2006 jyly Amerıka Qurama Shtattarynyń qyryq besinshi vıe-prezıdenti Albert Gordyń «Qolaısyz shyndyq» («An Inconvenient Truth») atty týyndysy jaryq kórgen boıda, onyń máni men mazmunyn ashatyn derekti fılm álem kınoteatrlarynyń ekrandaryn birden jaýlap alǵan bolatyn. Óıtkeni, álgi fılm adamzat órkenıetine tónip turǵan eń basty qaterdiń qozǵaýshy kúshi de, negizgi sebebi de adamzattyń ózi ekendigine kórermeniń kózin anyq jetkizgen edi. Buryn saıasatkerligimen belgili bolǵan tulǵanyń odan beter tanymal bolýynyń syry, birinshiden, fılm rejısseriniń myqtylyǵynda jatsa, ekinshiden, «Qolaısyz shyndyq» avtorynyń parasaty men sheshendik qabiletiniń bıiktiginde ekeni kúmán týdyrmaıdy. Olaı deýge tolyq negiz bar. Óıtkeni, atalmysh fılmde Albert Gor álem ǵalymdary burynnan kóterip júrgen «qorshaǵan ortanyń búlinýine kim kináli?» degen ay suraqtyń jaýabyn kórermenderdiń sanasyna óte nanymdy jetkize bilgen.
Toqeterin aıtqanda, Albert Gor búgingi tańdaǵy Jer shary qyzýynyń kóterilýine de, jahandyq klımattyń ózgerýine de, bıosfera júıesiniń buzylýyna da, qos polıýster men asqar taýlardaǵy máńgi muzdardyń óte jyldam erip bara jatqanyna da, ózen-kólderdiń sarqylyp, topyraq erozııasynyń etek alýyna da, teńizder men muhıttardyń shekten tys qyshqyldanyp, óte tez býlanýyna da, sonyń saldarynan apatty daýyldar men ýnamılerdiń jıilep ketýine de adamı faktordyń, ıaǵnı adamzat áreketiniń saldarynan atmosferany tolassyz bylǵap otyrǵan kómirqyshqyl gazy (SO2) ekenin sheshen sózben qatar, jyldar boıy jınaqtalǵan ǵylymı derekterdiń negizinde daıyndalǵan salystyrmaly slaıdtardyń kómegimen sheber dáleldep bergen bolatyn.
Álemdik údeden shyqqan bul ótkir fılm úshin Albert Gor aldymen Oskardy baǵyndyryp, 2007 jyly Nobel syılyǵymen marapattalǵanyn búkil álem biledi. Odan bergi kezde saıasattan shettep, bızneske ketse de tanymal tulǵa ǵylymmen aınalysýyn jalǵastyra bergen. Sonyń nátıjesinde 2013 jyly ǵalymnyń «Bolashaq» («The Future») atty zamanaýı mánge ıe, ǵylym men bilimge toly jáne bir týyndysy jaryq kórdi.
Avtordyń sózine qaraǵanda, «Bolashaqtyń» jazylýyna uzaq jolda birge bolǵan jolaýshynyń: «Jahandyq ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshteri qandaı?» degen tosyn suraǵy túrtki bolǵan syńaıly. Óıtkeni, ózin áńgimege tartqan álgi adamǵa birden jaýap qaıtarǵanymen, issapardan qaıta oralǵan soń, ushaqta qoıylǵan álgi bir saýal onyń mazasyn alyp, kóp ýaqytqa deıin tolǵandyrǵanyn Albert Gor jasyrmaıdy. Tolǵanystyń sońy jeti jylǵa sozylǵan zertteý jumysyna ulasyp, nátıjesinde tilge tıek bolyp otyrǵan jańa týyndy jaryq kórgen. Fýtýrıstik arnada jazylǵan kólemdi zertteýde bolashaqqa negiz bolatyn jahandyq ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshteri óte nanymdy beınelenedi.
