الەكساندار ماكەدونسكي – ادامزات تاريحىنداعى ەڭ ءىرى يمپەريا قۇرعان ەجەلگى قولباسشىلاردىڭ بىرەگەيى. تاريحتا ونى ەشقاشان جەڭىلگەن ەمەس دەگەن پايىم قالىپتاسقان. الايدا، ماكەدونسكيدىڭ مانسابىندا دا اقتاڭداقتار جەتكىلىكتى.
ونىڭ بىرنەشە رەت تاس-تالقان بولىپ جەڭىلگەن كەزدەرى بار. ءبىز وسى جولى ونىڭ سول جەڭىلىستەرىنىڭ ءبىرىن اڭگىمە ەتپەكپىز.
ب.د.د. 344 جىلى 22 جاسار قولباسشى كىشى ازياعا جورىققا اتتانادى.بۇل كەزدە ول ماكەدونيا مەن گرەكيانىڭ پاتشاسى بولىپ تاققا وتىرعان كەزى ەدى. ول بۇل جولى وڭاي ولجا بولا قويمايتىن پارسى پاتشالىعىنا قارسى شىققان ەدى، ونىڭ ءوزى دە بۇعان سونشا سەنىمدى بولمادى. ول اسكەرىن ەكىگە بولەدى; ءبىر بولىگى 40 مىڭ قولمەن جەرورتا تەڭىزىن ءجۇزىپ ءوتىپكىشى ازياعا قاراي, ەكىنشى 30 مىڭ قولى قارا تەڭىزدى اينالىپ ءوتىپ، جولايى گرەكيانىڭ وتارلارىن باعىندىرىپ، كاۆكاز ارقىلى پارسى جەرىندەقوسىلۋى كەرەك ەدى.ءسويتىپ پارسىعا ەكى تاراپتان – باتىس پەن تەرىسكەيدەن سوققى بەرۋ كوزدەلدى.تەرىسكەي اسكەرىن «قوسمۇيىزدى ەسكەندىر» فراكيالىق قولباسشى زوپيريونعا تاپسىرادى.ول ەسكەندىردىڭ اكەسىنىڭ پاتشالىق داۋىرىنەن كەلە جاتقان ايتۋلى «بىركوزدى» قولباسشى ەدى. زوپيريون ماكەدونيا پاتشالىعىنىڭ قازىناسىن عانا ەمەس، التىن كەنىشتەرىن دە باسقارىپتى.
تەرىسكەيدەگى جورىقتىڭ باسىندا زوپيريون ءبىرشاما جەڭىسكە جەتەدى، دۋناي بويىنداعى ءبىراز ەلدەردى باعىندىرادى. سوسىن قارا تەڭىزدى بويلاپ, ونىڭ جاعالاۋىنداعى گرەكيانىڭ ءبىرشاما وتارىن وزىنە قاراتادى. بۇگىنگى قازبا جۇمىستارى ماكەدونياعا تيرا،يستريا، نيكوني،ولۆيا قالالارى قاراعانىن دالەلدەپ وتىر.
