(ماقالانىڭ تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى: “قازاق تاريحى. III”)
گازەتانىڭ 3-ءىنشى نومىرىندە قازاقتىڭ تاريحى تۋراسىندا جاڭىلىستىڭ ەكەۋىن ساناپ ەدىك. جəنە ءۇشىنشى حاتە مىناۋ: «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تاريح كىتاپتارىن انىق قىپ ايتىپ بەرە المايدى. «قازاق» دەگەن ءسوز قايدان شىعىپتى؟ تاريح كىتاپتارىنان قاراپ مۇنى بىلۋگە بولمايدى. ورىستىڭ تاريحىندا توپتى قازاق دەگەن ءسوزدى جازبايدى. «كيرگيز» دەگەن ءبىر جاڭىلىس ءسوزدى مالدانىپ، سونىڭ مەنەن بۇكىل تاريحىن بىدىقتىرادى.
ارابشا ھəم تۇرىكشە تاريح كىتاپتارىنا كەلسەك، وندا دا انىق ءسوز جوق، ھəر ءتۇرلى ۇيعارىپ ايتادى. كەي بىرەۋى: قازاق–قاشاق دەگەن دەگەن سوزدەن وزگەرىلگەن دەيدى. جəنىبەك حان تۇسىندا حانزادانىڭ بىرەۋى حان بولا المايتىن بولعان سوڭ، قاسىنا جاس بوزبالانى ەرىتىپ ەلدەن قاشىپ، ازىپ-توزىپ جۇرگەن سوڭ ساحارادا قالىپ «قاشاق» اتانىپتى-مىس، جۇرە-جۇرە «قاشاق» ءسوزى قالىپ، «قازاق» بولىپتى-مىس.
وسىنداي جاڭىلىستار وندىق-مۇندىق ۇساق كىتاپتاردىڭ ءسوزى ەمەس، ناعىز شىن، سەنىمدى دەگەن «مۇستافادال احبار» كىتابىندا دا وسى ءسوز بار*. «مۇستافادال احبار» كىتابىن جازۋشى قازاننىڭ شاھابا اد-دين مارجاني حازىرەتلەرى ءىلىمنىڭ دەڭىزى دەپ بىلگەندىگىمىزدەن قازاقتىڭ اسىلىن، قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسىن بىلە المايدى دەۋگە بولمايدى. بىراق ول جارىقتىقتىڭ «قازان حالقىنا» ماحسۋس بولعان تاعسىبيى ء(فاناتيزمى) كۇشتى بولعاندىقتان، نوعاي ەمەس حالىقتى جەك (مانفۋر) كورگەندىگىنەن قالاي بولسا، سولاي جاڭىلىس جازعاندىعى جاسىرىن ەمەس.
ءتورتىنشى حاتە – قازاق ءسوزى «حايساح-قايساق» سوزىنەن وزگەرىپتى دەگەن سوزدەرى. «حاليساق» ءسوزى قالماقشادا «گرانيتسا كۇزەتشىسى» ماعىناسىندا-مىس. ورىس تاريحىنىڭ كەي بىرەۋى قازاق ءسوزى وسى «حايساق» دەگەننەن الىنعان دەپ وتىرىكتى جازادى. وسىنداي وتىرىكتى مالدانىپ، ورىس جازۋشىلارىنىڭ كوبى قازاقتى «كيرگيز-كايساك» دەپ جازىپ ءجۇر. مۇنىڭ وتىرىك ەكەندىگى ءسوز رەتىندە كەيىن ايتىلار.
وسى كۇندە قالماق-قىتاي قازاقتى «حايساق-حاساق» دەپ سويلەيدى ەكەن – ونىسى ءتىلى كەلمەگەننەن. ونىڭ مەنەن قازاق ءسوزى «حايساق»-تان وزگەرىلگەندىگى بىلىنبەيدى. وسى كۇندە «ميشەر» (مىسىر) حالقى ارابتان الىنعان «سالام» ءسوزىن «سەيالام» دەپ سويلەيتىنى بار. سو سەكىلدى، قالماقتا «قازاق» ءسوزىن «حايساق» دەپ بۇزىپ ايتادى دەۋگە بولادى.