Birinshiden, búgingi tańdaǵy Jer sharyn Albert Gor bir-birimen kindigi jabysqan álem ekonomıkalarynyń basyn biriktiretin jahandyq korporaııa retinde qarastyrady. Óıtkeni, búgingi álemde adamdar ǵana emes, tutynys taýarlary da, kapıtal da, jumys ta, tabıǵı resýrstar da, zamanaýı tehnologııalar da, aqparat aǵyny da erkin aınalady. Olarǵa eshbir shekara tosqaýyl bolyp otyrǵan joq. Onyń ústine qazir jumys qoly qaı elde arzan bolsa, óndiris pen tehnologııalyq kapıtal da solaı qaraı aǵylatyny jumbaq emes. Munyń aıqyn mysaly – Qytaı. Sebebi, oza damyǵan AQSh, Batys Eýropa, Japonııa syndy elderdiń jeńil ónerkásipteri ǵana emes, aýyr ónerkásipteri de, avtomobıl óndiristeri de, elektronıka nemese jıhaz shyǵaratyn fırmalary da, alyp ushaqtar men qosalqy bólshekter shyǵaratyn zaýyttary da búgingi tańda, negizinen, Qytaıǵa nemese Qytaı sııaqty jumys qoly arzan, biraq paıdasy mol ózge memleketterge qonys aýdaryp alǵan. Osyndaı jahandyq ekonomıkalyq baılanystardyń nátıjesinde memleketaralyq qarym-qatynastar da múlde jańa sıpatqa ıe bolyp otyr.
Ekinshiden, elektrondyq aqparat tehnologııalary men aqparattyq bazalardyń keremet damyp ketkendigi sonshama, mıllıardtaǵan adam ǵana emes, korporaııalar men kompanııalar da álgi tehnologııalar men aqparattyq bazalardy erkin paıdalana otyryp, qas-qaǵym sátte pikir almasyp, bıznespen baılanysty san-qıly máselelerdi sheshe alady. Munyń syrtynda adamnyń qatysynsyz-aq óz betimen jumys isteı beretin, bir-birimen ınternet arqyly jalǵasqan avtomattyq júıeler dúnıege kelip jatyr. Ǵalymdardyń topshylaýynsha, 2020 jylǵa qaraı ondaı júıelerdiń sany 50 mıllıardtan asyp ketetin túri bar. Demek, búgingi álem aqparat tehnologııalarynyń qazyǵyna baılanyp qalǵan. Eńbektegen baladan eńkeıgen qartqa deıin kompıýterden qol úzbeıdi. Munymen qosa, qazirgi kezde tutynys ónimderin shyǵaratyn zamanaýı korporaııalar men kompanııalar buryn adam qolymen isteletin qara jumysty ǵana emes, ıntellektýaldyq jumystardyń da basym kópshiligin robottarǵa artyp qoıǵan. Endi bul úderis damyǵan memleketterden damýshy elderge de kelip jetti. Robottardyń qabileti, tipti, adam qabiletin qýyp jetip, jaqyn bolashaqta ony basyp ozýǵa da jaqyn tur.
Úshinshiden, joǵaryda atalǵan múmkindikter múlde jańa turpattaǵy saıası, ekonomıkalyq jáne áskerı kúshter men ortalyqtardyń dúnıege kelýine yqpal etip otyr. Olardy zamany ótken HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qalyptasqan analogtarmen salystyrýǵa múlde kelmeıdi. Bir kezderde álemdi aýzyna qaratqan Amerıka, Batys Eýropa nemese ózge damyǵan elder qazir ekonomıkalary men naryq qýaty úlken qarqynmen ósip kele jatqan Qytaı, Úndistan, Indonezııa, Brazılııa, t.s.s. damýshy memlekettermen eseptese bastady. Muny biz óz kózimizben kórip otyrmyz. Máselen, búgingi Qytaı tutyný jaǵynan bolsyn, óndirý jaǵynan bolsyn jan basyna shaqqanda alpaýyt Amerıkamen teńese bastady. Sosyn, Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin AQSh-tyń bastamasymen qurylǵan Birikken Ulttar Uıymy, Dúnıejúzilik bank, Halyqaralyq valıýta qory jáne Búkilálemdik saýda uıymy sııaqty ınstıtýttar da búgingi jahandyq ózgerister zamanynda burynǵy qaýharynan aıyryla bastady. Sebebi, búgingi tańda olardyń bastamashysy bolǵan alpaýyt memlekettiń ózi de qarjy daǵdarysyna ushyrap, ekonomıkalyq reessııaǵa tap bolyp otyr.
