2001 جىلى 11 قىركءۇيەكتە تەرروريستەر ءوزدەرى باسىپ العان تءورت جولاۋشىلار ۇشاعىن دءۇنيەجءۇزىلىك ساۋدا ورتالىعىنىڭ قوس مۇناراسىنا، پەنتاگون مەن پەنسيلۆانيا جازىعىنا باعىتتاپ، 3 مىڭ ادامنىڭ ءوءمىرىن قيدى. تاريحتا 9/11 دەگەن اتپەن قالعان قاندى شابۋىلدان كەيىن ءالەم قالاي ءوزگەردى?
بيىل قايعىلى وقيعاعا 20 جىل. بىراق اتالمىش وقيعاعا قاتىستى ءالى ناقتى اقپارات كوپشىلىككە ۇسىنىلمادى. اقش-تىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى دجو بايدەن سايلاۋ ساتىندە 11 قىركۇيەك تۋرالى زەرتتەلگەن اقپاراتتاردى جاريالايمىن دەپ، ءسوز بەرگەن ەدى. ءتىپتى قايعىلى وقيعادا جاقىندارى قازا تاپقان 1800-دەن استام امەريكالىق ازامات ەگەر دجو بايدەن بەرگەن ۋادەسىن ورىنداماسا، ەسكە الۋ سالتاناتىنا كەلمەي-اق قويسىن دەگەن تالاپ قويدى. ال 11 قىركۇيەك كۇنى دجو بايدەن سوزىندە تۇرىپ، العاشقى قۇپيا قۇجاتتى جاريالادى.
قۇجاتتا نە جازىلعان؟
17 بەتتەن تۇراتىن قۇجاتتا لوس-اندجەلەستە ورنالاسقان ساۋد ارابيانىڭ ەلشىلىگىندە وتكەن سۇحبات كەلتىرىلەدى. وندا اقش ۆيزاسىن الۋعا تىرىسقان ازاماتتىڭ ۇشاقتى ۇرلاعان 2 ازاماتپەن قانششالىقتى بايلانىسى بار-جوقتىعىن انىقتاۋعا تىرىسادى. دەگەنمەن، ماقالانىڭ كوپتەگەن جەرلەرى جاسىرىلعان.
وقيعا قانداي ساتتەرىمەن ەستە قالدى؟
- 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتەگى وقيعادان سوڭ، اقش اسكەرى اۋعانستانعا باسىپ كىردى. وسى ارالىقتا 2 پرەزيدەنت اۋىسىپ ۇلگەردى.
- حاميد كارزاي (2001-2014 جج ارالىعى).
- اشراف عاني (2014-2021 جج ارالىعى).
- اقش اۋعانستانعا باسىپ كىرگەندە 2 نەگىزگى ماسەلەنى شەشۋگە تىرىستى:
ناركوترافيكتى توقتاتۋ.
- 1996 جىلى اۋعانستان بيلىگىنە تاليبتەر بيلىككە كەلگەندە ەسىرتكى ساۋداسى جىلىنا 2 248 مىڭ توننانى قۇراسا، 2001 جىلى 185 تونناعا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى.
2002 جىل - 3400 مىڭ توننا
2020 جىل - 6300 مىڭ توننا
ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ۇلەس قوسۋ.
جىل سايىن 10 ملرد دوللارعا جۋىق قارجى ءبولىپ، ەلدىڭ تۇراقتالۋىنا اتسالىستى. الايدا جەمقورلىق تۋرالى Transparency اگەنتتىگىنىڭ رەيتينگىسى اۋعانستاندى جەمقورلىعى جوعارى (180 ەلدىڭ ىشىندە 165-ورىن) ەلدەردىڭ قاتارىنا قوستى.
- 2001 جىلى تالىپتەرگە قارسى سوعىس باستالعالى اقش باستاعان كواليتسيا اۋعانستاندا 3500 جاۋىنگەرىنەن ايىرىلعان، ولاردىڭ 2300-ءى – امەريكالىق اسكەري قىزمەتكەر. ودان بولەك، 20 660 امەريكالىق جاۋىنگەر سوعىستا جاراقات العان.
