Aleksandar Makedonskıı – adamzat tarıhyndaǵy eń iri ımperııa qurǵan ejelgi qolbasshylardyń biregeıi. Tarıhta ony eshqashan jeńilgen emes degen paıym qalyptasqan. Alaıda, Makedonskııdiń mansabynda da aqtańdaqtar jetkilikti.
Onyń birneshe ret tas-talqan bolyp jeńilgen kezderi bar. Biz osy joly onyń sol jeńilisteriniń birin áńgime etpekpiz.
B.d.d. 344 jyly 22 jasar qolbasshy Kishi Azııaǵa joryqqa attanady.Bul kezde ol Makedonııa men Grekııanyń patshasy bolyp taqqa otyrǵan kezi edi. Ol bul joly ońaı olja bola qoımaıtyn Parsy patshalyǵyna qarsy shyqqan edi, onyń ózi de buǵan sonsha senimdi bolmady. Ol áskerin ekige bóledi; bir bóligi 40 myń qolmen Jerorta teńizin júzip ótipKishi Azııaǵa qaraı, ekinshi 30 myń qoly Qara teńizdi aınalyp ótip, jolaıy Grekııanyń otarlaryn baǵyndyryp, Kavkaz arqyly Parsy jerindeqosylýy kerek edi.Sóıtip Parsyǵa eki taraptan – batys pen teriskeıden soqqy berý kózdeldi.Teriskeı áskerin «qosmúıizdi Eskendir» frakııalyq qolbasshy Zopırıonǵa tapsyrady.Ol Eskendirdiń ákesiniń patshalyq dáýirinen kele jatqan aıtýly «birkózdi» qolbasshy edi. Zopırıon Makedonııa patshalyǵynyń qazynasyn ǵana emes, altyn kenishterin de basqarypty.
Teriskeıdegi joryqtyń basynda Zopırıon birshama jeńiske jetedi, Dýnaı boıyndaǵy biraz elderdi baǵyndyrady. Sosyn Qara teńizdi boılap, onyń jaǵalaýyndaǵy Grekııanyń birshama otaryn ózine qaratady. Búgingi qazba jumystary Makedonııaǵa Tıra,Istrııa, Nıkonıı,Olvııa qalalary qaraǵanyn dáleldep otyr.
Alaıda Zopırıonnyń joryǵy budan ári sátsizdikke ushyraıdy, óıtkeni onyń qarsy aldynan kútpegen jerden aıbyndy kóshpeli saq áskeri shyǵady.Óıtkeni, álgi basyp alynǵan grek qalalary saqtarmen aradaǵy saýda jolyndaǵy mańyzdy baılanys oshaqtary bolatyn. Bul ahýaldy saq kósemderi jaıdan jaı óz paıdalarynan sýsytyp jibergisi kelmedi. Budan basqa dalalyq saıası saıypqyrandar parsy patshalyǵynan keıingi kezek ózderine de keletinin jaqsy bildi. Sondyqtan saqtyń sarmat, dah, qaspy sekildi irgeli taıpalyq birlestikteri birigip, basyp kirgen «múıizdi» dushpanǵa qarsy attanady.Saqtardyń kútpegen joryǵy men shabýyly Zopırıon qolyn tyqsyrǵany sondaı, ol Olvııadaǵy tosqaýyldaǵy áskerin qarsy joryqqa shyǵarýǵamájbúr bolady,tipti Dýnaıǵa sheginedi. Qasha soǵysqan Zopırıon Dnestrge baryp tireledi, biraq saqtar ol jerde onyń áskerı qolynyń byt-shytyn shyǵarady. Aqyrynda 30 myń ásker qyrylady, Zopırıonnyń ózi osy joryqta qaza tabady. Bul tarıh rımdik tarıhshylar Mokrovı men Pompeıdiń eńbekterinde jazylyp qalǵan. Bul jeńis saqtardyń Kır men Darııdi jeńgen tarıhı jeńisterimen qatar atalatyn aıtýly oqıǵa bolatyn.
Makedonskıge óziniń bas qolbasshysy Zopırıonnyń qazasy týraly habar jetkende, ol qaıǵyǵa dýshar bolyp, Parfııada úsh kúndik aza jarııalapty. Bul da ejelgi rım tarıhshylarynyń jazbasyndaǵy bar málimet.
Odan ári Eskendir óz eline saqtar tarapynan shabýyl bolatynyna kúdiktense de, ol toqtamastan parsyǵa shabýylyn jalǵastyrady. Onyń bul esebi durys bolyp shyǵady, saqtar bireýdiń jerine suǵyna enip, shabýyldamaǵan edi. Bul joly da olar Makedonııaǵa attanǵan emes, bar bolǵany ózderiniń múddelerin qorǵaýmen shekteldi. Áıtpese olar qınalmastan Makedonııa-Grek ımperııasyn tas-talqan eteri qaq edi, sebebi, onyń bas kóterer barlyq qoly men erkekkindikti azamattary parsyny jaýlaýǵa attanǵany málim edi. Biraq bala-shaǵany basyný kóshermender tarapynan bolǵan emes.Osylaısha, Zopırıon áskeriniń jeńilýi qosmúıizdi Eskendir tarıhyndaǵy oısyraı jeńilýdiń alǵashqy ay dámi bolatyn. Buǵan deıin onyń armııasyn eshkim jeńip kórmegen edi. Aleksandr Makedonskııdiń ımperator bolǵaly qatty qoryqqan kezi de osy bolǵan. Saqtardyń bul jeńisi Kavkaz ben Qara teńiz jaǵalaýyndaǵy halyqtardyń aman qalýyna jáne Eskendir áskeriniń olaı qaraı aıaq baspaýyn birden bir sebep osy bolǵan.
Osylaısha, odan arǵy jeńistiń dámin tatý úshin Aleksandr Makedonskıı at basyn apaıtós Evrazııaǵa emes, tústikke, ıaǵnı Úndistanǵa qaraı burýǵa májbúr bolady.
S.Erǵalı