Tórtinshiden, búkil álemge teńgerimsiz demografııalyq ósim qater tóndirip otyr. Adamzat sanynyń eselep ósýi, tehnologııalardyń qarqyndaýy jáne jahandyq ekonomıkanyń teńgerimsiz ulǵaıýy mıllıardtaǵan adamnyń tirshiligi táýeldi bolyp tabylatyn tabıǵı resýrstardyń, onyń ishinde, ásirese, nárli topyraq pen aýyz sýdyń sarqyla bastaýymen betpe-bet kelýde. Bul qubylys planetanyń ekologııalyq júıelerine de orasan zor zardabyn tıgizýde. Jer betindegi halyq sanynyń eselep ósýi óz kezeginde azyq-túliktiń jetimsizdigine uryndyryp otyrǵany da jasyryn emes. Demografııalyq jarylys, sonymen qatar, qorshaǵan ortanyń lastanýyna da, teńizder men muhıttardaǵy jáne jer betindegi jan-janýarlardyń sarqylýyna da tikeleı áser etýde. HHI ǵasyrda bul qubylys burynǵydan beter údeı túsýde.
Besinshiden, bıologııa, bıohımııa, genetıka jáne kvanttyq fızıka ǵylymdarynyń qaryshtap damyǵany sonshama, búgingi tańda nanotehnologııalyq ádistermen atom nemese molekýla qurylymdaryn ózgertip, múlde jańa ónimder men qurylys materıaldaryn alýǵa múmkindikter ashylyp otyr. Óz kezeginde bul úderis ómirdiń evolıýııalyq zańyna da qol suǵyp, tipti, adam aǵzasyndaǵy organdardy ǵana emes, ósimdikter men janýarlardyń jańa túrlerin suryptap shyǵarýǵa múmkindik berýde. Bul turǵydan, Albert Gor keltirgen bir slaıd kimdi bolsa da beı-jaı qaldyrmaıtyny anyq. Máselen, genetık ǵalymdar júrgizgen bir eksperımenttiń barysynde órmekshi men eshkiniń genderi býdandastyrylyp, nátıjesinde kóp aıaqty «órmekshi-eshki» alynǵan. Bul buryn túske de kirmeıtin dúnıe emes pe edi?
Altynshydan, búgingi tańda adamzat órkenıetiniń óndiretin jıyntyq energııa qýaty men Jerdiń ekologııalyq júıeleriniń arasynda múlde qaterli baılanys qalyptasyp otyr. Onyń ishinde, ásirese, kúlli adamzattyń tirshiligi táýeldi bolyp tabylatyn atmosfera men klımat arasyndaǵy názik tepe-teńdikke úlken qaýip tónip tur. Máselen, búgingi tańda álem ekonomıkasy ózine qajet energııanyń 85 paıyzyn munaı men gaz jáne kómirden óndiretindikten, janý proesi kezinde atalǵan las energııa kózderi árbir 24 saǵat saıyn atmosferaǵa 90 mıllıon tonna ýly qaldyq, onyń ishinde kómirqyshqyl gazyn taratatyny ǵylymı turǵydan dáleldengen. Demek, atmosferanyń tómengi qabattary adamzattyń zııandy qaldyqtaryn saqtaıtyn qoımasyna aınalǵan dese de bolady. Bul úderis osylaısha jalǵasa beretin bolsa, ǵalymdardyń boljaýynsha, ústimizdegi ǵasyrdyń aıaǵyna deıin jer betindegi jan-janýarlardyń teń jartysyna jýyǵy múlde joıylyp ketýi yqtımal.
Basynda jalǵyz suraqqa tolyqqandy jaýap tabýdan bastalǵan irgeli izdenistiń ondaǵan jańa suraqtarǵa ulasyp, olardyń da jaýabyn izdeýge týra kelgendigin Albert Gor jasyrmaıdy. Biraq ol búgingi tańda álgi suraqtardyń jaýabyn izdeýge tek ǵalymdar ǵana emes, álemniń saıası bıliginiń tizginin ustap otyrǵandarmen qatar, bıznes pen din kóshbasshylarynyń da qosa atsalysýy kerek ekendigin alǵa tartady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda adamzat bolashaǵynyń qyl ústinde turǵanyn eskertedi.
