2013 jyly aituly saiasatker Genri Kissindjerdıŋ kırıspe sözımen Singapur ökımetın 31 jyl (1959-1990) basqarǧan, abyroi-ataǧy bükıl älemge mäşhür Li Kuan Iý turaly aǧylşyn tılınde ǧibraty mol kıtap jaryq kördı.
Būl tuyndy AQŞ-taǧy Garvard universitetınıŋ ırı ǧylymi ortalyqtarynyŋ jetekşılerı Grehem Allison, Robert Blekvill jäne Ali Uain syndy tanymal ǧalymdardyŋ Li Kuan Iýmen jüzdesıp, Qytai men Amerika Qūrama Ştattarynyŋ erteŋı jäne olardyŋ keleşek qarym-qatynastary, Ündıstannyŋ bolaşaǧy, älemdegı terrorizm men ekstremizmnıŋ tamyrlary, Singapurdyŋ ūlttyq ekonomikasynyŋ örkendeuı, älemdık geosaiasat pen jahandanu jäne demokratiianyŋ kökjiegı turaly syr bölısken syndarly sūhbattaryna negızdelgen.
Tuyndynyŋ avtorlary Li Kuan Iýdıŋ öz qalamynan şyqqan “From Third World to First: The Singapore Story” (“Üşınşı älemnen bırınşı älemge: Singapur tarihy”) jäne de basqa eŋbekterı men söilegen sözderın nazarlarynan tys qaldyrmaǧan.
Köregen köşbasşylyǧynyŋ arqasynda kösemdıktıŋ şyŋyna şyǧyp, jaŋa däuırdegı Singapurdyŋ atasy atanǧan Li Kuan Iý būl künde 91-de. Jasynyŋ ūlǧaiǧanyna qaramastan, ol 2011 jylǧa deiın attan tüspei, ekınşı ministr, aqylşy ministr lauazymdaryn da mınsız atqaryp, ükımet müşelerınen abyzdyq aqyl-keŋesın aiamaǧan.
Li Kuan Iýdıŋ ǧibratty mol ömır joly kemel aqyldyŋ tozbaityn qūndylyq ekenın bükıl älemge paş etıp, tarihty tek otanyn şeksız süietın, özı siiaqty daryn men önegesı mol, ūltjandy kösemder ǧana jasai alatynyn däleldep tūrǧandai äser qaldyrady.
1959 jyly Li Kuan Iý Singapurdyŋ Ükımet tızgının qolǧa alǧan şaqta, Oŋtüstık-Şyǧys Aziiadaǧy ūltaraqtai ǧana aralda ornalasqan Singapurdyŋ memlekettıgı men egemendıgı qyl üstınde şatqaiaqtap tūrǧan-dy. Sondyqtan da ol kezde el bolaşaǧynyŋ baiandy bolatynyna körşı memleketterdıŋ ǧana emes, el ışınıŋ de senımınen görı küdıgı basym bolatyn.
Alaida, būl küdık pen senımsızdıktı ısker de batyl, ǧūlama Li Kuan Iý seiıltıp qana qoiǧan joq, bar bolǧany otyz jyldyŋ ışınde öz elın älemdegı pärmendı ekonomikalardyŋ bırıne ainaldyryp, Singapur halqynyŋ sol kezdegı jan basyna keletın jūpyny tabysynyŋ bügıngı taŋda 50 myŋ dollardan asyp tüsuıne aiamai ter tökkenı baiqalady.
Li Kuan Iý jetekşılık etken jyldary Singapur memleketınıŋ qanaty tez qataiyp, qaryştai damidy. Sonyŋ nätijesınde asa maŋyzdy halyqaralyq ekonomikalyq habqa ainalyp, bükıl älemge keŋınen tanylady jäne Tynyq mūhity aimaǧyndaǧy köpjaqty bailanystar men toǧyz joldyŋ tüiındı torabyna ūlasyp, tamsanarlyq jetıstıkterımen bükıl älemdı taŋdandyruda. Sondyqtan da bolar, soŋǧy jarty ǧasyr ışınde älem memleketterı basşylarynyŋ arasynda Li Kuan Iýmen jüzdesuge tyryspaǧan nemese onyŋ aqyl-keŋesın aluǧa ūmtylmaǧandar joqtyŋ qasy desek, artyq aitqandyq emes.