- اشراف عاني كەيىنگى بەس جىلدا اۋعان قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ 45 مىڭ قىزمەتكەرى كوز جۇماعانىن مالىمدەگەن. براۋن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2019 جىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋىندە 2001 جىلى قازاندا اسكەري قيمىلدار باستالعالى اۋعان اسكەريلەرى مەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا 64 100 ادام قازا تاپقان.
- اقش-تىڭ اۋعانستان مەن ونداعى سوعىسقا قانشا اقشا جۇمساعانى بەلگىسىز. بايدەن جاقىندا شامامەن 2,3 تريلليون دوللار كەتكەنىن ايتتى.
- 20 جىلدان كەيىن 2021 جىلى 30 تامىزدا اقش اۋعانستانداعى وپەراتسياسىن اياقتاپ، اسكەرىن ەلگە قايتاردى. اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن “اۋعانستانداعى سوعىس اياقتالدى” دەپ جاريالاعاننان كەيىن بىرنەشە كۇننەن سوڭ تالىپتەر بيلىككە قايتا ورالدى.
اقش-تىڭ ورتالىق ازياعا اسەرى
اقش-تىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن بايلانىسىن 2 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى - كسرو ىدىراپ، تاۋەلسىز قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتىپ، يادرولىق قارۋدان تازارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جانە ەنەرگەتيكالىق كەلىسىم-شارتقا قول جەتكىزۋ.
ال ەكىنشى كەزەڭگە 2001 جىلى 11 قىركۇيەكتەگى وقيعا اسەر ەتتى. سەبەبى، اقش اسكەرى باسىپ كىرگەن اۋعانستان مەملەكەتى تىكەلەي ورتالىق ازيامەن شەكارالاس جاتىر ەدى. وسىعان وراي، اقش ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن اسكەري قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىستى.
وزبەكستان مەملەكەتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، اقش اسكەرىنە حاناباد اۋە بازاسىن (2005 جىلعا دەيىن) قولدانۋعا رۇقسات بەردى. ول جەردە اقش-تىڭ 1-1,5 مىڭ اسكەرى ورنالاستى. بۇل باستاما قوس ەلدىڭ اراسىنداعى سەنىمدىلىكتى ارتتىرىپ، 2002 جىلى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك جانە دوستاستىق دەكلاراتسياسىن تۇزۋگە اسەر ەتتى.
دوسىم ساتپاەۆ (ساياساتتانۋشى): اۋعانستانداعى جاعدايدىڭ تۇراقسىزدىعىنان كورشى وزبەكستان اسكەرى ءبىرشاما كۇشەيدى. Global Firepower حالىقارالىق رەيتينگىسى بويىنشا 2021 جىلى وزبەكستان 51-ورىندى الىپ، ورتالىق ازياداعى ەڭ مىقتى اسكەر ستاتۋسىن يەلەندى. ال قازاقستان 62-ورىنعا جايعاسىپ، وزبەكستاننان 11-ورىنعا قالىپ قويدى.
ودان بولەك، 2018 جىلى پرەزيدەنت شاۆكات ميرزيەۆ وزبەكستاندا تالىبتەر مەن اۋعان باسشىلىعى ءوزارا ديالوگ قۇرۋ ءۇشىن، ءوز جەرىندە كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ۇسىندى. اقش پەن تالىبتەر كەلىسىمگە كەلگەن ساتىندە وزبەكستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ابدۋلازيز كاميلوۆتىڭ دا بولعانىن ەسكەرگەن ءجون.
تاجىكستان ەلى دە امەريكالىقتارمەن قارىم-قاتىناسىن كەڭەيتتى. اقش جانە وداقتاستار اۆياتسياسى ەل اۋماعىندا ۇشۋعا مۇمكىندىك الىپ، كۋليابتا قونۋعا مۇمكىندىك الدى. اقش تاجىكستانعا بايلانىستى قارۋ-جاراق شەكتەۋىن الىپ تاستادى.
