اسان قايعى – قازاقتىڭ جىراۋى، كورنەكى تۇلعا جانە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى رۋحاني كونتسەپتسياسىنا اينالعان “جەرۇيىق” ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.
نەگىزىندە، اسان قايعى قازاقتىڭ ءبىرىنشى فيلوسوفى عانا بولىپ قويماي، سونداي-اق جەردى پايدالانۋدى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى كوپتەگەن ۇسىنىس جاساعان گەوگراف پەن توپوگراف تا بولعان. ول ءوز زامانىنىڭ ءبىراز ماسەلەسىن شەشۋدى قولعا الىپ، ءوز فيلوسوفيسىنىڭ ورىنداۋشىسى بولدى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز. اسان قايعى كەلەسىدەي ماسەلەلەردى قاراستىرعان: اۋماقتاردى ايقىنداۋ، مەملەكەتتىك باسقارۋ قاعيدالارى مەن قاعيداتتارى جانە ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى. قازاقتان شىققان العاشقى فيلوسوف اتاعىنا لايىقتى بولۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – ەسىمىنىڭ “قايعى” سوزىمەن تىركەسۋى بولىپ تابىلادى. “قايعى” ءسوزى تەرەڭ ماعىنالى ەپيتەت جانە ەكىنىڭ ءبىرىن سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلا بەرمەيى، بۇل ەپيتەتتى كوپتى كورەتىن، ىستىق سەزەتىن جانە اقىلدى تۇلعالارعا قاتىستى قولدانۋ ورىندى.
اسان قايعىنىڭ ويلارى ەكزيستەنتسيالدى فيلوسوفيانىڭ ويلارىنا نەگىزدەلگەن، سول ءۇشىن ول ءوز ويلارىن “قايعى” جانرىندا جەتكىزەدى. ءومىر مەن تىرشىلىك – وسى ەكى فيلوسوفيالىق كاتەگوريا ونىڭ ۇستامىنىنىڭ نەگىزى.
جەرۇيىق فيلوسوفياسىنا كەلەتىن بولساق: “ول جەردە اشتىق پەن ەشقانداي اۋرۋ-سىرقات جوق، ەشبىر جاۋدىڭ كوزىنە تۇسپەيدى، سونىمەن قاتار جەرۇيىق تۇرعىندارى دۇشپاندىق پەن وشپەندىلىكتىڭ نە ەكەنىن بىلە بەرمەس. وندا تەك تەڭقۇقىقتى ادامدار مەن بارشاعا ورتاق ماتەريالدىق احۋالى جوعارى تۇلعالار تۇرادى. بۇل مەملەكەتتە تابيعي جانە ەكولوگيالىق اپاتتار ورىن المايدى، وزەندەر مەن كولدەر تازا سۋعا تولى، ال قۇنارعا تولى جەرىندە جاپ جاسىل قالىڭ ءشوپ وسەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا “قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان”.
بىراق بۇل ويدىڭ نەگىزى تۇبىندە جاتىر: “جەرۇيىققا اپارار تىكە جول جوق. بارلىق مۇحيت-تەڭىز بەن تاۋ-قىراتتاردى كەشىپ وتسەڭ دە، ونى تاپپاسسىڭ. تەك ادام جۇرەگىن تاربيەلەگەن گۋمانيستىك سەزىمدەر، ماتەريالدىق تۇرعىدا ارتىقشىلىقتاردان باستارتۋ، ءوز-ءوزىننىڭ ىشىندەگى جانۋارلىق قۇشتارلىقتاردى باسا ءبىلۋ ىزدەگەن جاندى جەرۇيىققا اكەلە الادى.” ياعني جەرۇيىق دەگەنىمىز ول كارتادان كورۋگە بولاتىن، اتپەن شاۋىپ باراتىن جەر ەمەس، ول – ادامدار ءوز بەتتەرىمەن رۋحاني جاڭعىرتۋ جولىنا شىعىپ، ءادىل قوعامدى قۇرۋدى باستاعان جەر.
وسى ورايدا ايتقىم كەلەتىن ءبىر ويىم كەلەسى قىسقا اڭگىمەدەن شىعادى:
...قىس. رەسەي. 30-شى جىلدار. اشتىق. -30 گرادۋس قاتقال. اۋلادا كەدەيشىل كيىنگەن بالا ءبىر ورام وتىنمەن جۇگىرىپ ءجۇر، ال اۋلا سىپىرۋشى ونىڭ ارتىنان قۋىپ بارادى. بالانىڭ باسىنا كەلگەن وي: “جوق، بۇلاي جالعاسسا بولمايدى. مەن جاقسى وتباسىنان شىققانمىن، وقىپ جانە ءوز-ءوزىمدى دامىتقىم كەلەدى. ءوزىمنىڭ سۇيىكتى جازۋشىم ەرنەست حەمينگۋەي سەكىلدى باتىل جانە كۇشتى بولعىم كەلەدى...اۋلا سىپىرۋشىدان قاشقانشا، كۋبانىڭ جاعالاۋىندا وتىرىپ، بالىق اۋلاعىم كەلەدى”...
