(بەلگىلى جازۋشى-عالىمنىڭ ومىرىندەگى ەل-جۇرتقا بەيمالىمدەۋ دەرەكتەر حاقىندا)
بىرىنشىدەن، تۇرسىن جۇرتباي – جاڭا استاناعا ەرتەرەك كەلىپ، ونىڭ رۋحانياتىنا قازىعىن قاعىپ، سول قازىقتى دىڭگەككە اينالدىرعان زيالى ازاماتتىڭ ءبىرى. الماتىدا وتىز ءۇش جىل، باس قالادا جيىرما جىل تۇرعان تۇرسىن جۇرتباي – قالا قازاعى مەن دالا قازاعىنىڭ ساليقالى سينتەزى. ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا وسىندا كەلىپ، ەلوردانىڭ وزگەشە مەنتاليتەتىن قالىپتاستىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ادام.
***
ەكىنشىدەن، ول ەلورداداعى وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ العاشقى باسشىسى بولدى. ءسويتىپ، الەمدىك مادەنيەتتە ەرەكشە ورنى بار تاريحي كىتاپحانانىڭ جولىن جاڭعىرتتى. دۇنيە ءجۇزىن ارالاپ، اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنا دەيىن بارىپ قاتتى. جالپى، يممانۋيل كانت، يوگانن گەتە، حورحە لۋيس بورحەس، يۆان بۋنين، يۆان كرىلوۆ، ماو تسزەدۋن سەكىلدى قالام ۇستاعان اتاقتى ادامدار دا جاس كەزىندە كىتاپحاناشى بولعان. ءبىزدىڭ تۇرسەكەڭ دە سول ءداستۇردى جالعادى.
***
ءۇشىنشى. بالا كۇنىندە ۇشقىش بولۋدى اڭساعان ادام كوپ. بىراق انتۋان دە سەنت ەكزيۋپەري سياقتى ءارى ۇشقىش ءارى جازۋشى بولۋدى قوسىپ ارمانداعان ءبىر-اق قازاق بار. ول – تۇرسىن جۇرتباي. كۇندىز كوك ءجۇزىن شارلاپ، ۇشىپ-ۇشىپ كەلىپ، كەشكە جازۋ ۇستەلىنە وتىرعاندى جانى قالادى دا تۇردى. سول ويمەن سەمەيدەگى اۆياتسيا كۋرسىنىڭ مەديتسينالىق كوميسسياسىنا كەلگەن-ءدى. دارىگەرلەر ونى جۇرەكتەن ۇستادى. بالكىم، قىز-قىرقىنعا جاستاي ولەڭ ارناپ، جۇرەگىنە ەرتەرەك سالماق تۇسىرگەندىكى شىعار.
***
تورتىنشىدەن، تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ءومىربايان باستاۋىنداعى ەرەكشە نازار اۋداراتىن تۇس – ونىڭ مەكتەپ بىتىرە سالا سەمەي وبلىسى اباي اۋدانىنداعى «قىزىل تۋ» سوۆحوزىنىڭ №3 بولىمشەسىنىڭ بۋحگالتەرى بولىپ قىزمەت اتقارعانى. ايگىلى جازۋشىلار و گەنري، گەربەرت ۋەللس، ميحايل زوششەنكو، الەكساندر ۆەرتينسكي العاشقى قىزمەت كارەراسىن بۋحگالتەر بوپ باستاعانىن ەسكەرسەك، ون جەتى جاسىندا ءبىر اۋىلدىڭ ەسەپ-قيسابىن شىرق ۇيىرگەن تۇرسىن جۇرتبايدىڭ قارىمدى قالامگەر بولىپ شىققانىنا تاڭ قالاتىن دانەڭەسى دە جوق. ونى ايتاسىڭ، كۇللى الەم پرولەتارلارىن اۋزىنا قاراتقان كارل ماركس پەن ءسان مەن ءتاننىڭ ۇيلەسىمىن ساقتاپ، جەر جۇزىنە داڭقى جايىلعان ايگىلى مودەلەر پەر كاردەن دە جاستاۋ كەزىندە تۇرسىن اعام سەكىلدى بۋحگالتەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن. تەك سول مەشىن جىلىنىڭ قىسىندا الاپات جۇت بولدى دا، بوزبالا بۋحگالتەرگە بولىمشەنىڭ ەسەپ-قيسابىنان گورى قىرىلعان مالدىڭ سانىنا كوبىرەك كوڭىل بولۋگە تۋرا كەلدى.
***
بەسىنشى قىرى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە قىزعا ارناپ ولەڭ جازعان اقىندار جەتىپ ارتىلادى. بىراق سول قىزدى جارتى عاسىردان كەيىن ارنايى ىزدەپ بارعان ءبىر-ەكى-اق جازۋشى بار. سونىڭ ءبىرى – بۇرىنعىنىڭ قورلانىن كوكسەگەن بۇگىنگىنىڭ ەستايى – تۇرسىن جۇرتباي. تۇرسەكەڭ ماحاببات ليريكاسىن جوعارعى كلاستا ەمەس، ءۇشىنشى-ءتورتىنشى كلاستا جۇرگەندە-اق باستاپ كەتتى. كلاسىنداعى جاڭىل دەگەن قىزعا ارناپ، «قىز جىبەك» جىرىنىڭ سارىنىمەن سارناپ وتىرىپ مىناداي ولەڭ جازدى:
اسپانداپ ۇشقان التى قاز،
ارتىم – كوكتەم، الدىم – جاز.