Olardyŋ qatarynda AQŞ prezidentterı Richard Nikson, Djordj Buş (Djordj Gerbert Uoker), Bill Klinton, Barak Obama, 1995-2007 jyldar arasyndaǧy Fransiia prezidentı Jak Şirak, 1989-1994 jyldar arasyndaǧy Oŋtüstık Afrika prezidentı F.V. de Klark, Qytai köşbasşylary Den Siao Pin, Si Szinpin, Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev, sol siiaqty öz zamandarynda Ūlybritaniianyŋ Ükımet tızgının ūstaǧan Margaret Tetcher, Djon Meidjor, Toni Bler, Germaniia kanslerı Gelmut Şmidt, jahandyq korporasiialar men ekonomikalyq instituttardyŋ jetekşılerı Rupert Merdok (News Corporation), Djon Chembers (Cisco Systems), Sem Palmizano (IBM), Reks Tillerson (Exxon Mobil), Robert Zolik jäne Djeims Vulfenson (World Bank), Muhtar Kent (Coca-Cola), sonymen qatar küllı älemge äigılı saiasatkerler Genri Kissindjer, Hillari Klinton, Djodj Şuls, Madlen Olbrait, Zbignev Bzejinskii jäne qalamdary ūştalǧan Nikolas Kristof (New York Times), Devid İgnatius (Washington Post), Farid Zakariia (Time) syndy ataqty jurnalister de bar.
Osynşama aituly tūlǧalardyŋ nazaryn özıne qaratqan tuma talant iesı turaly jazylǧan jaŋa tuyndyny süze oqyǧan kez kelgen oqyrman, eŋ aldymen, o basta üşınşı älemge tän kedei elderdıŋ bırı bolǧan Singapurdy tarihi qysqa merzım ışınde bırınşı älemnıŋ eŋ ozyq elderınıŋ qataryna qosudyŋ Li Kuan Iý üşın oŋai bolmaǧanyn bırden baiqaidy jäne onyŋ sol bır qiynşylyǧy mol jyldardaǧy syn-qaterlerge qaramastan, Singapur halqyn jasampaz jobalarǧa jūdyryqtai jūmyldyryp, tolaǧai tabystarǧa jetuge dem bergen intellektualdyq quatynyŋ qyr-syrymen de jete tanysady.
Şyndyǧynda da, Li Kuan Iý jetken jetıstıkter men ol alǧan biık asulardyŋ syry nede deitın tüiındı sūraqtyŋ jauabyn ızder bolsaq, onymen jüzdesıp, ışkı düniesıne üŋılgen sūŋǧyla saiasatkerler men ısker toptardyŋ atalmyş tuyndydan oryn tapqan tüiındı pıkırlerıne soqpai ketu mümkın emes. Endeşe, äŋgıme özegın de solai qarai būraiyq.
Otanǧa degen ystyq sezım otbasynan bastalady emes pe?
Li Kuan Iý 1923 jyly Singapur qalasynyŋ tegı qytai otbasynda düniege keledı. Tuǧan qalasynyŋ mädeni qūndylyqtarynan susyndap, orta mektep pen kolledj bıtırgen soŋ, joǧary bılımdı Ūlybritaniianyŋ Kembridj universitetınen alady.
1949 jyly otanyna qaita oralyp, aldymen advokattyq jūmysqa kıredı. Soŋynan käsıpodaq qozǧalysyna atsalysyp, saiasatpen tübegeilı ainalysady. Belsendı qyzmetınıŋ nätijesı bolar, 1954 jyly «Halyq äreketı» partiiasynyŋ bas hatşysy bolyp taǧaiyndalady.
1959 jylǧy sailauda Li Kuan Iýdıŋ bedeldı partiiasy jeŋıske jetıp, ol Singapurdyŋ tūŋǧyş premer-ministrı lauazymyn ielenedı de el bilıgın qolyna alady. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını osy ǧana. Solai bola tūrǧanmen, osy bır qysqa mälımettıŋ özınen-aq tuma talanttyŋ elıne degen süiıspenşılıgı men ūltjandylyǧynyŋ tamyry otbasynan bastalǧanyn, Singapurdaǧy bedeldı oqu oryndarymen qatar älemnıŋ eŋ äigılı universitetterınıŋ bırınen alǧan tereŋ bılımı men taǧylymy, äsırese, aǧylşyn tılıne jetıktıgı onyŋ öz qatarynan oq boiy suyrylyp şyǧyp, jauapkerşılıgı mol saiasi lauazymdarǧa köterıluıne berık baspaldaq bolǧanyn aiqyn sezınuge bolady.