بەسىنشى حاتە – تۇرىك قاۋىمىنان ءبىرى كىسى دالادا اڭ اۋلاپ جۇرگەندە ءبىر اداسقان قىز تاۋىپ الىپتى-مىس. قىز اسا كوركەم سۇلۋ بولسا كەرەك، ەلىنە الىپ كەلگەندە حالقى كورىپ سۇقتانىپ: - شىركىن-اي، قىز-اق ەكەن! –دەيدى-ءمىس. سول ءسوز جۇرە-جۇرە «قازاق» قالپىنا وزگەرىلىپتى-ءمىس. سول قىزدان ءۇش بالا تاۋىپ، كۇللى قازاق حالقى سول ءۇش بالادان تاراپتى-مىس. ۇلكەن بالادان – ۇلى ءجۇز، ورتانشى بالادان – ورتا ءجۇز، كىشىدەن – كىشى ءجۇز تارايدى-مىس.
مىنەكي، وسىنداي ءشىپ-شيكى وتىرىك سوزدەر تاريح كىتاپتارىندا تولىپ جاتىر. تاريحتىڭ شىن-وتىرىگىن ايىرۋعا شاماسى كەلمەگەن شالا موللالار «كىتاپتا جازعان ءسوز» دەپ وسىنداي سوزدەردى كوپتىڭ ورتاسىندا وقىپ، بىرەۋدەن بىرەۋ ەسىتىپ، وسى وتىرىكتەرگە جۇرتتىڭ əبدەن قۇلاعى قانبادى. قازاقتىڭ اسىلى قايدان شىققان؟ – دەپ سۇراساڭ، تəپ-ءتəۋىر ادام دا وسى وتىرىكتى ايتىپ قويا بەرەدى.
مۇنان ءتورت جىل بۇرىن قازاق شəكىرتتەرىمەن كەڭەسىپ قازاقتىڭ تاريحىن جازباق بولىپ ەدىك. شəكىرتتەردىڭ əرقايسىنىڭ ەلى(ندە) شەجىرەگە جەتىك ادامدار بار. تاريحقا كەرەكتى سوزدەردى (ماتەريالدى. تۇرىك بالاسى) جازىپ əكەلەمىز دەپ كەتىستى... مىنەكي، شəكىرتتەردىڭ جازىپ əكەلگەن شەجىرەسى:
«قىرىم جۇرتىندا قىرىق سان نوعاي بولعاندا، ءبىر حاننىڭ بالاسى اناسىنان شالا تۋىپتى; «تىلەپ العان بالام شالا تۋىپ، جۇرتىمدى شالا قىلادى ەكەن» دەپ، حانىم بالانى دەشتى قاپشاقتا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ون سان نوعاي ىشىنە تاستاتىپتى.
بالا ءوسىپ ەر جەتكەن سوڭ، əيدىك ونەرپاز بولىپتى. ءبىر كۇنى حان وزىنەن تۋعان بالا ءسويتىپ ونەرپاز بولىپتى دەگەندى ەسىتىپ، ءۇيسىن باتىردىڭ قاسىنا ءجۇز جىگىت قوسىپ ىزدەۋگە جىبەرىپتى. بۇلار بالانى تاپسا دا سىر-داريا مەنەن ارقانى قيماي تۇرىپ قالىپتى.
ءۇش جىلدان سوڭ بولات مىرزا ءجۇز جىگىت بەن كەلىپ و دا تۇرىپتى. جəنە ءۇش جىلدان سوڭ الشىن مىرزا ءجۇز جىگىتتى ەرىتىپ كەلىپ، و دا تۇرىپ قالىپتى. سول ءۇش ءجۇز جىگىت ماناعى شالا تۋعان بالانى الاشا توسەكتە حان كوتەرىپ «الاش» دەپ ۇران قويىپتى. ءۇيسىن، بولات، ھəم الشىن مىرزادان تۇقىم قالىپ، وزگە جىگىتتەر جاۋدا ءولىپ، ولاردان تۇقىم قالمايدى».
قازاقتىڭ ءۇش ءجۇز بولعانىنىڭ، الاش اتانعاننىڭ ءمəنىسى وسى-مىس. مىنەكي، ەل اراسىنداعى «شەجىرە» وسى. مۇنان باسقا جəنە ەستۋگە قۇلاق يبا قىلاتىن وتىرىك شەجىرەلەر تولىپ جاتىر.
تۇرىك بالاسى. قازاق تاريحى. III. «قازاق»، 1913, № 5. // ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى. III توم. – “سارىارقا” باسپا ءۇيى، استانا، 2009. – 388-390 بەتتەر.
دايىنداعان: ارمان اۋباكىر،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
