتا ونى باسىپ وزۋعا دا جاقىن تۇر.
ۇشىنشىدەن، جوعارىدا اتالعان مۇمكىندىكتەر مۇلدە جاڭا تۇرپاتتاعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە اسكەري كۇشتەر مەن ورتالىقتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ىقپال ەتىپ وتىر. ولاردى زامانى وتكەن حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالىپتاسقان انالوگتارمەن سالىستىرۋعا مۇلدە كەلمەيدى. ءبىر كەزدەردە الەمدى اۋزىنا قاراتقان امەريكا، باتىس ەۋروپا نەمەسە وزگە دامىعان ەلدەر قازىر ەكونوميكالارى مەن نارىق قۋاتى ۇلكەن قارقىنمەن ءوسىپ كەلە جاتقان قىتاي، ءۇندىستان، يندونەزيا، برازيليا، ت.س.س. دامۋشى مەملەكەتتەرمەن ەسەپتەسە باستادى. مۇنى ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز. ماسەلەن، بۇگىنگى قىتاي تۇتىنۋ جاعىنان بولسىن، ءوندىرۋ جاعىنان بولسىن جان باسىنا شاققاندا الپاۋىت امەريكامەن تەڭەسە باستادى. سوسىن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش-تىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، دۇنيەجۇزىلىك بانك، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جانە بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمى سياقتى ينستيتۋتتار دا ءبۇگىنگى جاھاندىق وزگەرىستەر زامانىندا بۇرىنعى قاۋھارىنان ايىرىلا باستادى. سەبەبى، بۇگىنگى تاڭدا ولاردىڭ باستاماشىسى بولعان الپاۋىت مەملەكەتتىڭ ءوزى دە قارجى داعدارىسىنا ۇشىراپ، ەكونوميكالىق رەتسەسسياعا تاپ بولىپ وتىر.
تورتىنشىدەن، بۇكىل الەمگە تەڭگەرىمسىز دەموگرافيالىق ءوسىم قاتەر ءتوندىرىپ وتىر. ادامزات سانىنىڭ ەسەلەپ ءوسۋى، تەحنولوگيالاردىڭ قارقىنداۋى جانە جاھاندىق ەكونوميكانىڭ تەڭگەرىمسىز ۇلعايۋى ميللياردتاعان ادامنىڭ ءتىرشىلىگى تاۋەلدى بولىپ تابىلاتىن تابيعي رەسۋرستاردىڭ، ونىڭ ءىشىندە، اسىرەسە، ءنارلى توپىراق پەن اۋىز سۋدىڭ سارقىلا باستاۋىمەن بەتپە-بەت كەلۋدە. بۇل قۇبىلىس پلانەتانىڭ ەكولوگيالىق جۇيەلەرىنە دە وراسان زور زاردابىن تيگىزۋدە. جەر بەتىندەگى حالىق سانىنىڭ ەسەلەپ ءوسۋى ءوز كەزەگىندە ازىق-تۇلىكتىڭ جەتىمسىزدىگىنە ۇرىندىرىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. دەموگرافيالىق جارىلىس، سونىمەن قاتار، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنا دا، تەڭىزدەر مەن مۇحيتتارداعى جانە جەر بەتىندەگى جان-جانۋارلاردىڭ سارقىلۋىنا دا تىكەلەي اسەر ەتۋدە. ءححى عاسىردا بۇل قۇبىلىس بۇرىنعىدان بەتەر ۇدەي تۇسۋدە.