Biık parasat pen tärtıp jäne kemel aqyldyŋ bailyqty almastyra alatynyna közı kämıl jetken ǧūlama saiasatker Genri Kissindjer osy qasietterdıŋ barlyǧyn da Li Kuan Iýdıŋ boiynan tapqanyn jasyrmaidy.
Kıtapqa jazǧan kırıspe sözınde ol bylai deidı:
«Ūzaq jyldar boiy Li Kuan Iýdı Amerika Qūrama Ştattary özınıŋ ajyramas dosy sanady. Alaida, bilık iesı bolǧandyǧy üşın emes, keremet aqyl-oi men biık parasat iesı bolǧandyǧy üşın. Ǧūlama aitqan uäjderdıŋ däldıgı men tereŋdıgı sonşa, onymen jüzdesken adamdar bılımderıne bılım qosyp alǧandai, ruhani tūrǧydan bır baiyp qalatyn. Ūzaq jyldar boiy ara-tūra Vaşingtonǧa atbasyn būrǧan saiyn, onymen jolyǧysuǧa ūmtylatyndardyŋ sany eş azaimaityn. Olardyŋ ışınde Amerika bilıgınıŋ basynda tūrǧan biık lauazymdy tūlǧalarmen qatar syrtqy saiasat pen diplomatiianyŋ körnektı ökılderı de jiı ūşyrasatyn».
Fransiianyŋ būrynǧy prezidentı Jak Şiraktyŋ:
«Li Kuan Iý öz ainalasyna älemnıŋ ozyq standarttaryn ökımet jüiesıne engıze alatyn daryndy mamandar men bılıgı men qabıletı mol tūlǧalardy ǧana toptastyratyn... Ol elge basşylyq etken jyldary memlekettık müdde, bılım men eŋbek, ünemdılık jäne köregendık sekıldı qūndylyqtardy ünemı bırınşı orynǧa qoiatyn edı», deuı segız qyrly bır syrly tūlǧanyŋ adami qasietterın tolyq aşyp tūrǧandai.
AQŞ-tyŋ zamanaui internet tehnologiialary men qūral-jabdyqtaryn öndırıp-satumen ainalysatyn transūlttyq CISCO Systems korporasiiasynyŋ käsıpker jetekşısı Djon Chembers joǧarydaǧy pıkırlerdı odan da beter tolyqtyra tüsetın myna bır özekjardy oidy ortaǧa salady:
«Ömırde teŋestıruşı ekı küş bar, onyŋ bırı – İnternet, al ekınşısı – Bılım. Li Kuan Iý bolsa, osy qūndylyqtardyŋ ekeuın de jete meŋgerıp, olardyŋ quat-küşın ıs jüzınde şegıne jetkıze paidalana bılgen şeber tūlǧa. Sondyqtan da ol – Singapurdy internet ekonomikasynyŋ tabysty mekenıne ainaldyrǧan älemdık köşbasşy».
Biznes älemınıŋ jäne bır ırı ökılı – transūlttyq Coca-Cola kompaniiasynyŋ jetekşısı Muhtar Kent Li Kuan Iýdıŋ syrtqy saiasat pen halyqaralyq arenadaǧy auqymdy rölın bylaişa sipattaidy:
«Tarihta özınıŋ tuǧan elı men Oŋtüstık-Şyǧys Aziiaǧa märtebesı biık Li Kuan Iý sekıldı sonşama mol jaqsylyq jasaǧan tūlǧalar sausaqpen sanarlyq qana. ASEAN-ǧa (Oŋtüstık Şyǧys Aziia memleketterı qauymdastyǧy) müşe elder ekonomikasynyŋ ösuı men damuynyŋ artynda tūrǧan qozǧauşy küştıŋ de Li Kuan Iý ekenı belgılı. Ol Oŋtüstık-Şyǧys Aziia aimaǧyndaǧy milliondaǧan halyqtyŋ beibıt ömır men ekonomikasy örken jaiǧan keŋıstıkte ǧūmyr keşuıne kömegın aiamady».
