Asan Qaıǵy – qazaqtyń jyraýy, kórneki tulǵa jáne Qazaq handyǵynyń qurylýynyń negizgi rýhanı konepııasyna aınalǵan “Jeruıyq” iliminiń negizin qalaýshy.
Negizinde, Asan Qaıǵy qazaqtyń birinshi fılosofy ǵana bolyp qoımaı, sondaı-aq jerdi paıdalanýdy uıymdastyrý týraly kóptegen usynys jasaǵan geograf pen topograf ta bolǵan. Ol óz zamanynyń biraz máselesin sheshýdi qolǵa alyp, óz fılosofısynyń oryndaýshysy boldy desek te qatelespeımiz. Asan Qaıǵy kelesideı máselelerdi qarastyrǵan: aýmaqtardy aıqyndaý, memlekettik basqarý qaǵıdalary men qaǵıdattary jáne birtutas ulttyń qalyptasý erekshelikteri. Qazaqtan shyqqan alǵashqy fılosof ataǵyna laıyqty bolýynyń taǵy bir sebebi – esiminiń “qaıǵy” sózimen tirkesýi bolyp tabylady. “Qaıǵy” sózi tereń maǵynaly epıtet jáne ekiniń birin sıpattaý úshin qoldanyla bermeıi, bul epıtetti kópti kóretin, ystyq sezetin jáne aqyldy tulǵalarǵa qatysty qoldaný oryndy.
Asan Qaıǵynyń oılary ekzıstenıaldy fılosofııanyń oılaryna negizdelgen, sol úshin ol óz oılaryn “qaıǵy” janrynda jetkizedi. Ómir men tirshilik – osy eki fılosofııalyq kategorııa onyń ustamynynyń negizi.
Jeruıyq fılosofııasyna keletin bolsaq: “Ol jerde ashtyq pen eshqandaı aýrý-syrqat joq, eshbir jaýdyń kózine túspeıdi, sonymen qatar Jeruıyq turǵyndary dushpandyq pen óshpendiliktiń ne ekenin bile bermes. Onda tek teńquqyqty adamdar men barshaǵa ortaq materıaldyq ahýaly joǵary tulǵalar turady. Bul memlekette tabıǵı jáne ekologııalyq apattar oryn almaıdy, ózender men kólder taza sýǵa toly, al qunarǵa toly jerinde jap jasyl qalyń shóp ósedi. Bir sózben aıtqanda “qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman”.
Biraq bul oıdyń negizi túbinde jatyr: “Jeruıyqqa aparar tike jol joq. Barlyq muhıt-teńiz ben taý-qyrattardy keship ótseń de, ony tappassyń. Tek adam júregin tárbıelegen gýmanıstik sezimder, materıaldyq turǵyda artyqshylyqtardan bastartý, óz-ózinniń ishindegi janýarlyq qushtarlyqtardy basa bilý izdegen jandy Jeruıyqqa ákele alady.” Iaǵnı Jeruıyq degenimiz ol kartadan kórýge bolatyn, atpen shaýyp baratyn jer emes, ol – adamdar óz betterimen rýhanı jańǵyrtý jolyna shyǵyp, ádil qoǵamdy qurýdy bastaǵan jer.
Osy oraıda aıtqym keletin bir oıym kelesi qysqa áńgimeden shyǵady:
...Qys. Reseı. 30-shy jyldar. Ashtyq. -30 gradýs qatqal. Aýlada kedeıshil kıingen bala bir oram otynmen júgirip júr, al aýla sypyrýshy onyń artynan qýyp barady. Balanyń basyna kelgen oı: “Joq, bulaı jalǵassa bolmaıdy. Men jaqsy otbasynan shyqqanmyn, oqyp jáne óz-ózimdi damytqym keledi. Ózimniń súıikti jazýshym Ernest Hemıngýeı sekildi batyl jáne kúshti bolǵym keledi...Aýla sypyrýshydan qashqansha, Kýbanyń jaǵalaýynda otyryp, balyq aýlaǵym keledi”...
...Kýba. Ystyq. Shynymen de, ózin sulý qyzdarmen qorshaǵan batyl ári kúshti Ernest Hemıngýeıjaǵalaýda rom iship otyr. Onyn oıy: “Mynaýyn ómir ma?! Halyqqa eshteńe kerek emes. 24 saǵat boıy adam shydamas ystyq – mıym qaınap bitetin boldy. Odan da, salqyn Parıjda Andre Morýa dosymmen birge oshaqtyń aldynda tańǵa deıin “máńgi” týraly sóz talastyryp, franýzdyq jaqsy bir sharapty ishkenim artyq edi”...
...Parıj. Salqyn, apta boıy jańbyr quıdy. Andre Morýa óz ornynda otyr, konıagynyń úshinshi bótelkesi bitip barady, tóseginde eki parıjdyq arý jatyr. Onyń oılary: “Bul ómir emes. Taza sımýlıaııa. Qazir sýyq Máskeýde bolǵanymda – jaqyn dosym jazýshy Andreı Platonovty taýyp alar edim de, onymen taza orystyn araǵynan bir urttap, demde “máńgige” jaqyn bolar edik. Mine, osy – ómir”...
...Máskeý. Qys. Qatqal. Ashtyq. Andreı Platonov aýlada jas balanyń artynan qýyp oılaǵany: “Saıtan alǵyr! Jetip alsam – uryp soǵam!”...
Bunymen aıtqym kelgeni – qazir kóp qazaqstandyq jastar shet eldi ár túrli áleýmettik jeliler men fılmder arqyly kórip, “damyǵan”elge ketkisi keledi. Olardyń oıynsha “Jeruıyq”sonda bolar?.. Biraq, joǵaryda aıtyp ketkenimdeı – “Jeruıyq” kartadan tabýǵa bolatyn jer emes, ol - seniń ómirin men elindi jaqsyǵa ózgertkin keletin jer. Armanyndaǵydaı ómir súrgin kele me, sol armanyndy óz ornyndy ózgertýden basta da, “Jeruıyqqa” alǵash bop qadam bas...
Ómiriniń sońyna deıin qazaq halqynyń taǵdyryn oılaǵan Asan Qaıǵyny memlekettińbolashaǵy mazalady. “Bolashaq urpaq táýelsizdikti ustap qala ala ma?”, “Memleketti nyǵaıtyp, atadan qalǵan jerdi saqtap qala alady ma?” degen suraqtar Asan Qaıǵyny tereń oıǵa batyrdy degen eshteńe demeýmen birdeı.
Barlyǵyn qorytyndylaı kele, Asan Qaıǵynyń óleń joldarynan sizge bir suraq qoıaıyn:
...Aqylyna kónbegen
Jurt qadirin ne bilsiń?..
Danat Janataev, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymynyń kandıdaty;
Tólepbergen Arsen, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti,fızıka-tehnıkalyq fakýltetiniń magıstranty.
Derekkózder:
Vsıo poznaetsıa v sravnenıı: lýchshıı rasskaz o tom, chto tam horosho, gde nas net (fit4brain.com)
Asan Qaıǵy: ómirbaıany jáne shyǵarmalary - Qazaqstanjańalyqtary | STAN.KZ