بەسىنشىدەن، بيولوگيا، بيوحيميا، گەنەتيكا جانە كۆانتتىق فيزيكا عىلىمدارىنىڭ قارىشتاپ دامىعانى سونشاما، بۇگىنگى تاڭدا نانوتەحنولوگيالىق ادىستەرمەن اتوم نەمەسە مولەكۋلا قۇرىلىمدارىن وزگەرتىپ، مۇلدە جاڭا ونىمدەر مەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن الۋعا مۇمكىندىكتەر اشىلىپ وتىر. ءوز كەزەگىندە بۇل ۇدەرىس ءومىردىڭ ەۆوليۋتسيالىق زاڭىنا دا قول سۇعىپ، ءتىپتى، ادام اعزاسىنداعى ورگانداردى عانا ەمەس، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ جاڭا تۇرلەرىن سۇرىپتاپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە. بۇل تۇرعىدان، البەرت گور كەلتىرگەن ءبىر سلايد كىمدى بولسا دا بەي-جاي قالدىرمايتىنى انىق. ماسەلەن، گەنەتيك عالىمدار جۇرگىزگەن ءبىر ەكسپەريمەنتتىڭ بارىسىندە ورمەكشى مەن ەشكىنىڭ گەندەرى بۋدانداستىرىلىپ، ءناتيجەسىندە كوپ اياقتى «ورمەكشى-ەشكى» الىنعان. بۇل بۇرىن تۇسكە دە كىرمەيتىن دۇنيە ەمەس پە ەدى؟
التىنشىدان، بۇگىنگى تاڭدا ادامزات وركەنيەتىنىڭ وندىرەتىن جيىنتىق ەنەرگيا قۋاتى مەن جەردىڭ ەكولوگيالىق جۇيەلەرىنىڭ اراسىندا مۇلدە قاتەرلى بايلانىس قالىپتاسىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، كۇللى ادامزاتتىڭ تىرشىلىگى تاۋەلدى بولىپ تابىلاتىن اتموسفەرا مەن كليمات اراسىنداعى نازىك تەپە-تەڭدىككە ۇلكەن قاۋىپ ءتونىپ تۇر. ماسەلەن، بۇگىنگى تاڭدا الەم ەكونوميكاسى وزىنە قاجەت ەنەرگيانىڭ 85 پايىزىن مۇناي مەن گاز جانە كومىردەن وندىرەتىندىكتەن، جانۋ پروتسەسى كەزىندە اتالعان لاس ەنەرگيا كوزدەرى ءاربىر 24 ساعات سايىن اتموسفەراعا 90 ميلليون توننا ۋلى قالدىق، ونىڭ ىشىندە كومىرقىشقىل گازىن تاراتاتىنى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنگەن. دەمەك، اتموسفەرانىڭ تومەنگى قاباتتارى ادامزاتتىڭ زياندى قالدىقتارىن ساقتايتىن قويماسىنا اينالعان دەسە دە بولادى. بۇل ۇدەرىس وسىلايشا جالعاسا بەرەتىن بولسا، عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا، ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن جەر بەتىندەگى جان-جانۋارلاردىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى مۇلدە جويىلىپ كەتۋى ىقتيمال.
باسىندا جالعىز سۇراققا تولىققاندى جاۋاپ تابۋدان باستالعان ىرگەلى ىزدەنىستىڭ ونداعان جاڭا سۇراقتارعا ۇلاسىپ، ولاردىڭ دا جاۋابىن ىزدەۋگە تۋرا كەلگەندىگىن البەرت گور جاسىرمايدى. بىراق ول بۇگىنگى تاڭدا الگى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە تەك عالىمدار عانا ەمەس، الەمنىڭ ساياسي بيلىگىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعاندارمەن قاتار، بيزنەس پەن ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ دا قوسا اتسالىسۋى كەرەك ەكەندىگىن العا تارتادى. ولاي بولماعان جاعدايدا ادامزات بولاشاعىنىڭ قىل ۇستىندە تۇرعانىن ەسكەرتەدى.
ون ساققا جۇگىرگەن ويىن قورىتىندىلاي كەلە، كىتاپ سوڭىندا البەرت گور: «وسى ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراق قويادى دا، وعان: «ادام بالاسىمىز. سانالى عۇمىردىڭ يەسىمىز»، دەپ كەلتە جاۋاپ قايىرادى. سويتەدى دە، ادامزاتتىڭ سان عاسىرلار بويى ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولىن قىسقاشا شولىپ، ونىڭ الدىمەن ورمانداردان شىعىپ، ساۆاننالارعا، ودان سوڭ فەرمالارعا، ودان مەگاقالالارعا قونىس اۋدارعانىن; باسىندا تەك ەكەۋ بولىپ، كەلە-كەلە باستارى كوبەيىپ، ساندارىنىڭ الدىمەن مىڭعا، ودان سوڭ ميلليونعا، بارا-بارا ميللياردقا جەتكەندىگىن; و باستا تاس ءداۋىرىن باستان كەشىرىپ، بىرتە-بىرتە سوقاعا جەتىپ، ودان سوڭ زاۋىتتارعا، ەندى، مىنە، روبوتتار مەن نانوبوتتارعا دا يەك ارتىپ وتىرعانىن; و باستا تىلدەردىڭ جالعىز بۋىندى سوزدەردەن باستالىپ، كەلە-كەلە ەنتسيكلوپەديالارعا قول جەتكىزگەنىن; الدىمەن ەفير ارقىلى راديو حابارلارىن تاراتۋدى يگەرىپ، ەندى ينتەرنەتكە نەگىزدەلگەن جاھاندىق اقپارات قۇرالدارىن باعىندىرىپ وتىرعانىن; و باستا جالعىز وتباسىن قۇرىپ، كەلە-كەلە قاۋىمداسىپ، ودان رۋ-تايپالارعا، ودان ۇلتتارعا، ودان مەملەكەتتەرگە ۇلاسىپ، وركەنيەت قۇرعانىن شولىپ وتەدى.