Kıtap avtorlarynyŋ negızgı maqsattarynyŋ bırı Li Kuan Iýdei sūŋǧyla qairatkerdıŋ, äsırese, Qytai men Amerika Qūrama Ştattarynyŋ, sol siiaqty Ündıstannyŋ bolaşaǧy turaly pıkırlerın tıkelei öz auzynan estuge tyrysqandary jasyryn emes.
Sondyqtan da, Garvardtyŋ saqa saiasatkerlerınıŋ tötesınen qoiǧan sūraqtarynyŋ kez kelgenıne ömır täjıribesı men bılım tereŋdıgıne qūryq boilamaityn Li Kuan Iý de ırkılmei jauap bere otyryp, tūşymdy da tatymdy oilaryn bükpesız jaiyp salady.
«Qytai köşbasşylary älemdegı bırınşı ekonomika sanalatyn AQŞ-ty ekınşı orynǧa yǧystyryp şyǧaruǧa şynymen-aq dämelı me?» degen töte sūraqqa Li Kuan Iý bögelmesten:
«Ärine, dämelı», dep, kelte jauap beredı de, nege olai deitının däleldı de däiektı aiǧaqtarmen tiianaqtaidy. Bırınşıden, Niu-İorktegı «Goldman Sachs» atty älemge tanymal amerikalyq bank jürgızgen zertteulerdıŋ nätijesıne qaraǧanda, kelesı 20 jylda Qytai älemnıŋ eŋ ülken ekonomikasyna ainalady degen naqty pıkır qalyptasyp otyrǧanyn köldeneŋ tartady.
Ekınşıden, Amerika sekıldı Qytai da ǧaryşqa adam ūşyryp, ısten şyqqan jer serıkterın öz zymyrandarymen atyp tüsıre alatyn äleuetke jetkenıne sılteme jasaidy.
Üşınşıden, Qytai mädenietınıŋ 4000 jyldyq tereŋ tarihy bar ekenın esten şyǧarmau kerektıgın eske saldy.
Törtınşıden, Qytaidyŋ bır milliard üş jüz million halqynyŋ ışınen qanşa qajet bolsa, sonşama talant pen parasat ielerın taŋdap aluǧa mümkındıktıŋ jetıp artylatynyn tılge tiek etedı.
Besınşıden, bügıngı taŋdaǧy Qytaidyŋ älemdegı eŋ jyldam damyp kele jatqan memleket ekenın jäne būl eldıŋ ärbır azamaty Qytaidyŋ Amerika, Europa nemese Japoniia sekıldı bai-baquatty, oza damyǧan, güldengen jäne tehnologiialyq bäsekege tolyq qabılettı el bolǧanyn kökseitının ärı osy ǧasyrda AQŞ-pen terezesınıŋ teŋeluıne bar küşın salatynyn, sol üşın Qytai qazırdıŋ özınde-aq talantty jastaryn taŋdap alyp, bılımın ūştap, ǧylym men tehnologiiaǧa, ekonomika men bizneske jäne aǧylşyn tılıne belsendı bauluǧa qoldan kelgen mümkındıkterdıŋ bärın de jasap jatqanyn da eskertedı. Altynşydan, Qytaidyŋ eŋ negızgı basymdyǧy äskeri quatynda emes, kerısınşe, ekonomikalyq yqpalynyŋ küştılıgınde tūrǧanyn eske salyp, jūmys qoly mol ärı arzan bolǧandyqtan, būl eldıŋ kez kelgen önımnıŋ özındık qūnyn tömendetuge mümkındıgınıŋ jetkılıktı ekenın jäne özge memleketterdı qyzyqtyratyndai ışkı naryǧynyŋ şeksızdıgıne erekşe ekpın bere kelıp, būl tūrǧydan, Qytaidyŋ ekonomikalyq yqpaly men ışkı mümkındıkterınıŋ Amerikamen salystyrǧanda äldeqaida basym tūrǧandyǧyn jasyrmaidy.
Amerika Qūrama Ştattarynyŋ bolaşaǧyna qatysty qoiylǧan ötkır saualdarǧa Li Kuan Iýdıŋ bergen jauaptary da kez kelgen oqyrmannyŋ köŋılın könşıtedı.