قالقاتايعا كوز سالىپ،
سول جىميسا، بولدىم ءماز.
سەنى ەشكىم مەندەي ساعىنباس،
ساعان جار مەندەي تابىلماس.
سەزىمىم سەرگەك بولسا دا،
جۇرەك بىزگە باعىنباس.
اسپانداپ ۇشقان التى قاز،
جاڭىلعا سالەم ايتا بار.
تابا الماساڭ ول قىزدى،
اۋەلەپ ۇشىپ قايتا بار.
باقىتىم بولشى قولىمدا،
جارىعىم بولشى جولىمدا،
سەن – جىبەك، مەن – تولەگەن،
ولە قالسام وق ءتيىپ،
سانسىزبايىم دا جوق سوڭىمدا...
ءوزىنىڭ دە، جۇرەگىنىڭ دە جالعىزدىعىن وسىلاي اڭعارتتى جاس اقىن. وكىنىشكە قاراي، توپشىسى قاتايماعان تۇرسىن شايىردىڭ ولەڭىنىڭ ءورىسى كەڭ، ورەسى بيىك بولعانىمەن، جۇدىرىقتاي قىز جۇرەكتەن شىققان جىردى ونشا قۇلاعىنا قىستىرا قويعان جوق.
ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز كوپ ۇزاماي باسقا مەكتەپكە اۋىسىپ كەتكەن جاڭىلمەن تۋرا ەلۋ جىلدان كەيىن كەزدەسىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپتى. كەزدەسكەنى بار بولسىن، ارنايى بارعان الپىس ەكىدەگى تۇرسىن اعاما الپىس ۇشتەگى جاڭىل اپام جاقسىلاپ ءبىر جىميىپتى دا قويىپتى. ءبارىبىر سول جولى سەمەي جەرىندە سەزىمدەردىڭ ساۋلەسى ويناپ تۇرعان كورىنەدى. جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدى دەگەن وسى دا. بىراق بۇل جۇزدەسۋ ءبىزدىڭ اعامىزدىڭ ءوزىنىڭ جىرىنا دا، ءسوزىنىڭ سىرىنا دا ادال ەكەنىن دالەلدەيدى.
***
التىنشى. جاسىندا ەسەپشى بولعاندىكى شىعار، ولەڭدەرىنىڭ ۇيقاستارى مەن ىرعاقتارىن ماتەماتيكالىق دالدىكپەن ولشەپ-ءپىشىپ، كوركەم كەستەلەدى. الليتەراتسيا مەن اسسونانستان اۋىتقىمادى. دالەل كەرەك پە؟ بالا كەزىمىزدە جاتتاعان بىرىڭعاي «س» ارپىنەن باستالاتىن «سارعالداعىم – ساعىنىشىم» دەگەن ولەڭىن ۇسىنايىق:
ساياسى سالقىن، بوز توعاي،
سىبدىرى تانىس تالدىڭ دا،
سالىپ ەك سوقپاق ءىز تالاي،
ساعىنىپ مەنى قالدىڭ با؟
سامالمەن تاي بوپ جارىسىپ،
ساعىمدى سۋداي كەشىپ ەم،
ساعاڭا كەلدىم تاعى ۇشىپ،
ساقتاۋلى شىعار نەسىبەم.
سەرۋەندە، تۇرسىن، سەرۋەندە،
سارعالداق – تۋعان بەسىگىم.
سارعايىپ ساعان كەلگەندە،
سايرانداپ جۇرسەم، نەسى ءمىن؟
جەتىنشى قىرى. بارلىق قالامگەر العاشقى ولەڭدەرىن عانا قىز-قىرقىنعا ارنايتىنى بەلگىلى. ال تۇرسىن جۇرتباي اۋداندىق گازەتتەگى ادەپكى ماقالالارىنا دەيىن قىزعا ارناپ جازدى. ون بەس جاسىنداعى ەڭ العاشقى ماقالاسى «قىز قيالى قيادا» دەپ اتالادى. اقىرى قىز بەن قيال ونى شىرقاۋ بيىككە شىعاردى.
***
سەگىزىنشى. تۇرسىن جۇرتباي الدىمەن باستاۋىش، سودان سوڭ ورتالاۋ، سوسىن ورتا مەكتەپتە وقىعان. ياعني، مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە-اق بۇگىنگى باكالاۆر، ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا سياقتى ءۇش ساتىلى جولدان وتكەن. بۇل دا ونىڭ كەيىن ءۇش ءتىل بىلەتىن، ءۇش ۇمتىلىپ بارىپ عالىم بولاتىن، ءۇش تۇعىرلى بالالاردىڭ اراسىندا جايراڭداپ جۇرەتىنىنە كورىنگەن شىعار.
***
توعىزىنشىدان، قازاقستاندا ءوزى جەتپىسكە، ال عىلىمي جەتەكشىسىنىڭ بىرەۋىن توقسان تورتكە، ەكىنشىسىن توقسان بىرگە امان-ەسەن جەتكىزگەن ءبىر-اق عالىم بار. ول – مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتەن كانديداتتىق، سەرىك قيراباەۆتان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان تۇرسىن جۇرتباي. سوندىقتان بۇگىن ونىڭ شاپانىنىڭ شالعايىن قيدالاپ ءبولىسىپ الۋعا ابدەن بولادى.
ۇرپاقتارىڭىزعا جەتپىسكە جۇگىرىپ جەتكەن تۇرسىن جۇرتبايدىڭ جولىن بەرسىن!
باۋىرجان ومارۇلى