قىرعىزستان 2001 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا اقش-قا ماناس اۋەجايىن 1 جىل قولدانۋعا مۇمكىندىك بەردى. 2003 جىلى قوس ەلدىڭ اراسىنداعى كەلىسىم-شارت تاعى 3 جىلعا (2006 جىلى 5 جىلعا سوزىلدى) ۇزارتىلدى. 2009 جىلى ق.باكيەۆ ماسكەۋگە ساپارى بارىسىندا ماناس كەلىسىم-شارتىن توقتاتاتىندىعىن ايتتى. ءتىپتى ناۋرىز ايىندا قىرعىز پارلامەنتىندە ماناستاعى اسكەري قىزمەتكەرلەردى تامىزدىڭ سوڭىنا دەيىن ەلدەن شىعارۋ جونىندە زاڭ قابىلداندى.
الايدا ماۋسىم ايىندا قىرعىز بەن امەريكالىقتار ماناستا ترانزيت تاسىمالى جونىندە كەلىسىمگە كەلدى. بۇل كەلىسىمنىڭ ارقاسىندا جالعا الۋ قۇنى 17,4 ملن دوللاردان 60 ملن دوللارعا دەيىن كوتەرىلدى.
قازاقستان رەسەيمەن اسكەري-ساياسي بايلانىسىن ساقتاپ قالدى. بىراق 2001 جىلى اقش-تىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە قازاق باسشىلارى اقش-قا جامبىل وبلىسىندا اسكەري بازا اشۋعا ۇسىنىس بىلدىرگەنىن جازدى. دەگەنمەن، اقش ازىرگە قازاقستاندا اسكەري بازا اشۋعا قاجەت ەمەستىگىن العا تارتتى. ايتسە دە، امەريكالىق جاۋىنگەرلەر قازاقستاننىڭ اۋە كەڭىستىگىندە ۇشاتىن بولىپ، كەزدەيسوق جاعداي تۋىنداعان ساتتە الماتى اۋەجايىنا قونۋ قۇقىعىن الدى.
دوسىم ساتپاەۆ (ساياساتتانۋشى): قازاقستان اۋعانستان ماسەلەسىن شەشۋ بارىسىندا گۋمانيتارلىق كومەك قولىن سوزدى. مىسالى، 2008 جىلى قازاقستان سامانگان پروۆينتسياسىنداعى مەكتەپ قۇرىلىسى، باميان پروۆينتسياسىنداعى اۋرۋحانا، قۇندىز-تالۋكان ارالىعىنداعى تاس جولدى جوندەۋ ءۇشىن 2 ملن 380 مىڭ دوللار قارجى ءبولدى. ودان بولەك، قازاقستان اۋعانستانعا 15 000 توننا ازىق-تۇلىك جونەلتتى. قۇنى 50 ملن دوللار تۇراتىن ءبىلىم گرانتىن ءبولىپ، 1 مىڭنان استام اۋعان جاستارىنا قازاقستان جوو-دا وقۋعا مۇمكىندىك سىيلادى.
مارات شيبۋتوۆ (ساياساتتانۋشى): تالىبتەردىڭ اۋعانستاننىڭ بيلىگىنە كەلۋىنىڭ اسەرىنەن بۇۇ شتابى الماتىعا قونىس اۋداردى. اقش-تىڭ الماتىنى تاڭداۋى دا قازاقستانعا دەگەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەرەكشە سىيلاستىعى بار ەكەندىگىن اڭعارتادى. بۇۇ شتابىنىڭ قازاقستانعا كوشۋى تەك اۋعانستانعا دەگەن كومەك ەمەس، سونىمەن قاتار 1000-نان استام شەتەلدىك ازامات الماتىدا پاتەر جالداپ ت.ب قىزمەتتەردى قولدانۋ ارقىلى ەل ەكونوميكاسىنا ءبىرشاما ۇلەسىن قوسادى.
تۇركىمەنستان اقش-تىڭ ۇشاقتارىنا ەل كەڭىستىگىندە ۇشۋعا جانە جەردە اۋعانستانعا تەك گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتكەن جاعدايدا عانا جۇرۋگە رۇقسات بەردى.
ءتۇيىن: ءار ەلدىڭ دامۋ جولى، بولاشاقتى تاڭداۋى ءارتۇرلى. كەزەكتى دەرجاۆا اقش-تىڭ 2001 جىل 11 قىركۇيەكتەن كەيىنگى باستى شەشىمى اۋعانستاندى كۇشتەپ وزگەرتەمىن دەگەن جوسپارى جۇزەگە اسپادى.
قانات بايۇزاقوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