Bılıktı sarapşy älemdegı bırınşı derjavanyŋ käsıpkerlık pen biznes, ekonomika, ǧylym, äskeri sala, tehnologiia, innovasiia, investisiia, syrtqy saiasat, infraqūrylym, ǧaryş nemese özge de salalarda qol jetkızgen tabystary men basymdyqtarynyŋ özge eldermen salystyrǧanda oq boiy ozyq tūrǧanyn bırauyzdan moiyndai otyryp, älgılerdıŋ tüpqazyǧy men ırgetasy aǧylşyn tılımen tıkelei bailanysty ekenıne erekşe män berdı. Aitsa-aitqandai-aq, būl jerde Li Kuan Iýmen kelıspeu mümkın emes.
Öitkenı, halyqaralyq qatynas qūraly retınde aǧylşyn tılı bügıngı taŋda bılım men ǧylymnyŋ, ekonomika men geosaiasattyŋ, tehnologiia men innovasiianyŋ, kompiuterlık baǧdarlamalardyŋ, biznes pen käsıpkerlıktıŋ, internet kommunikasiiasy men aqparat qūraldarynyŋ, bank jüielerı men halyqaralyq qarjy instituttarynyŋ, älemdık ǧylymi jurnaldar men akademiialyq basylymdardyŋ, halyqaralyq konferensiialar men forumdardyŋ, halyqaralyq ūiymdar men diplomatiianyŋ, halyqaralyq aviasiia men turizmnıŋ jäne sol salalarmen bailanysty qamsyzdandyru qyzmetınıŋ, halyqaralyq jarnama men sauda-sattyqtyŋ, import pen eksporttyŋ, televidenie men audio-beine önımderınıŋ, qala berdı halyqaralyq zaŋdardyŋ da tılıne ainalyp ketkenın joqqa şyǧaru mümkın emes.
Onyŋ üstıne, aǧylşyn tıldı Amerika immigranttar elı bolǧandyqtan, būl memleketke şetelderden aǧylşyn tılın jetık bıletın myŋdaǧan talantty jastar men ǧylymnyŋ şyŋyna şyqqan ǧūlama ǧalymdar da aǧylyp kelıp, tez sıŋıp jatady.
Olardyŋ ışınde älemnıŋ maŋdaialdy matematikterı de, fizikterı de, himikterı men biologtary da, ekonomist ǧalymdary da, özge salanyŋ ökılderı de jetıp artylady.
Būl pıkırdıŋ aiǧaqty dälelı retınde tek Europa ǧana emes, bügıngı taŋda bükıl älemnıŋ köşbasşy ǧalymdarynyŋ aǧylşyn tılıne jüirık ekenın aitsaq ta jetkılıktı.
Al Amerika Qūrama Ştattary bolsa, atalǧan qyruar mümkındıkterdı şeber paidalana otyryp, şetten talant tartudan aldyna jan salmaidy. Esesıne, mūndai üderıs Amerikany innovasiialyq ideialar men zamanaui tehnologiialardyŋ da, käsıpkerlıktıŋ de, san türlı biznestıŋ de inkubatoryna ainaldyryp otyr.
Endeşe, Nobel syilyǧymen marapattalǧan älem ǧalymdarynyŋ basym köpşılıgı nelıkten osy elge tiesılı degen sūraqtyŋ jauaby da joǧaryda atalǧan faktorlarmen tıkelei bailanysty ekenı aidan anyq.
Däl osy tūsta Singapur ekonomikasynyŋ atasy atanǧan Li Kuan Iý jürgızgen tabysty reformalardyŋ bırı ǧana emes, bıregeiı de aǧylşyn tılın memlekettıŋ äkımşılık jäne biznes tılıne ainaldyrumen bailanysty bolǧanyn erekşe atai ketudıŋ retı bar.
Öitkenı, 1959 jyly Li Kuan Iý Singapur ükımetınıŋ bilık tızgının qolǧa alǧan kezde, halyqtyŋ sany 3 milliondai ǧana bolǧanyna qaramastan, lingvistikalyq qiyndyqtar şaş-etekten bolatyn.
Sebebı, ortaq qatynas qūraly bolmaǧandyqtan, at töbelındei ǧana Singapur halqy qytai, malai jäne tamil tılderınıŋ bır-bırınen mülde alşaq ışkı dialektılerınde söileitındıkten, üş etnos ökılderı bırın-bırı jete ūǧa bermegen.
Sondyqtan, mūnyŋ ekonomikaǧa tigızetın zardaby da köp bolatyn. Endı, mıne, 30 jyl boiy tabandylyqpen Li Kuan Iý jürgızgen reformanyŋ nätijesınde, resmi tıl törteu (aǧylşyn, qytai, malai, tamil) bolǧanymen, halyqtyŋ basym köpşılıgı aǧylşyn tılın jete meŋgerıp alǧan.
