2013 jyly aıtýly saıasatker Genrı Kıssındjerdiń kirispe sózimen Sıngapýr ókimetin 31 jyl (1959-1990) basqarǵan, abyroı-ataǵy búkil álemge máshhúr Lı Kýan Iý týraly aǵylshyn tilinde ǵıbraty mol kitap jaryq kórdi.
Bul týyndy AQSh-taǵy Garvard ýnıversıtetiniń iri ǵylymı ortalyqtarynyń jetekshileri Grehem Allıson, Robert Blekvıll jáne Alı Ýaın syndy tanymal ǵalymdardyń Lı Kýan Iýmen júzdesip, Qytaı men Amerıka Qurama Shtattarynyń erteńi jáne olardyń keleshek qarym-qatynastary, Úndistannyń bolashaǵy, álemdegi terrorızm men ekstremızmniń tamyrlary, Sıngapýrdyń ulttyq ekonomıkasynyń órkendeýi, álemdik geosaıasat pen jahandaný jáne demokratııanyń kókjıegi týraly syr bólisken syndarly suhbattaryna negizdelgen.
Týyndynyń avtorlary Lı Kýan Iýdiń óz qalamynan shyqqan “From Third World to First: The Singapore Story” (“Úshinshi álemnen birinshi álemge: Sıngapýr tarıhy”) jáne de basqa eńbekteri men sóılegen sózderin nazarlarynan tys qaldyrmaǵan.
Kóregen kóshbasshylyǵynyń arqasynda kósemdiktiń shyńyna shyǵyp, jańa dáýirdegi Sıngapýrdyń atasy atanǵan Lı Kýan Iý bul kúnde 91-de. Jasynyń ulǵaıǵanyna qaramastan, ol 2011 jylǵa deıin attan túspeı, ekinshi mınıstr, aqylshy mınıstr laýazymdaryn da minsiz atqaryp, úkimet múshelerinen abyzdyq aqyl-keńesin aıamaǵan.
Lı Kýan Iýdiń ǵıbratty mol ómir joly kemel aqyldyń tozbaıtyn qundylyq ekenin búkil álemge pash etip, tarıhty tek otanyn sheksiz súıetin, ózi sııaqty daryn men ónegesi mol, ultjandy kósemder ǵana jasaı alatynyn dáleldep turǵandaı áser qaldyrady.
1959 jyly Lı Kýan Iý Sıngapýrdyń Úkimet tizginin qolǵa alǵan shaqta, Ońtústik-Shyǵys Azııadaǵy ultaraqtaı ǵana aralda ornalasqan Sıngapýrdyń memlekettigi men egemendigi qyl ústinde shatqaıaqtap turǵan-dy. Sondyqtan da ol kezde el bolashaǵynyń baıandy bolatynyna kórshi memleketterdiń ǵana emes, el ishiniń de seniminen góri kúdigi basym bolatyn.
Alaıda, bul kúdik pen senimsizdikti isker de batyl, ǵulama Lı Kýan Iý seıiltip qana qoıǵan joq, bar bolǵany otyz jyldyń ishinde óz elin álemdegi pármendi ekonomıkalardyń birine aınaldyryp, Sıngapýr halqynyń sol kezdegi jan basyna keletin jupyny tabysynyń búgingi tańda 50 myń dollardan asyp túsýine aıamaı ter tókkeni baıqalady.
Lı Kýan Iý jetekshilik etken jyldary Sıngapýr memleketiniń qanaty tez qataıyp, qaryshtaı damıdy. Sonyń nátıjesinde asa mańyzdy halyqaralyq ekonomıkalyq habqa aınalyp, búkil álemge keńinen tanylady jáne Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy kópjaqty baılanystar men toǵyz joldyń túıindi torabyna ulasyp, tamsanarlyq jetistikterimen búkil álemdi tańdandyrýda. Sondyqtan da bolar, sońǵy jarty ǵasyr ishinde álem memleketteri basshylarynyń arasynda Lı Kýan Iýmen júzdesýge tyryspaǵan nemese onyń aqyl-keńesin alýǵa umtylmaǵandar joqtyń qasy desek, artyq aıtqandyq emes.