...كۋبا. ىستىق. شىنىمەن دە، ءوزىن سۇلۋ قىزدارمەن قورشاعان باتىل ءارى كۇشتى ەرنەست حەمينگۋەيجاعالاۋدا روم ءىشىپ وتىر. ونىن ويى: “مىناۋىن ءومىر ما؟! حالىققا ەشتەڭە كەرەك ەمەس. 24 ساعات بويى ادام شىداماس ىستىق – ميىم قايناپ بىتەتىن بولدى. ودان دا، سالقىن پاريجدا اندرە مورۋا دوسىممەن بىرگە وشاقتىڭ الدىندا تاڭعا دەيىن “ماڭگى” تۋرالى ءسوز تالاستىرىپ، فرانتسۋزدىق جاقسى ءبىر شاراپتى ىشكەنىم ارتىق ەدى”...
...پاريج. سالقىن، اپتا بويى جاڭبىر قۇيدى. اندرە مورۋا ءوز ورنىندا وتىر، كونياگىنىڭ ءۇشىنشى بوتەلكەسى ءبىتىپ بارادى، توسەگىندە ەكى پاريجدىق ارۋ جاتىر. ونىڭ ويلارى: “بۇل ءومىر ەمەس. تازا سيمۋلياتسيا. قازىر سۋىق ماسكەۋدە بولعانىمدا – جاقىن دوسىم جازۋشى اندرەي پلاتونوۆتى تاۋىپ الار ەدىم دە، ونىمەن تازا ورىستىن اراعىنان ءبىر ۇرتتاپ، دەمدە “ماڭگىگە” جاقىن بولار ەدىك. مىنە، وسى – ءومىر”...
...ماسكەۋ. قىس. قاتقال. اشتىق. اندرەي پلاتونوۆ اۋلادا جاس بالانىڭ ارتىنان قۋىپ ويلاعانى: “سايتان العىر! جەتىپ السام – ۇرىپ سوعام!”...
بۇنىمەن ايتقىم كەلگەنى – قازىر كوپ قازاقستاندىق جاستار شەت ەلدى ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن فيلمدەر ارقىلى كورىپ، “دامىعان”ەلگە كەتكىسى كەلەدى. ولاردىڭ ويىنشا “جەرۇيىق”سوندا بولار؟.. بىراق، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي – “جەرۇيىق” كارتادان تابۋعا بولاتىن جەر ەمەس، ول - سەنىڭ ءومىرىن مەن ەلىندى جاقسىعا وزگەرتكىن كەلەتىن جەر. ارمانىنداعىداي ءومىر سۇرگىن كەلە مە، سول ارمانىندى ءوز ورنىندى وزگەرتۋدەن باستا دا، “جەرۇيىققا” العاش بوپ قادام باس...
ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىن ويلاعان اسان قايعىنى مەملەكەتتىڭبولاشاعى مازالادى. “بولاشاق ۇرپاق تاۋەلسىزدىكتى ۇستاپ قالا الا ما؟”, “مەملەكەتتى نىعايتىپ، اتادان قالعان جەردى ساقتاپ قالا الادى ما؟” دەگەن سۇراقتار اسان قايعىنى تەرەڭ ويعا باتىردى دەگەن ەشتەڭە دەمەۋمەن بىردەي.
بارلىعىن قورىتىندىلاي كەلە، اسان قايعىنىڭ ولەڭ جولدارىنان سىزگە ءبىر سۇراق قويايىن:
...اقىلىنا كونبەگەن
جۇرت قادىرىن نە ءبىلسىڭ؟..
دانات جاناتاەۆ, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى, فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى;
تولەپبەرگەن ارسەن, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى,فيزيكا-تەحنيكالىق فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى.
دەرەككوزدەر:
ۆسيو پوزناەتسيا ۆ سراۆنەني: لۋچشي راسسكاز و توم، چتو تام حوروشو، گدە ناس نەت (fit4brain.com)
اسان قايعى: ءومىربايانى جانە شىعارمالارى - قازاقستانجاڭالىقتارى | STAN.KZ