عاسىرلارعا سوزىلعان ادامزاتتىڭ وتكەن جولى وسىنداي بولسا، ەندىگى بولاشاعى قانداي بولماق؟ بۇل سۇراققا البەرت گور بەرگەن جاۋاپتىڭ دا ءمانى زور. ادامزاتتىڭ بولاشاعى ونىڭ قانداي جولدى تاڭداۋىنا تىكەلەي بايلانىستى بولماق. بولاشاق جولدى ادامزاتتىڭ ءوزى تاڭداي ما، جوق الدە الگى جول ادامزاتتى تاڭداي ما، ماسەلە وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. ناقتىراق ايتقاندا، ادام بالاسى جوعارىدا اتالعان جاھاندىق وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ىقپالىندا تۇياق سەرىپپەي كەتە بەرە مە، جوق الدە قايرات-كۇشىن قايتا جيىپ، الگى كۇشتەردى تىزگىندەپ، وتكەن كۇندەرگە مۇلدە ۇقسامايتىن جاڭا بولاشاق ورناتۋعا بەت تۇزەي مە دەگەن ونداعان ساۋالداردى كەسە كولدەنەڭ تارتادى.
البەرت گور، سونىمەن قاتار، ءتونىپ تۇرعان سىن-قاتەرلەردى بولدىرماۋعا باعىتتالعان ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا الىنۋعا ءتيىستى شارالاردى دا اتاپ وتەدى. ەڭ الدىمەن جەردىڭ جىلىنۋىن باسەڭدەتۋ ءۇشىن كومىرقىشقىل گازىن ولشەۋسىز تاراتاتىن ءوندىرىس وشاقتارىنا سالىقتى كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭ قابىلداۋدىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنىنە نازار اۋدارادى. ەگەر مۇنداي زاڭ بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدە ىسكە اسسا، ونىڭ وڭ ناتيجە بەرەتىنى كۇمان تۋدىرمايتىنىن العا تارتادى. ەكىنشىدەن، قورشاعان ورتاعا ولشەۋسىز زيانىن تيگىزەتىن قولدانىستا جۇرگەن لاس ەنەرگيا كوزدەرىنەن بارىنشا تەز ارىلىپ، مۇلدە جاڭا تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن جاسىل ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋدى تەزدەتۋ كەرەكتىگىن ەسكە سالادى. ۇشىنشىدەن، دەموگرافيالىق تەڭگەرىمسىزدىكتى، ياعني ادام سانىنىڭ ەسەلەپ ءوسۋىن باياۋلاتۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە، ادام ساناسىن تاربيەلەيتىن ءبىلىمگە ەرەكشە ءمان بەرىلۋى كەرەكتىگىن كولدەنەڭ تارتادى. ءبىلىمسىز ورتادا كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن شەگەلەپ ەسكەرتەدى. تورتىنشىدەن، الەمدىك قوعامداستىقتى ادامزات قۇندىلىقتارىن قۇلدىراتىپ الماي، ولاردى تۋ ەتىپ ۇستاۋعا شاقىرادى.
ايتپاق ويىن قورىتا كەلە، البەرت گور: «ادامزات وركەنيەتى بۇگىن جول ايىرىعىندا تۇر. ەكىگە ايىرىلعان جولدىڭ ەكەۋىنىڭ دە قايدا اپاراتىنى بەلگىسىز. بىراق ولاردىڭ ءبىرىنىڭ كۇللى ادامزات تىرشىلىگى تاۋەلدى بولىپ وتىرعان كليمات تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋىنا، تابيعي رەسۋرستاردىڭ سارقىلۋىنا، تەڭدەسى جوق ادامزات قۇندىلىقتارىنىڭ كەرى كەتۋىنە نەمەسە، مۇمكىن، ءوز وركەنيەتىمىزدىڭ مۇلدە كۇيرەپ تۇسۋىنە اپاراتىنى كۇمان تۋدىرمايدى. ال ەكىنشى جول بولاشاققا باستايدى» دەگەن سوزدەرمەن اياقتايدى.
ءادىل احمەتوۆ،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