Sonyŋ arqasynda Singapur jarty ǧasyrdan berı özınıŋ eŋ jaqyn ekonomikalyq ärıptesı bolyp sanalatyn AQŞ-tyŋ basymdyqtary men mümkındıkterın öte şeber paidalana otyryp, ol elden innovasiialyq tehnologiialar men bılıktı mamandar tartudy da, tıkelei investisiia keltırudı de jaqsy jolǧa qoiyp alǧan. Sondyqtan da, ekı eldıŋ arasyndaǧy alys-berıs jyldan-jylǧa köbeimese, azaiyp otyrǧan joq.
Solaiy solai, bıraq Li Kuan Iýdıŋ Amerika Qūrama Ştattaryn bes sausaqtai bıletını sonşalyq, alpauyt eldıŋ etegıne jarmasyp otyrǧan äleumettık kemıstıkterı de jetkılıktı ekenın aiqara aşyp beredı.
Eŋ aldymen, Li Kuan Iý özımen sūhbattasyp otyrǧan amerikalyq ǧalymdardyŋ nazaryn sailau kezındegı olqylyqtarǧa audara otyryp, Amerika aqparat qūraldary jasandy boiaudy qalyŋyraq jaǧyp, jabyla jarnamalasa, köşbasşylyq lauazymdarǧa qabıletı men ışkı düniesı jūtaŋ azamattar da sailanyp ketetının köldeneŋ tartty.
Bıraq olardyŋ arasynan Cherchillder men Ruzveltter nemese de Gollder şyǧady degenge sene almaitynyn jasyrmady. Ekınşıden, Li Kuan Iý Amerikanyŋ saiasatkerlerınıŋ damuǧa tek demokratiia ǧana alyp keledı degen uäjın mülde qostamaitynyn betke aitady.
Onyŋ pıkırınşe, eldıŋ damuy üşın, demokratiia emes, eŋ aldymen, eŋbekqorlyq pen tärtıp kerek, öitkenı, şekten şyqqan demokratiia tärtıpsızdık pen berekesızdıkke soqtyryp, damuǧa qolbailau bolady. Sondyqtan memlekettıŋ saiasi jüiesınıŋ myqtylyǧy, eŋ äuelı, halyqtyŋ basym köpşılıgınıŋ äl-auqatyn arttyruǧa qabılettılıgımen ölşenuı tiıs. Ekınşıden, küllı halyqtyŋ qūqyn teŋgerımdı ete alatyndyǧymen tarazylanuy şart. Üşınşıden, Li Kuan Iýdıŋ topşylauynşa, Amerika mädenietınıŋ keibır qyrlary syn kötermeidı.
Qauıptı karulardyŋ qoljetımdılıgı, esırtkımen bailanysty qylmystardyŋ jiılıgı, köşedegı qaŋǧybastyq, zorlyq, ūrlyq-qarlyq, köpe-körıneu jasalatyn jügensızdık pen soraqy qylyqtar, tüptep kelgende, azamattyq qoǧamnyŋ ırıgenınıŋ sipaty.
Jeke bastyŋ bostandyǧy men erkındıgın asyra maldanǧandar künbe-kün oiyna ne kelse sony ıstep jatsa, būl küllı qoǧamnyŋ būzylyp, moraldyq qūndylyqtarynyŋ tozǧany.
Sosyn, ara-tūra aziialyqtar Amerikaǧa bara qalsa, ondaǧy zaŋ men tärtıptıŋ baqylausyzdyǧyn jäne joǧaryda atalǧan ūsqynsyz dünielerdı, onyŋ ışınde, şırıgen bailyq pen sıŋırı şyqqan kedeilıktı körgende, töbe şaştary tık tūryp qaitatynyn da Li Kuan Iý mülde jasyrmaidy.
Törtınşıden, Li Kuan Iý amerikalyq aqparat qūraldarynyŋ kemşılıkterın de aşyp aitady.
Ökınışke orai, älgı aqparat qūraldarynyŋ ökılderı öz elınıŋ töl mädenietın zor sanap, özgelerdıkın qor sanauǧa maşyqtanyp alǧan. Sondyqtan da, Singapur basşylaryna da inelıktei qadalyp, olarǧa avtokrattar, diktatorlar degen aidar taǧady. Şekten şyqqan qatygez ärı adam qūqyn tūnşyqtyruşy qoǧamnyŋ ielerı dep, kemsıtıp, şettetuge tyrysady.
