اقتوبە وبلىسىنىڭ العا اۋدانى توقمانساي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى جولامان دىلماعانبەتوۆ 40 جىلدان بەرى كوگەرشىن وسىرۋمەن اينالىسادى. قازىر ونىڭ اۋلاسىندا ون جۇپ كوگەرشىن بار. تاڭنان كەشكە دەيىن ەرىنبەي، كوگەرشىندەرىن كۇتىپ-باپتاپ جۇرەتىن ازاماتتى اۋىلداستارى "قۇسشى" دەپ اتايدى ەكەن.
توقمانساي — اۋدان ورتالىعىنان 60 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان اۋىل. قازىر بۇل اۋىلدا 80-گە جۋىق ءتۇتىن بار. جولامان دىلماعانبەتوۆ وسى اۋىلدا تۋىپ، وسكەن. بالا كەزىنەن كوگەرشىن ءوسىرۋدى ارمانداپتى. اۋىلدا ورتا مەكتەپتى اياقتاپ، وتان الدىنداعى بورىشىن وتەپ كەلگەن سوڭ، قۇس ءوسىرۋدى قولعا العان. مىنە، سودان بەرى كوگەرشىن ءوسىرۋ ونىڭ سۇيىكتى ىسىنە اينالعان.
— كوگەرشىن – كەپتەردىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن ءتۇرى. وتە سەزىمتال، ەسكە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى قۇس. بۇلار باسقا قۇستاردان تۇمسىعىنىڭ كولەمىمەن، كەكىلىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن جانە قاۋىرسىنىمەن ەرەكشەلەنەدى. نەگىزىنەن، كوگەرشىندەردىڭ قاۋىرسىندارىنىڭ ءتۇسى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى: اق، كوك، الا، سارى. قولعا ۇيرەتىلگەن كەپتەرلەر ءبىر-بىرىنە ەرەكشە باۋىر باسادى، ولار وزدەرىن كۇتىپ، باپتاعان قوجايىنىنان ايىرىلمايدى. مەن وسىدان 20 جىلداي ۋاقىت بۇرىن 60-70 كوگەرشىنگە دەيىن ۇستادىم. بىلتىردان باستاپ ولاردىڭ سانىن ازايتتىم. اۋىلدىڭ ادامدارى، سونداي-اق تانىستارىم سۇراپ، الىپ كەتتى. جالپى مەنىڭ بۇل قۇسقا ەرەكشە باۋىر باسقانىم سونشالىق، ولاردى ءتىپتى ساۋدالاپ كورگەن ەمەسپىن. ماسەلەن، قازىر تۋعان كۇن، ۇيلەنۋ تويلارىندا قۇس ۇشىرۋ نەمەسە سىيلاۋ سانگە اينالدى. ايتا كەتۋ كەرەك، كەز كەلگەن ادامعا كوگەرشىن سىيلاي بەرۋدىڭ ءجونى جوق. ويتكەنى، دۇرىس قاراي الماسا، قۇس ءولىپ قالادى. سوندىقتان، ءوز باسىم كوگەرشىندەردى ساتپاي، كەرىسىنشە، ونى اسىراۋعا ىنتا بىلدىرگەن اعايىن-تۋىس، دوستارىما شىن پەيىلىممەن سىيلايمىن. ارينە، كورشى اۋىلداردان كەلىپ، ساتىپ الۋشىلار دا بولدى. ال نەگىزى نارىقتا ءبىر جۇپ كوگەرشىننىڭ باعاسى 5-10 مىڭ تەڭگە تۇرادى، — دەيدى ول.
جولامان دىلماعانبەتوۆ كوگەرشىندەر كوبىنە كوكتەم ايلارىندا بالاپان باساتىنىن ايتادى. دالىرەك ايتساق، ءار كوگەرشىن 18 كۇن ۇيادا جاتىپ، جۇمىرتقادان بالاپان باسىپ شىعارادى. بالاپاندار 2-3 ايدان كەيىن قاتايىپ، قاتارعا قوسىلادى.
ەڭ باستىسى، ولارعا كۇنىنە ەكى رەت ۇزدىكسىز تاماق بەرىپ، جىلى جەردە ۇستاۋ كەرەك. كوگەرشىندەر سۋىققا توزبەيدى، وكپەك جەل بولسا، اۋىرىپ قالادى.