الايدا زوپيريوننىڭ جورىعى بۇدان ءارى ساتسىزدىككە ۇشىرايدى، ويتكەنى ونىڭ قارسى الدىنان كۇتپەگەن جەردەن ايبىندى كوشپەلى ساق اسكەرى شىعادى.ويتكەنى, الگى باسىپ الىنعان گرەك قالالارى ساقتارمەن اراداعى ساۋدا جولىنداعى ماڭىزدى بايلانىس وشاقتارى بولاتىن. بۇل احۋالدى ساق كوسەمدەرى جايدان جاي ءوز پايدالارىنان سۋسىتىپ جىبەرگىسى كەلمەدى. بۇدان باسقا دالالىق ساياسي سايىپقىراندار پارسى پاتشالىعىنان كەيىنگى كەزەك وزدەرىنە دە كەلەتىنىن جاقسى ءبىلدى. سوندىقتان ساقتىڭ سارمات، داح، قاسپى سەكىلدى ىرگەلى تايپالىق بىرلەستىكتەرى بىرىگىپ، باسىپ كىرگەن «ءمۇيىزدى» دۇشپانعا قارسى اتتانادى.ساقتاردىڭ كۇتپەگەن جورىعى مەن شابۋىلى زوپيريون قولىن تىقسىرعانى سونداي، ول ولۆياداعى توسقاۋىلداعى اسكەرىن قارسى جورىققا شىعارۋعاءماجبۇر بولادى،ءتىپتى دۋنايعا شەگىنەدى. قاشا سوعىسقان زوپيريون دنەسترگە بارىپ تىرەلەدى، بىراق ساقتار ول جەردە ونىڭ اسكەري قولىنىڭ بىت-شىتىن شىعارادى. اقىرىندا 30 مىڭ اسكەر قىرىلادى، زوپيريوننىڭ ءوزى وسى جورىقتا قازا تابادى. بۇل تاريح ريمدىك تاريحشىلار موكروۆي مەن پومپەيدىڭ ەڭبەكتەرىندە جازىلىپ قالعان. بۇل جەڭىس ساقتاردىڭ كير مەن ءداريدى جەڭگەن تاريحي جەڭىستەرىمەن قاتار اتالاتىن ايتۋلى وقيعا بولاتىن.
ماكەدونسكيگە ءوزىنىڭ باس قولباسشىسى زوپيريوننىڭ قازاسى تۋرالى حابار جەتكەندە، ول قايعىعا دۋشار بولىپ، پارفيادا ءۇش كۇندىك ازا جاريالاپتى. بۇل دا ەجەلگى ريم تاريحشىلارىنىڭ جازباسىنداعى بار مالىمەت.
ودان ءارى ەسكەندىر ءوز ەلىنە ساقتار تاراپىنان شابۋىل بولاتىنىنا كۇدىكتەنسە دە، ول توقتاماستان پارسىعا شابۋىلىن جالعاستىرادى. ونىڭ بۇل ەسەبى دۇرىس بولىپ شىعادى، ساقتار بىرەۋدىڭ جەرىنە سۇعىنا ەنىپ، شابۋىلداماعان ەدى. بۇل جولى دا ولار ماكەدونياعا اتتانعان ەمەس، بار بولعانى وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋمەن شەكتەلدى. ايتپەسە ولار قينالماستان ماكەدونيا-گرەك يمپەرياسىن تاس-تالقان ەتەرى قاق ەدى، سەبەبى، ونىڭ باس كوتەرەر بارلىق قولى مەن ەركەككىندىكتى ازاماتتارى پارسىنى جاۋلاۋعا اتتانعانى ءمالىم ەدى. بىراق بالا-شاعانى باسىنۋ كوشەرمەندەر تاراپىنان بولعان ەمەس.وسىلايشا، زوپيريون اسكەرىنىڭ جەڭىلۋى قوسمۇيىزدى ەسكەندىر تاريحىنداعى ويسىراي جەڭىلۋدىڭ العاشقى اششى ءدامى بولاتىن. بۇعان دەيىن ونىڭ ارمياسىن ەشكىم جەڭىپ كورمەگەن ەدى. الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ يمپەراتور بولعالى قاتتى قورىققان كەزى دە وسى بولعان. ساقتاردىڭ بۇل جەڭىسى كاۆكاز بەن قارا تەڭىز جاعالاۋىنداعى حالىقتاردىڭ امان قالۋىنا جانە ەسكەندىر اسكەرىنىڭ ولاي قاراي اياق باسپاۋىن بىردەن ءبىر سەبەپ وسى بولعان.
وسىلايشا، ودان ارعى جەڭىستىڭ ءدامىن تاتۋ ءۇشىن الەكساندر ماكەدونسكي ات باسىن ءاپايتوس ەۆرازياعا ەمەس، تۇستىككە، ياعني ۇندىستانعا قاراي بۇرۋعا ءماجبۇر بولادى.
س.ەرعالي