Būl turaly Li Kuan Iý öz oiyn bylai qorytady:
«Nege deisız ǧoi? Sebebı, bızderdıŋ el basqaru qūndylyqtarymyz ben ūstanymdarymyz olardyŋ ideialaryna sai kelmeidı. Bıraq solai eken dep, özgelerge özımızdıŋ ömır süru saltymyzben eksperiment jasauǧa jol bere almaimyz. Onyŋ üstıne, amerikalyq aqparat qūraldarynyŋ bızderge taŋbaqşy bolyp otyrǧan ideialary – mülde däleldenbegen teoriialar. Ol teoriialar kezınde Şyǧys Aziiadaǧy Amerikanyŋ otary bolǧan Filippinde de, iä bolmasa Taivanda nemese Koreia, Tailand siiaqty egemen memleketterde de eşqaşan qūndylyq bolyp sanalǧan emes».
Sosyn, Li Kuan Iý Singapurdyŋ memleket basqarudaǧy ūstanymdary men öz qūndylyqtarynyŋ eş uaqytta da özgermeitının şegelei tüsedı.
«Eger ol qūndylyqtar özgeretın bolsa, Singapur Oŋtüstık-Şyǧys Aziiadaǧy qyzyl nükteden qara nüktege ainalady», deidı ol.
Artynşa, jūmbaqtau sözınıŋ mänın aşyp, myna bır asyl oiyn ortaǧa tastaidy:
«Memlekettıŋ ūlylyǧy tek jer kölemımen ǧana ölşenbese kerek. Ūlylyqty jūdyryqtai jūmylǧan halyqtyŋ jıgerı men bırlıgı, tabandylyǧy men tärtıbı jäne sol memlekettı tarihtyŋ qūtty mekenıne ainaldyruǧa ūmtylǧan ūltjandy köşbasşylary men kösemderınıŋ sapasy ǧana somdaidy... Sondyqtan da, menı Batys älemınıŋ şanşu sözderı men jönsız mın taǧa synaityny emes, bilık tızgının özıme senıp tapsyrǧan halqymnyŋ, tüptep kelgende, qandai baǧa beretını köbırek oilandyrady».
Qoryta aitqanda, Li Kuan Iýdıŋ osyndai özekjardy ışkı syrlary men tastüiın ūstanymdaryn qūrmettemeu mümkın emes.
Öitkenı, mūndai ızgı qasietter men batyldyq, eŋ aldymen, tuǧan elı men halqyn qapysyz süietın ūltjandy tūlǧalardyŋ ǧana qolynan keletınıne közıŋ jetedı.
Olai bolsa, özgelerge önege bolǧan Singapur kösemıne bärekeldı deuden basqa qosyp alar eşnärse joq.
Özge alǧyşarttar: - eŋ aldymen, qalany tazalaudy qolǧa aldy; - AQŞ-pen tyǧyz bailanys ūstau; - özge elderdıŋ qatelerın qaitalamau; - bäsekege qabılettı bolu üşın talantty jastardy ǧylymǧa, tehnologiiaǧa jäne ekonomikany, biznestı basqaruǧa, aǧylşyn tılın üirenuge baulu, sebebı, būl tıl – ǧylym men bılımnıŋ, tehnologiia men innovasiianyŋ jäne biznestıŋ tılı; - revoliusiia emes evoliusiialyq damu jolyn taŋdau; - körşı eldermen erkın sauda jasasu; - şetelderden talantty mamandar tartu; - tıl saiasatyn dūrys jolǧa qoiu; - jemqorlyqty joiu; - şetelderden, äsırese, AQŞ-tan ozyq tehnologiia tartu; - eŋbek önımdılıgın arttyru; - demokratiiadan tärtıptı joǧary qoiu; - AQŞ-tyŋ jaqsysynan üiren, jamanynan jiren (see 30 p.); - eldı alǧa bastyru üşın eŋ auyr jūmysqa eŋ aqyldy adamdy jegu kerek (see p.34). Mūnyŋ emı sol ǧana.
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Ädıl AHMETOVTIŊ «Ǧasyr ǧibaty» atty kıtabynan alynǧan üzındı