Olardyń qatarynda AQSh prezıdentteri Rıchard Nıkson, Djordj Býsh (Djordj Gerbert Ýoker), Bıll Klınton, Barak Obama, 1995-2007 jyldar arasyndaǵy Franııa prezıdenti Jak Shırak, 1989-1994 jyldar arasyndaǵy Ońtústik Afrıka prezıdenti F.V. de Klark, Qytaı kóshbasshylary Den Sıao Pın, Sı zınpın, Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev, sol sııaqty óz zamandarynda Ulybrıtanııanyń Úkimet tizginin ustaǵan Margaret Tetcher, Djon Meıdjor, Tonı Bler, Germanııa kanleri Gelmýt Shmıdt, jahandyq korporaııalar men ekonomıkalyq ınstıtýttardyń jetekshileri Rýpert Merdok (News Corporation), Djon Chembers (Cisco Systems), Sem Palmızano (IBM), Reks Tıllerson (Exxon Mobil), Robert Zolık jáne Djeıms Výlfenson (World Bank), Mýhtar Kent (Coca-Cola), sonymen qatar kúlli álemge áıgili saıasatkerler Genrı Kıssındjer, Hılları Klınton, Djodj Shýl, Madlen Olbraıt, Zbıgnev Bzejınskıı jáne qalamdary ushtalǵan Nıkolas Krıstof (New York Times), Devıd Ignatıýs (Washington Post), Farıd Zakarııa (Time) syndy ataqty jýrnalıster de bar.
Osynshama aıtýly tulǵalardyń nazaryn ózine qaratqan týma talant ıesi týraly jazylǵan jańa týyndyny súze oqyǵan kez kelgen oqyrman, eń aldymen, o basta úshinshi álemge tán kedeı elderdiń biri bolǵan Sıngapýrdy tarıhı qysqa merzim ishinde birinshi álemniń eń ozyq elderiniń qataryna qosýdyń Lı Kýan Iý úshin ońaı bolmaǵanyn birden baıqaıdy jáne onyń sol bir qıynshylyǵy mol jyldardaǵy syn-qaterlerge qaramastan, Sıngapýr halqyn jasampaz jobalarǵa judyryqtaı jumyldyryp, tolaǵaı tabystarǵa jetýge dem bergen ıntellektýaldyq qýatynyń qyr-syrymen de jete tanysady.
Shyndyǵynda da, Lı Kýan Iý jetken jetistikter men ol alǵan bıik asýlardyń syry nede deıtin túıindi suraqtyń jaýabyn izder bolsaq, onymen júzdesip, ishki dúnıesine úńilgen suńǵyla saıasatkerler men isker toptardyń atalmysh týyndydan oryn tapqan túıindi pikirlerine soqpaı ketý múmkin emes. Endeshe, áńgime ózegin de solaı qaraı buraıyq.
Otanǵa degen ystyq sezim otbasynan bastalady emes pe?
Lı Kýan Iý 1923 jyly Sıngapýr qalasynyń tegi qytaı otbasynda dúnıege keledi. Týǵan qalasynyń mádenı qundylyqtarynan sýsyndap, orta mektep pen kolledj bitirgen soń, joǵary bilimdi Ulybrıtanııanyń Kembrıdj ýnıversıtetinen alady.
1949 jyly otanyna qaıta oralyp, aldymen advokattyq jumysqa kiredi. Sońynan kásipodaq qozǵalysyna atsalysyp, saıasatpen túbegeıli aınalysady. Belsendi qyzmetiniń nátıjesi bolar, 1954 jyly «Halyq áreketi» partııasynyń bas hatshysy bolyp taǵaıyndalady.
1959 jylǵy saılaýda Lı Kýan Iýdiń bedeldi partııasy jeńiske jetip, ol Sıngapýrdyń tuńǵysh premer-mınıstri laýazymyn ıelenedi de el bıligin qolyna alady. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini osy ǵana. Solaı bola turǵanmen, osy bir qysqa málimettiń ózinen-aq týma talanttyń eline degen súıispenshiligi men ultjandylyǵynyń tamyry otbasynan bastalǵanyn, Sıngapýrdaǵy bedeldi oqý oryndarymen qatar álemniń eń áıgili ýnıversıtetteriniń birinen alǵan tereń bilimi men taǵylymy, ásirese, aǵylshyn tiline jetiktigi onyń óz qatarynan oq boıy sýyrylyp shyǵyp, jaýapkershiligi mol saıası laýazymdarǵa kóterilýine berik baspaldaq bolǵanyn aıqyn sezinýge bolady.
Bıik parasat pen tártip jáne kemel aqyldyń baılyqty almastyra alatynyna kózi kámil jetken ǵulama saıasatker Genrı Kıssındjer osy qasıetterdiń barlyǵyn da Lı Kýan Iýdiń boıynan tapqanyn jasyrmaıdy.
Kitapqa jazǵan kirispe sózinde ol bylaı deıdi:
«Uzaq jyldar boıy Lı Kýan Iýdi Amerıka Qurama Shtattary óziniń ajyramas dosy sanady. Alaıda, bılik ıesi bolǵandyǵy úshin emes, keremet aqyl-oı men bıik parasat ıesi bolǵandyǵy úshin. Ǵulama aıtqan ýájderdiń dáldigi men tereńdigi sonsha, onymen júzdesken adamdar bilimderine bilim qosyp alǵandaı, rýhanı turǵydan bir baıyp qalatyn. Uzaq jyldar boıy ara-tura Vashıngtonǵa atbasyn burǵan saıyn, onymen jolyǵysýǵa umtylatyndardyń sany esh azaımaıtyn. Olardyń ishinde Amerıka bıliginiń basynda turǵan bıik laýazymdy tulǵalarmen qatar syrtqy saıasat pen dıplomatııanyń kórnekti ókilderi de jıi ushyrasatyn».
Franııanyń burynǵy prezıdenti Jak Shıraktyń:
«Lı Kýan Iý óz aınalasyna álemniń ozyq standarttaryn ókimet júıesine engize alatyn daryndy mamandar men biligi men qabileti mol tulǵalardy ǵana toptastyratyn... Ol elge basshylyq etken jyldary memlekettik múdde, bilim men eńbek, únemdilik jáne kóregendik sekildi qundylyqtardy únemi birinshi orynǵa qoıatyn edi», deýi segiz qyrly bir syrly tulǵanyń adamı qasıetterin tolyq ashyp turǵandaı.
AQSh-tyń zamanaýı ınternet tehnologııalary men qural-jabdyqtaryn óndirip-satýmen aınalysatyn transulttyq CISCO Systems korporaııasynyń kásipker jetekshisi Djon Chembers joǵarydaǵy pikirlerdi odan da beter tolyqtyra túsetin myna bir ózekjardy oıdy ortaǵa salady:
«Ómirde teńestirýshi eki kúsh bar, onyń biri – Internet, al ekinshisi – Bilim. Lı Kýan Iý bolsa, osy qundylyqtardyń ekeýin de jete meńgerip, olardyń qýat-kúshin is júzinde shegine jetkize paıdalana bilgen sheber tulǵa. Sondyqtan da ol – Sıngapýrdy ınternet ekonomıkasynyń tabysty mekenine aınaldyrǵan álemdik kóshbasshy».
Bıznes áleminiń jáne bir iri ókili – transulttyq Coca-Cola kompanııasynyń jetekshisi Mýhtar Kent Lı Kýan Iýdiń syrtqy saıasat pen halyqaralyq arenadaǵy aýqymdy rólin bylaısha sıpattaıdy:
«Tarıhta óziniń týǵan eli men Ońtústik-Shyǵys Azııaǵa mártebesi bıik Lı Kýan Iý sekildi sonshama mol jaqsylyq jasaǵan tulǵalar saýsaqpen sanarlyq qana. ASEAN-ǵa (Ońtústik Shyǵys Azııa memleketteri qaýymdastyǵy) múshe elder ekonomıkasynyń ósýi men damýynyń artynda turǵan qozǵaýshy kúshtiń de Lı Kýan Iý ekeni belgili. Ol Ońtústik-Shyǵys Azııa aımaǵyndaǵy mıllıondaǵan halyqtyń beıbit ómir men ekonomıkasy órken jaıǵan keńistikte ǵumyr keshýine kómegin aıamady».
Kitap avtorlarynyń negizgi maqsattarynyń biri Lı Kýan Iýdeı suńǵyla qaıratkerdiń, ásirese, Qytaı men Amerıka Qurama Shtattarynyń, sol sııaqty Úndistannyń bolashaǵy týraly pikirlerin tikeleı óz aýzynan estýge tyrysqandary jasyryn emes.
Sondyqtan da, Garvardtyń saqa saıasatkerleriniń tótesinen qoıǵan suraqtarynyń kez kelgenine ómir tájirıbesi men bilim tereńdigine quryq boılamaıtyn Lı Kýan Iý de irkilmeı jaýap bere otyryp, tushymdy da tatymdy oılaryn búkpesiz jaıyp salady.
«Qytaı kóshbasshylary álemdegi birinshi ekonomıka sanalatyn AQSh-ty ekinshi orynǵa yǵystyryp shyǵarýǵa shynymen-aq dámeli me?» degen tóte suraqqa Lı Kýan Iý bógelmesten:
«Árıne, dámeli», dep, kelte jaýap beredi de, nege olaı deıtinin dáleldi de dáıekti aıǵaqtarmen tııanaqtaıdy. Birinshiden, Nıý-Iorktegi «Goldman Sachs» atty álemge tanymal amerıkalyq bank júrgizgen zertteýlerdiń nátıjesine qaraǵanda, kelesi 20 jylda Qytaı álemniń eń úlken ekonomıkasyna aınalady degen naqty pikir qalyptasyp otyrǵanyn kóldeneń tartady.
Ekinshiden, Amerıka sekildi Qytaı da ǵaryshqa adam ushyryp, isten shyqqan jer serikterin óz zymyrandarymen atyp túsire alatyn áleýetke jetkenine silteme jasaıdy.
Úshinshiden, Qytaı mádenıetiniń 4000 jyldyq tereń tarıhy bar ekenin esten shyǵarmaý kerektigin eske saldy.
Tórtinshiden, Qytaıdyń bir mıllıard úsh júz mıllıon halqynyń ishinen qansha qajet bolsa, sonshama talant pen parasat ıelerin tańdap alýǵa múmkindiktiń jetip artylatynyn tilge tıek etedi.
Besinshiden, búgingi tańdaǵy Qytaıdyń álemdegi eń jyldam damyp kele jatqan memleket ekenin jáne bul eldiń árbir azamaty Qytaıdyń Amerıka, Eýropa nemese Japonııa sekildi baı-baqýatty, oza damyǵan, gúldengen jáne tehnologııalyq básekege tolyq qabiletti el bolǵanyn kókseıtinin ári osy ǵasyrda AQSh-pen terezesiniń teńelýine bar kúshin salatynyn, sol úshin Qytaı qazirdiń ózinde-aq talantty jastaryn tańdap alyp, bilimin ushtap, ǵylym men tehnologııaǵa, ekonomıka men bızneske jáne aǵylshyn tiline belsendi baýlýǵa qoldan kelgen múmkindikterdiń bárin de jasap jatqanyn da eskertedi. Altynshydan, Qytaıdyń eń negizgi basymdyǵy áskerı qýatynda emes, kerisinshe, ekonomıkalyq yqpalynyń kúshtiliginde turǵanyn eske salyp, jumys qoly mol ári arzan bolǵandyqtan, bul eldiń kez kelgen ónimniń ózindik qunyn tómendetýge múmkindiginiń jetkilikti ekenin jáne ózge memleketterdi qyzyqtyratyndaı ishki naryǵynyń sheksizdigine erekshe ekpin bere kelip, bul turǵydan, Qytaıdyń ekonomıkalyq yqpaly men ishki múmkindikteriniń Amerıkamen salystyrǵanda áldeqaıda basym turǵandyǵyn jasyrmaıdy.
Amerıka Qurama Shtattarynyń bolashaǵyna qatysty qoıylǵan ótkir saýaldarǵa Lı Kýan Iýdiń bergen jaýaptary da kez kelgen oqyrmannyń kóńilin kónshitedi.
Bilikti sarapshy álemdegi birinshi derjavanyń kásipkerlik pen bıznes, ekonomıka, ǵylym, áskerı sala, tehnologııa, ınnovaııa, ınvestıııa, syrtqy saıasat, ınfraqurylym, ǵarysh nemese ózge de salalarda qol jetkizgen tabystary men basymdyqtarynyń ózge eldermen salystyrǵanda oq boıy ozyq turǵanyn biraýyzdan moıyndaı otyryp, álgilerdiń túpqazyǵy men irgetasy aǵylshyn tilimen tikeleı baılanysty ekenine erekshe mán berdi. Aıtsa-aıtqandaı-aq, bul jerde Lı Kýan Iýmen kelispeý múmkin emes.
Óıtkeni, halyqaralyq qatynas quraly retinde aǵylshyn tili búgingi tańda bilim men ǵylymnyń, ekonomıka men geosaıasattyń, tehnologııa men ınnovaııanyń, kompıýterlik baǵdarlamalardyń, bıznes pen kásipkerliktiń, ınternet kommýnıkaııasy men aqparat quraldarynyń, bank júıeleri men halyqaralyq qarjy ınstıtýttarynyń, álemdik ǵylymı jýrnaldar men akademııalyq basylymdardyń, halyqaralyq konferenııalar men forýmdardyń, halyqaralyq uıymdar men dıplomatııanyń, halyqaralyq avıaııa men týrızmniń jáne sol salalarmen baılanysty qamsyzdandyrý qyzmetiniń, halyqaralyq jarnama men saýda-sattyqtyń, ımport pen eksporttyń, televıdenıe men aýdıo-beıne ónimderiniń, qala berdi halyqaralyq zańdardyń da tiline aınalyp ketkenin joqqa shyǵarý múmkin emes.
Onyń ústine, aǵylshyn tildi Amerıka ımmıgranttar eli bolǵandyqtan, bul memleketke shetelderden aǵylshyn tilin jetik biletin myńdaǵan talantty jastar men ǵylymnyń shyńyna shyqqan ǵulama ǵalymdar da aǵylyp kelip, tez sińip jatady.
Olardyń ishinde álemniń mańdaıaldy matematıkteri de, fızıkteri de, hımıkteri men bıologtary da, ekonomıst ǵalymdary da, ózge salanyń ókilderi de jetip artylady.
Bul pikirdiń aıǵaqty dáleli retinde tek Eýropa ǵana emes, búgingi tańda búkil álemniń kóshbasshy ǵalymdarynyń aǵylshyn tiline júırik ekenin aıtsaq ta jetkilikti.
Al Amerıka Qurama Shtattary bolsa, atalǵan qyrýar múmkindikterdi sheber paıdalana otyryp, shetten talant tartýdan aldyna jan salmaıdy. Esesine, mundaı úderis Amerıkany ınnovaııalyq ıdeıalar men zamanaýı tehnologııalardyń da, kásipkerliktiń de, san túrli bıznestiń de ınkýbatoryna aınaldyryp otyr.
Endeshe, Nobel syılyǵymen marapattalǵan álem ǵalymdarynyń basym kópshiligi nelikten osy elge tıesili degen suraqtyń jaýaby da joǵaryda atalǵan faktorlarmen tikeleı baılanysty ekeni aıdan anyq.
Dál osy tusta Sıngapýr ekonomıkasynyń atasy atanǵan Lı Kýan Iý júrgizgen tabysty reformalardyń biri ǵana emes, biregeıi de aǵylshyn tilin memlekettiń ákimshilik jáne bıznes tiline aınaldyrýmen baılanysty bolǵanyn erekshe ataı ketýdiń reti bar.
Óıtkeni, 1959 jyly Lı Kýan Iý Sıngapýr úkimetiniń bılik tizginin qolǵa alǵan kezde, halyqtyń sany 3 mıllıondaı ǵana bolǵanyna qaramastan, lıngvıstıkalyq qıyndyqtar shash-etekten bolatyn.
Sebebi, ortaq qatynas quraly bolmaǵandyqtan, at tóbelindeı ǵana Sıngapýr halqy qytaı, malaı jáne tamıl tilderiniń bir-birinen múlde alshaq ishki dıalektilerinde sóıleıtindikten, úsh etnos ókilderi birin-biri jete uǵa bermegen.
Sondyqtan, munyń ekonomıkaǵa tıgizetin zardaby da kóp bolatyn. Endi, mine, 30 jyl boıy tabandylyqpen Lı Kýan Iý júrgizgen reformanyń nátıjesinde, resmı til tórteý (aǵylshyn, qytaı, malaı, tamıl) bolǵanymen, halyqtyń basym kópshiligi aǵylshyn tilin jete meńgerip alǵan.
Sonyń arqasynda Sıngapýr jarty ǵasyrdan beri óziniń eń jaqyn ekonomıkalyq áriptesi bolyp sanalatyn AQSh-tyń basymdyqtary men múmkindikterin óte sheber paıdalana otyryp, ol elden ınnovaııalyq tehnologııalar men bilikti mamandar tartýdy da, tikeleı ınvestıııa keltirýdi de jaqsy jolǵa qoıyp alǵan. Sondyqtan da, eki eldiń arasyndaǵy alys-beris jyldan-jylǵa kóbeımese, azaıyp otyrǵan joq.
Solaıy solaı, biraq Lı Kýan Iýdiń Amerıka Qurama Shtattaryn bes saýsaqtaı biletini sonshalyq, alpaýyt eldiń etegine jarmasyp otyrǵan áleýmettik kemistikteri de jetkilikti ekenin aıqara ashyp beredi.
Eń aldymen, Lı Kýan Iý ózimen suhbattasyp otyrǵan amerıkalyq ǵalymdardyń nazaryn saılaý kezindegi olqylyqtarǵa aýdara otyryp, Amerıka aqparat quraldary jasandy boıaýdy qalyńyraq jaǵyp, jabyla jarnamalasa, kóshbasshylyq laýazymdarǵa qabileti men ishki dúnıesi jutań azamattar da saılanyp ketetinin kóldeneń tartty.
Biraq olardyń arasynan Cherchıllder men Rýzveltter nemese de Gollder shyǵady degenge sene almaıtynyn jasyrmady. Ekinshiden, Lı Kýan Iý Amerıkanyń saıasatkerleriniń damýǵa tek demokratııa ǵana alyp keledi degen ýájin múlde qostamaıtynyn betke aıtady.
Onyń pikirinshe, eldiń damýy úshin, demokratııa emes, eń aldymen, eńbekqorlyq pen tártip kerek, óıtkeni, shekten shyqqan demokratııa tártipsizdik pen berekesizdikke soqtyryp, damýǵa qolbaılaý bolady. Sondyqtan memlekettiń saıası júıesiniń myqtylyǵy, eń áýeli, halyqtyń basym kópshiliginiń ál-aýqatyn arttyrýǵa qabilettiligimen ólshenýi tıis. Ekinshiden, kúlli halyqtyń quqyn teńgerimdi ete alatyndyǵymen tarazylanýy shart. Úshinshiden, Lı Kýan Iýdiń topshylaýynsha, Amerıka mádenıetiniń keıbir qyrlary syn kótermeıdi.
Qaýipti karýlardyń qoljetimdiligi, esirtkimen baılanysty qylmystardyń jıiligi, kóshedegi qańǵybastyq, zorlyq, urlyq-qarlyq, kópe-kórineý jasalatyn júgensizdik pen soraqy qylyqtar, túptep kelgende, azamattyq qoǵamnyń irigeniniń sıpaty.
Jeke bastyń bostandyǵy men erkindigin asyra maldanǵandar kúnbe-kún oıyna ne kelse sony istep jatsa, bul kúlli qoǵamnyń buzylyp, moraldyq qundylyqtarynyń tozǵany.
Sosyn, ara-tura azııalyqtar Amerıkaǵa bara qalsa, ondaǵy zań men tártiptiń baqylaýsyzdyǵyn jáne joǵaryda atalǵan usqynsyz dúnıelerdi, onyń ishinde, shirigen baılyq pen sińiri shyqqan kedeılikti kórgende, tóbe shashtary tik turyp qaıtatynyn da Lı Kýan Iý múlde jasyrmaıdy.
Tórtinshiden, Lı Kýan Iý amerıkalyq aqparat quraldarynyń kemshilikterin de ashyp aıtady.
Ókinishke oraı, álgi aqparat quraldarynyń ókilderi óz eliniń tól mádenıetin zor sanap, ózgelerdikin qor sanaýǵa mashyqtanyp alǵan. Sondyqtan da, Sıngapýr basshylaryna da ınelikteı qadalyp, olarǵa avtokrattar, dıktatorlar degen aıdar taǵady. Shekten shyqqan qatygez ári adam quqyn tunshyqtyrýshy qoǵamnyń ıeleri dep, kemsitip, shettetýge tyrysady.
Bul týraly Lı Kýan Iý óz oıyn bylaı qorytady:
«Nege deısiz ǵoı? Sebebi, bizderdiń el basqarý qundylyqtarymyz ben ustanymdarymyz olardyń ıdeıalaryna saı kelmeıdi. Biraq solaı eken dep, ózgelerge ózimizdiń ómir súrý saltymyzben eksperıment jasaýǵa jol bere almaımyz. Onyń ústine, amerıkalyq aqparat quraldarynyń bizderge tańbaqshy bolyp otyrǵan ıdeıalary – múlde dáleldenbegen teorııalar. Ol teorııalar kezinde Shyǵys Azııadaǵy Amerıkanyń otary bolǵan Fılıppınde de, ıá bolmasa Taıvanda nemese Koreıa, Taıland sııaqty egemen memleketterde de eshqashan qundylyq bolyp sanalǵan emes».
Sosyn, Lı Kýan Iý Sıngapýrdyń memleket basqarýdaǵy ustanymdary men óz qundylyqtarynyń esh ýaqytta da ózgermeıtinin shegeleı túsedi.
«Eger ol qundylyqtar ózgeretin bolsa, Sıngapýr Ońtústik-Shyǵys Azııadaǵy qyzyl núkteden qara núktege aınalady», deıdi ol.
Artynsha, jumbaqtaý sóziniń mánin ashyp, myna bir asyl oıyn ortaǵa tastaıdy:
«Memlekettiń ulylyǵy tek jer kólemimen ǵana ólshenbese kerek. Ulylyqty judyryqtaı jumylǵan halyqtyń jigeri men birligi, tabandylyǵy men tártibi jáne sol memleketti tarıhtyń qutty mekenine aınaldyrýǵa umtylǵan ultjandy kóshbasshylary men kósemderiniń sapasy ǵana somdaıdy... Sondyqtan da, meni Batys áleminiń shanshý sózderi men jónsiz min taǵa synaıtyny emes, bılik tizginin ózime senip tapsyrǵan halqymnyń, túptep kelgende, qandaı baǵa beretini kóbirek oılandyrady».
Qoryta aıtqanda, Lı Kýan Iýdiń osyndaı ózekjardy ishki syrlary men tastúıin ustanymdaryn qurmettemeý múmkin emes.
Óıtkeni, mundaı izgi qasıetter men batyldyq, eń aldymen, týǵan eli men halqyn qapysyz súıetin ultjandy tulǵalardyń ǵana qolynan keletinine kóziń jetedi.
Olaı bolsa, ózgelerge ónege bolǵan Sıngapýr kósemine bárekeldi deýden basqa qosyp alar eshnárse joq.
Ózge alǵysharttar: - eń aldymen, qalany tazalaýdy qolǵa aldy; - AQSh-pen tyǵyz baılanys ustaý; - ózge elderdiń qatelerin qaıtalamaý; - básekege qabiletti bolý úshin talantty jastardy ǵylymǵa, tehnologııaǵa jáne ekonomıkany, bıznesti basqarýǵa, aǵylshyn tilin úırenýge baýlý, sebebi, bul til – ǵylym men bilimniń, tehnologııa men ınnovaııanyń jáne bıznestiń tili; - revolıýııa emes evolıýııalyq damý jolyn tańdaý; - kórshi eldermen erkin saýda jasasý; - shetelderden talantty mamandar tartý; - til saıasatyn durys jolǵa qoıý; - jemqorlyqty joıý; - shetelderden, ásirese, AQSh-tan ozyq tehnologııa tartý; - eńbek ónimdiligin arttyrý; - demokratııadan tártipti joǵary qoıý; - AQSh-tyń jaqsysynan úıren, jamanynan jıren (see 30 p.); - eldi alǵa bastyrý úshin eń aýyr jumysqa eń aqyldy adamdy jegý kerek (see p.34). Munyń emi sol ǵana.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Ádil AHMETOVTIŃ «Ǵasyr ǵıbaty» atty kitabynan alynǵan úzindi
