يسلام جانە ءدىني ارالۋاندىلىقتى قابىلداۋ

2445
Adyrna.kz Telegram

قازىرگى مۇسىلمان الەمىندەگى داعدارىس، ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتەر مەن قاقتىعىستار ءدىني ءپليۋراليزمدى دۇرىس تۇسىنبەۋدەن شىعىپ وتىر. مىسالى، مۇسىلمانداردىڭ بەستەن ءبىرى (ونىڭ ىشىندە ەڭ كوپ كورسەتكىش، مىسىرلىقتاردىڭ 44%-ى) سوپىلىق جولدى ۇستاناتىنداردى مۇسىلمان دەپ سانامايدى. مۇنداي كوزقاراستار يسلامنىڭ بەيبىت تارالۋىنا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسقان تاساۋف (سوپىلىق) اقيقاتتارىن بىلمەگەندىكتەن بولادى. سونداي-اق، مۇسىلمانداردىڭ تورتتەن ءبىرى شيىتتەردى مۇسىلماندار ساناتىنا قوسپايدى (ونىڭ ىشىندە ەڭ كوپ كورسەتكىش – 52% مىسىردا; The World’s Muslims: Unity and Diversity, Pew Research Center, August 2012 http://www.pewforum.org/…/the-worlds-muslims-unity-and-div…/). بۇل جاعداي سوڭعى جىلدارى سۇننەتتى ۇستاناتىندار باسىم ەلدەردە (اسىرەسە مىسىردا، پاكىستاندا، الجيردە) «سالافيلىك» جانە راديكالدى تاكفيريلىك تۇسىنىكتەردىڭ تاراۋىنان تۋىنداپ وتىر.
شيىتتەردىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان ءۇش ەلىندەگى (ياعني، ءازىربايجان، يراك جانە ليۆانداعى) جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ 6%-دان ازى عانا شيىتتەردى مۇسىلمان رەتىندە جاقتىرمايتىندىعى ايقىندالدى (The World’s Muslims: Unity and Diversity, Pew Research Center, August 2012http://www.pewforum.org/…/the-worlds-muslims-unity-and-div…/). الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى مۇسىلمان ۇمبەتىنىڭ ءوز ىشىندە پليۋراليزمگە قاتىستى اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى.
مۇسىلمانداردىڭ وزگە ءدىن وكىلدەرىنە دەگەن قاتىناسىنا كەلەر بولساق، ونى «جۇماققا كىم كىرەدى؟» دەگەن ساۋال ارقىلى انىقتاۋعا بولادى. جۇماققا كىرىپ قۇتىلۋعا بايلانىستى تەولوگيالىق دوكترينالار بارلىق دىندەردە ماڭىزدى ورىنعا يە. سوڭعى جىلدارى باتىس ەلدەرى تۇرعىندارى اراسىندا مۇسىلمانداردى فاناتيك، قاتىگەز جانە تاكاپپار دەپ سانايتىن كوزقاراس ارتىپ كەلەدى. ول دا نەگىزسىز ەمەس سياقتى.
2013 جىلى «الەمدەگى مۇسىلماندار: ءدىن، ساياسات جانە قوعام» تاقىرىبىندا جۇرگىزىلگەن پيۋ ساۋالناماسىنىڭ (Pew Survey) مالىمەتىنە سۇيەنەر بولساق، باسقا ءدىن وكىلدەرىنىڭ جۇماققا كىرە الاتىندىعىنا جالپى العاندا مۇسىلمانداردىڭ تەك 18%-ى عانا سەنەتىنىن كورەمىز. پاكىستان، مىسىر، يراك جانە مالايزيا مۇسىلماندارىنىڭ 90%-ى «تەك يسلام ءدىنى ارقىلى جۇماقتىڭ ماڭگىلىك ومىرىنە بارۋعا بولاتىنىنا» سەنەدى. بىراق، بوسنيا، قازاقستان، كامەرۋن، چاد جانە موزامبيك سياقتى ەلدەردە ءومىر سۇرەتىن مۇسىلمانداردىڭ 40%-ى، ال اقش مۇسىلماندارىنىڭ 56%-ى بولسا، «باسقا دا دىندەر ارقىلى جۇماققا كىرە الادى» دەپ سانايدى ەكەن (The World’s Muslims: Religion, Politics and Society, Pew Research Center, April 2013 http://www.pewforum.org/…/the-worlds-muslims-religion-poli…/).
مۇسىلمانداردىڭ كوپ شوعىرلانعان ەلدەرىندەگى كەيبىر تاياز وي-ورىستەر مەن كوزقاراستار سول ەلدەردىڭ باسشىلىعىن دا، قاراپايىم ازاماتتارىن دا شىنايى تۇردە الاڭداتۋى قاجەت. ءال-عازالي جانە يبن ارابي سياقتى عۇلامالاردىڭ «تەك مۇسىلماندار عانا قۇتىلادى، جۇماققا كىرەدى دەپ، اللانىڭ مەيىرىمىن تاياز ماعىنادا ءتۇسىنۋ دۇرىس بولماسا كەرەك» دەگەن تۇجىرىمدامالارىن ەسكە العان ءجون.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىنە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنە ەنگىزىلگەن كەيبىر تولىقتىرۋلار ازاماتتاردىڭ ءدىني سەزىمدەرىمەن قاتار، اتەيستىك سەنىمدەرى مەن سەزىمدەرىن بالاعاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى (قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك قۇقىقبۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ 2-ءبولىمىنىڭ 490-بابى). تاكفىرشىلدەردى ايتپاعاندا، قازىرگى قاراپايىم ءدىندارلاردىڭ وزدەرى قۇلشىلىق-عيباداتتارىن وتەمەيتىندەردى «كۇپىرلىكپەن» كىنالايتىنى بوي كورسەتىپ كەلەدى. بۇل جاعداي ادامنىڭ ار-وجدان بوستاندىعى تۋرالى زايىرلى زاڭنامامەن قاتار، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى اتىمەن دە، زاتىمەن دە ايعاقتايتىن يسلامنىڭ رۋحىنا دا، «اركىمدى بولمىسىنا ساي» باۋىرمالدىقپەن قابىلدايتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني دۇنيەتانىمىنا دا قايشى كەلەدى.


باقىتجان ساتەرشينوۆ،

ءدىنتانۋشى،

فب-داعى پاراقشاسىنان

پىكىرلەر