— قۇستارىما كۇنىنە ەكى مەزگىل: تاڭەرتەڭ جانە كەشكە بيداي، تارى، شەمىشكى بەرەمىن. جالپى ولاردى تاماقتاندىرۋدا وتە اباي بولعان ءجون. ەگەر جەردەن وزگە جاعىمسىز ءبىر نارسە جەپ قويسا، كوگەرشىندەر اۋىرىپ نەمەسە ءولىپ قالۋى مۇمكىن. مىندەتتى تۇردە تازا سۋ بەرىپ، ەرەكشە كۇتىپ، باپتايمىن. كۇزدە نە كوكتەمدە ولاردى ءوز بەتىمەن كوپ ۋاقىتقا جىبەرۋگە بولمايدى. سەبەبى اۋا رايى قۇبىلىپ، قاتتى جەل نە داۋىل بولسا، ولار اداسىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ولارعا بارىنشا ساق بولۋعا تىرىسامىن. سونداي-اق كوگەرشىندەردى كوپ جانە ءجيى تاماقتاندىرماۋ كەرەك. ولار سەمىرىپ، سوسىن ۇشا الماي قالادى. ال جازدا ولار ەمىن-ەركىن اسپاندى اينالىپ، اۋىلدىڭ ماڭىنا "قىدىرىپ" قايتادى، — دەيدى قۇسشى.
جولامان كوگەرشىندەر تازالىقتى ەرەكشە سۇيەتىندىگىن ايتادى. ولاي دەيتىنىمىز، كوگەرشىندەر كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن تاڭەرتەڭ ۇستەرىن تۇمسىعىمەن تازالاۋدان باستايدى. سونداي-اق ولاردىڭ جۇپتاسقاندارى وزگە جۇپقا «كوز سالمايتىن» كورىنەدى. ەگەر جۇپتىڭ ءبىرى ءولىپ قالسا، ءتىرى قالعان سىڭارى جالعىز ءومىر سۇرەدى ەكەن. ياعني ولار سىڭارىنا ولگەنشە ادال بولادى. بۇل دا ادامزاتقا ۇلگى بولارلىق دۇنيە ەمەس پە؟!
جولامان ءىدىرىسۇلى ءۇيىنىڭ شاتىرىنا كوگەرشىندەرىنە ارناپ باقان ورناتىپ قويىپتى. كۇندىز قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىرعان، سونداي-اق ءۇيدىڭ توبەسىنەن اسپانعا قالىقتاي ۇشقان اق، قارا كوگەرشىندەر ەرىكسىز سۇيسىندىرەدى. كەيىپكەرىمىزدىڭ ايتۋىنشا، كۇن سايىن جارتى ساعات بولسا دا كوكتە قالىقتاعان قۇستاردى قىزىقتاساڭ، ساناڭ سەرگيدى، ىشكى جان-دۇنيەڭدى الاي-دۇلەي ەتكەن جامان ويلاردان ارىلاسىڭ، ەركىندىكتىڭ قادىرىن تۇسىنەسىڭ، بيىكتىككە ۇمتىلاسىڭ!
— قۇستار — ادامنىڭ تىلەۋلەس دوسى. سوندىقتان ولاردى ءوسىرىپ، باعىپ قانا قويماي، ەركەلەتىپ، جاقسى كورۋ كەرەك. كوگەرشىننىڭ نازىكتىگىن ۇعىنۋ ءۇشىن ولارعا جاقىن بولۋ كەرەك. ولاردىڭ اۋىرماي، ساۋ بولۋى ءۇشىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرۋ قاجەت، — دەيدى ول.
جولامان زايىبى كاميلا ەكەۋى وتباسىندا ءۇش بالا تاربيەلەپ وسىرگەن. قازىر بالالارىنىڭ بارلىعى وتباسىن قۇرعان، بولەك تۇرادى. مەرەكەلەردە، دەمالىس كەزىندە نەمەرەلەرى كەلىپ، ءماز-مەيرام بولادى. ۇلكەن نەمەرەسى نۋريددين اتاسىمەن بىرگە كوگەرشىندەردى تاماقتاندىرعاندى جاقسى كورەدى. قازىر بۇل ۇيدە ەكى قويان بار. نەمەرەسى ءۇشىن اتاسى قويان باعۋدى قولعا الىپتى. سونداي-اق قوراسىندا 3-4 سيىرى تاعى بار.
***
"ادىرنانىڭ" انىقتاماسى
*جالپى الەمدە كوگەرشىندەردىڭ ۇزىندىعى 40 سم، ال سالماعى 400 گراممعا دەيىن جەتەدى.
*ادامدار كوگەرشىندى شامامەن 5 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتكەن.
*كوگەرشىن تۋرالى كيەلى كىتاپتاردا دا جازىلعان. مىسالى، كوگەرشىن سۋ تاسقىنىنان كەيىن نۇح پايعامبارعا ءزايتۇن بۇتاعىن اكەلىپ، اپاتتىڭ اياقتالعانىن حابارلاعان.
*تابيعاتتا كوگەرشىننىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى — 6 جىل، ال قولعا ۇيرەتىلگەندەرى 10-15 جىل ءومىر سۇرەدى.
*قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە كەپتەردىڭ 35 ءتۇرى بار.
داناگۇل بايمۇقاش،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