On saqqa júgirgen oıyn qorytyndylaı kele, kitap sońynda Albert Gor: «Osy biz kimbiz?» degen suraq qoıady da, oǵan: «Adam balasymyz. Sanaly ǵumyrdyń ıesimiz», dep kelte jaýap qaıyrady. Sóıtedi de, adamzattyń san ǵasyrlar boıy júrip ótken tarıhı jolyn qysqasha sholyp, onyń aldymen ormandardan shyǵyp, savannalarǵa, odan soń fermalarǵa, odan megaqalalarǵa qonys aýdarǵanyn; basynda tek ekeý bolyp, kele-kele bastary kóbeıip, sandarynyń aldymen myńǵa, odan soń mıllıonǵa, bara-bara mıllıardqa jetkendigin; o basta tas dáýirin bastan keshirip, birte-birte soqaǵa jetip, odan soń zaýyttarǵa, endi, mine, robottar men nanobottarǵa da ıek artyp otyrǵanyn; o basta tilderdiń jalǵyz býyndy sózderden bastalyp, kele-kele enıklopedııalarǵa qol jetkizgenin; aldymen efır arqyly radıo habarlaryn taratýdy ıgerip, endi ınternetke negizdelgen jahandyq aqparat quraldaryn baǵyndyryp otyrǵanyn; o basta jalǵyz otbasyn quryp, kele-kele qaýymdasyp, odan rý-taıpalarǵa, odan ulttarǵa, odan memleketterge ulasyp, órkenıet qurǵanyn sholyp ótedi.
Ǵasyrlarǵa sozylǵan adamzattyń ótken joly osyndaı bolsa, endigi bolashaǵy qandaı bolmaq? Bul suraqqa Albert Gor bergen jaýaptyń da máni zor. Adamzattyń bolashaǵy onyń qandaı joldy tańdaýyna tikeleı baılanysty bolmaq. Bolashaq joldy adamzattyń ózi tańdaı ma, joq álde álgi jol adamzatty tańdaı ma, másele osyǵan kelip tireledi. Naqtyraq aıtqanda, adam balasy joǵaryda atalǵan jahandyq ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshteriniń yqpalynda tuıaq serippeı kete bere me, joq álde qaırat-kúshin qaıta jıyp, álgi kúshterdi tizgindep, ótken kúnderge múlde uqsamaıtyn jańa bolashaq ornatýǵa bet túzeı me degen ondaǵan saýaldardy kese kóldeneń tartady.
Albert Gor, sonymen qatar, tónip turǵan syn-qaterlerdi boldyrmaýǵa baǵyttalǵan birinshi kezekte qolǵa alynýǵa tıisti sharalardy da atap ótedi. Eń aldymen Jerdiń jylynýyn báseńdetý úshin kómirqyshqyl gazyn ólsheýsiz taratatyn óndiris oshaqtaryna salyqty kóbeıtýge múmkindik beretin zań qabyldaýdyń kezek kúttirmeıtin másele ekenine nazar aýdarady. Eger mundaı zań búkilálemdik deńgeıde iske assa, onyń oń nátıje beretini kúmán týdyrmaıtynyn alǵa tartady. Ekinshiden, qorshaǵan ortaǵa ólsheýsiz zııanyn tıgizetin qoldanysta júrgen las energııa kózderinen barynsha tez arylyp, múlde jańa tehnologııalarǵa negizdelgen jasyl energııa kózderine kóshýdi tezdetý kerektigin eske salady. Úshinshiden, demografııalyq teńgerimsizdikti, ıaǵnı adam sanynyń eselep ósýin baıaýlatý úshin, birinshi kezekte, adam sanasyn tárbıeleıtin bilimge erekshe mán berilýi kerektigin kóldeneń tartady. Bilimsiz ortada kózdegen maqsatqa jetý múmkin emes ekendigin shegelep eskertedi. Tórtinshiden, álemdik qoǵamdastyqty adamzat qundylyqtaryn quldyratyp almaı, olardy tý etip ustaýǵa shaqyrady.
Aıtpaq oıyn qoryta kele, Albert Gor: «Adamzat órkenıeti búgin jol aıyryǵynda tur. Ekige aıyrylǵan joldyń ekeýiniń de qaıda aparatyny belgisiz. Biraq olardyń biriniń kúlli adamzat tirshiligi táýeldi bolyp otyrǵan klımat tepe-teńdiginiń buzylýyna, tabıǵı resýrstardyń sarqylýyna, teńdesi joq adamzat qundylyqtarynyń keri ketýine nemese, múmkin, óz órkenıetimizdiń múlde kúırep túsýine aparatyny kúmán týdyrmaıdy. Al ekinshi jol bolashaqqa bastaıdy» degen sózdermen aıaqtaıdy.
Ádil Ahmetov,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri
