تۇركىتانۋشى باباش ابىلقاسىموۆتىڭ تىڭ تۇجىرىمدارى

3918
Adyrna.kz Telegram

باباش ابىلقاسىمۇلى – احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا جارتى عاسىرداي قىزمەت ەتىپ، بار سانالى عۇمىرىن قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ تىڭ تاقىرىپتارىن زەرتتەۋگە ارناعان ەڭبەكتەرىمەن بەلگىلى بىرەگەي عالىم. عالىمنىڭ ەسىمى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى جانە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن تۇلعا رەتىندە بەلگىلى. بۇدان بولەك زەرتتەۋلەرى تۇركىتانۋ سالاسىنا دا ارنالادى. عالىمنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – زەرتتەۋ نىسانىنا العان XVII ع. جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ، XVIII-XIX عع. جازبا ۇلگىلەرىنىڭ ءتىلىن تالداۋدا ماسكەۋ، قازان، تاشكەنت، ورىنبور كىتاپحانالارى مەن مۇراجايلارىندا اراب گرافيكاسىمەن ساقتالعان قولجازبالارى مەن نۇسقالارىن ىزدەپ تاۋىپ، تۇپنۇسقادان وقيدى، قازاق تىلىنە قانشالىقتى جاقىن ەكەنىن دالەلدەيدى. عالىمنىڭ قازاقتىڭ جازبا دۇنيەلەرىنە قاتىستى جيناعان بارلىق قولجازبالارى مەن نۇسقالارى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە، شاكىرتتەرىنە قۇندى زەرتتەۋ ماتەريال بولعانى ءسوزسىز. عالىمنىڭ وسى جيناعان ماتەريالدارىنىڭ ىشىندە XVII عاسىردا ابىلعازى ءباھادۇر حاننىڭ «شاجارا-ي تۇرك» (تۇركى شەجىرەسىنىڭ) جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ورنى ەرەكشە بولدى.

اتالمىش جازبا ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى ابىلعازى حاننىڭ ءوز شىعارماسىنىڭ كىرىسپەسىندە جازعان «... بۇل كىتاپتى بەس جاسار بالا تۇسىنەتىندەي تۇركى تىلىندە جازدىم» دەگەن ەسكەرتپەسى جايىندا تۇركىتانۋشىلاردىڭ اراسىندا ءارتۇرلى پىكىر بولدى. «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» ءتىلىن زەرتتەگەن ورىس زەرتتەۋشىلەرى ا.ن.كونونوۆ، ا.م.ششەرباك، س.ي.يۆانوۆ ابىلعازى مۇراسىنىڭ ءتىلى قاراپايىم، تۇسىنۋگە جەڭىل، اراب جانە پارسى سوزدەرىن شەكتەپ قولدانعان دەگەن تۇجىرىمدار جاساعانمەن، وزبەك ادەبي ءتىلىنىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە قاراستىرعان. وتاندىق تۇركىتانۋدا «تۇركى شەجىرەسىن» زەرتتەۋ نىسانىنا العان پروفەسسور باباش ابىلقاسىموۆ ورىس عالىمدارىنىڭ پىكىرلەرىندەگى «حيۋا تۇرىعىندارىنىڭ ءتىلى»، «شاعاتاي ءتىلى»، «وزبەك ءتىلى» دەگەن تەرميندەرىنە تالداۋ جاساي كەلىپ، شىعارمانىڭ وزبەك ادەبي تىلىنە قاتىسى جوق ەكەندىگىن دالەلدەيدى. عالىم «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» وزگە ورتاعاسىر شاعاتاي تىلىندە جازىلعان جازبا ەسكەرتكىشتەردەن ەرەكشەلىگىن فونەتيكا-ورفوگرافيالىق، لەكسيكا-فرازەولوگيالىق، گرامماتيكالىق تۇرعىدان جان-جاقتى تالداۋ جاساۋ ارقىلى شىعارمانىڭ قىپشاق تىلىندە جازىلعان دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. زەرتتەۋ ناتيجەسى تولىققاندى دالىرەك، ناقتىراق بولۋ ءۇشىن اراب گرافيكاسىنان حابارىم بار بولعاندىقتان بولار، ۇستازىم «تۇركى شەجىرەسىندەگى» اراب، پارسى تىلىنەن ەنگەن كىرمە قاباتىن ارنايى زەرتتەۋدى تاپسىرادى. زەرتتەۋدەن بۇرىن «شەجىرەنىڭ» باسپا نۇسقاسىن ۇستاتىپ، وقىتادى. العاشقى رەت بىردەن كوز جۇگىرتىپ وقۋ قيىن بولدى. بىرتە-بىرتە كوزىم ۇيرەنە باستادى. راسىمەن دە، شىعارما ءتىلى جەڭىل، ءستيلى جاتىق ەكەن، قازىرگى قازاق تىلىندە كەزدەسەتىن فرازەولوگيزمدەر دە، ماقال-ماتەلدەر دە جەتكىلىكتى. ونى كەيىن 183 بەتتەن تۇراتىن «تۇركى شەجىرەسى» ماتىنىندەگى بارلىق سوزدەردى جيناقتاپ، ارىپتەسىم گ. مامىربەكپەن سوزدىگىن قۇراستىرۋ بارىسىندا كوز جەتكىزدىك. بىرەر مىسال كەلتىرەيىك:

ءۇمىد ۇزگەندىن سوڭ ﮏﻧﻮﺴ ﻥﻴﺪﻧﺎﻜﺯﻮﺍ ﺩﻴﻤﺍ - ءۇمىت ۇزگەننەن سوڭ، كۇدەر ۇزگەننەن سوڭ. چىنعىز حان قايتا قايتا ەلچى يىبەردى ياراشايىن دەب وڭ حان ياراشمادى ياراشماقلىقدىن ءۇمىد ۇزگەندىن سوڭ اتلاندى (47, 6). شىڭعىس حان دوستاسايىن دەپ قايتا-قايتا ەلشى جىبەردى، بىراق وڭ حان كەلىسىمگە كەلمەدى، بىتىمگەرشىلىكتەن ءۇمىت ۇزگەن سوڭ (شىڭعىس حان) اتتاندى.
حوش كوردى ﻯﺪﺮﻮﻜﺶﻮﺧ - دۇرىس كوردى، ءجون كوردى. ءبىر اي اشنى ءھار ۋاقىتدا حاھلاساق يەرمىز امما ءبىر اي كۇندۇز اش يەمەسمىز امما كەچە يەرمىز تەدىلەر مۇنى ءھام حوش كوردى (75, 2). “ ءبىر اي تاماقتى قاي ۋاقىتتا قالاساق (سول كەزدە) جەرمىز، بىراق ءبىر اي كۇندىز تاماق جەمەي، تەك كەشكە جەيمىز”، - دەدى، بۇنى دا (بۇل ءسوزدى دە شىڭعىس حان) دۇرىس كوردى.
حۇدايعا سالۋ ﻢﻴﺪﻟﺎﺴ ﻪﻐﻳﺍﺪﺧ - قۇدايعا تاپسىرۋ. يىگىرما ۋيعۇرنىڭ ھەچ قايسىسىنى ولتۇرمەدى مەن قاراچا حالقىم ءبىرلان يامان بولمان ھاركىم يامانلىق قىلسا انى حۇدايعا سالدىم (151, 5). جيىرما ۇيعىردىڭ ەشقايسىسىن ولتىرمەدى، مەن قاراشا حالقىممەن جامان بولماسپىن، كىم دە كىم جاماندىق قىلسا، ونى قۇدايعا تاپسىردىم.

عالىمنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى وزگە تۇركىتانۋشىلارعا ۇقسامايتىن «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» تولىق ءماتىنىن اراب گرافيكاسىنان كيريلل گرافيكاسىنا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىنە جاقىنداتىپ ترانسكريپتسيالاۋى. سەبەبى اراب الىپبيىندە داۋىستى دىبىستاردىڭ ءۇش-اق ءتۇرى بولعاندىقتان، تۇركى تىلدەرىندەگى بارلىق داۋىستىلار وسى ءۇش تاڭباعا سىيدىرىلعان. بىراق بۇل داۋىستىلاردى تۇركىتانۋشىلار ءماتىن ترانسكريپتسيالاۋدا ارقالاي پايدالانادى. مىسالى، ا.ن. كونونوۆ ابىلعازىنىڭ «تۇرىكمەن شەجىرەسىنەن» الىنعان مىسالدار مەن ماتىندەردى بەرۋدە وزبەكتىڭ قازىرگى سويلەۋ تىلىنە جاقىنداتىپ ترانسكريپتسيالاعان. س.ن. يۆانوۆ ابىلعازىنىڭ «تۇركى شەجىرەسىن» كيريلل تاڭباسىمەن بەرگەندە اكادەميالىق (رادلوۆسكايا) ترانسكريپتسيانى قولدانعان. ال وزگە وزبەك، تاتار ت.ب. تۇركىتانۋشى عالىمدار ەسكەرتكىشتەر ءماتىنىن ءوز تىلدەرىنە جاقىنداتىپ ترانسكريپتسيالايدى. ۇستازىم ترانسكريتسيلاۋداعى وسىنداي الا-قۇلالىقتى بولدىرماس ءۇشىن جەڭىلدەتىلگەن (ۋپروششەننايا) ترانسكريپتسيانى باسشىلىققا الادى. «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» ءتىلى قىپشاق تىلىنە جاقىن ەكەنىن دايەكتەگەن عالىم ءماتىندى قازاق ءتىلىنىڭ ارىپتەرىنە سالىپ ترانسكريپتسيالايدى: ﺍ تاڭباسىن ورنىنا قاراي ا، ءا، ە ارىپتەرمەن، ﺐ تاڭباسىن ب، پ ارىپتەرمەن، ﻙ تاڭباسىن گ، ك ارىپتەرمەن بەردىك. ﻭ تاڭباسىن و، ۇ، ءۇ، ءو ارىپتەرىنىڭ بىرەۋىمەن تاڭبالايدى. ﻯ تاڭباسىن بىردە ي، بىردە ى، ءى ارىپتەرىمەن ء(سوزدىڭ جۋان-جىڭىشكەلىگىنە وراي) بەرەدى. ال ﺝ تاڭباسى بىردە چ-نى، بىردە ج دىبىسىن بەلگىلەيدى ەكەن، ىڭعايىنا قاراي سولاي قولدانعانىن ايتادى.

مىسالى، قارا حاننىڭ ۇلۇع حاتۇنىدىن ۇعۇل بولدى كورىكلى اي كۇندىن ارتۇق ءۇچ كەچە كۇندۇز اناسىنى ەممەدى ءھار كەچە اناسىنىڭ تۇشىگە كىرىب ايتۇر ەردى ەي انا بولعىل اگار مۇسىلمان بولماساڭ ولسەم ولەرمىن سەنىڭ ەمچەكىڭىزنى ەممەن تەب...

ءبىز دە سوزدىك ازىرلەۋدە ۇستازىمىزدىڭ «شەجىرە» ءماتىنىن ترانسكريپتسيالاۋداعى ءپرينتسيپىن ۇستانىپ، قازاق تىلىنە جاقىنداتىپ بەردىك. مىسالى: بۋرۋن ەمەس بۇرۇن، كوچۋب ەمەس كوچۇب، تۋتۋلدۋ ەمەس تۇتۇلدۇ، بير كۋني ەمەس ءبىر كۇنى، ولتۋرۋب ەمەس ولتۇرۇب ت.ب. بۇدان بولەك عالىم «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» ءماتىنىن ترانسكريپتسيالاپ قانا قويماي، قازاق تىلىنە اۋدارادى. شىعارما تىلىندە كەزدەسەتىن قيىن سوزدەردى، كىرمە سوزدەردى، جەر-سۋ اتاۋلارىن قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ تۇسىنىگىنە لايىقتاپ بەرەدى. بۇل عالىمنىڭ اۋدارماداعى ۇقىپتىلىعىن بىلدىرەدى.

وسىلايشا پروفەسسور باباش ابىلقاسىموۆتى «تۇركى شەجىرەسىنىڭ» ءتىلىن تىڭ تۇجىرىمدارىمەن جان-جاقتى ءسوز ەتكەن، جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ ءتىلىن زەرتتەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن ۇستاز دەپ بىلەمىز.

ۇلاعاتتى ۇستازىمىز بيىل 90 جاسقا تولىپ وتىر. ۇستازىمىزدى مەرەيلى كۇنىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ماعىنالى ومىرىنە زور دەنساۋلىق، وتباسىنا اماندىق تىلەيمىز!

سەيىتبەكوۆا اينۇر اتاشبەكقىزى،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى

ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتىل تاريحى

ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

 

پىكىرلەر