بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋعا» بايلانىستى كوپتەگەن يگىلىكتى شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. رۋحاني جاڭعىرۋ – ەلدىك جاڭارۋعا، كۇللى رۋحاني قۇندىلىقتاردى دامىتۋعا نەگىز بولاتىن ماڭىزدى سەرپىلىس. ولاي بولسا، مەملەكەتتىك ءتىل ىرگەتاسىنىڭ مىقتى قالانۋى دا – رۋحاني جاڭعىرۋىمىزعا سەبەپكەر ەكەنى انىق. وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان ماقالامىزدا انا ءتىلىمىزدىڭ وي-سانامىزدى تولعاندىرعان وزەكتى ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارۋدى ءجون كوردىك.
جالپى ادامزات بالاسىنىڭ الەمدەگى جاندى جاراتىلىستان باستى ايىرماشىلىعى ونىڭ ساناسى مەن ءتىلىندە ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى.وسى بەلگىلەر ارقىلى ولار ءوزارا قارىم-قاتىناسقا ءتۇسىپ، قاۋىمداسىپ،اۋەلى وتباسىن، سونىڭ نەگىزىندە قوعامدى قۇرايدى.ال ءبىر قوعامنىڭ ەكىنشىدەن ايىرماشىلىعى دا، ولاردىڭ وركەنيەتكە جەتۋ جولدارى دا وسى سانالىلىقتىڭ دەڭگەيىمەن جانە تىلدىك كەڭىستىكتىڭ ساپاسىمەن ايقىندالادى.
التايدان ەدىلگە دەيىنگى الىپ ايماقتى الىپ جاتقان قازاقستان ەجەلدەن الەمدىك ادامزات قاۋىمداستىعىنىڭ ءبىر وتاۋى بولىپ كەلگەن-ءدى. رەسەيدىڭ وتارى بولىپ، قاراماعىنا ءوتۋ مەن سونىڭ ساياسي جالعاسىنداي بولعان كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءوز بيلىگىنەن ايرىلدى.جەرگىلىكتى حالىق «بۇراتانا» اتالىپ، ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءتىلى، ءدىنى مەن ءدىلى رۋحاني ەزگىگە ۇشىرادى. زامانىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتىنان تۋىنداعان قايشىلىقتاردى ەڭ ءبىرىنشى الاشتىڭ ارداقتىلارى ءبىلىپ، قولىنان كەلگەنىنشە قارسىلىق كورسەتتى.سوناۋ الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا-اق، 1905 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قالالىق قايراتكەرلەردىڭ سەزىندە قازاق حالقىنىڭ اتىنان ءسوز سويلەگەندە ءاليحان بوكەيحان ەڭ ءبىرىنشى – ءوز حالقىنىڭ انا تىلىنە بوستاندىق بەرىلۋىن، ىسقاعازدارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋىن، قازاق مەكتەبىنىڭ قۋدالاناتىنىن ايتقان ەدى.الاش كوسەمى ءتىلدىڭ ازاتتىعىن ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەڭ باستى شارتى دەپ ۇعىندى.
كەڭەستىك زاماندا تىلىمىزگە دەگەن قيانات قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ەڭ باستى قۇجاتىنان تانىلدى. 1937 جىلعى كونستيتۋتسيادا ەجەلدەن وسى جەردىڭ يەسى جانە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىلى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمادى.ءسويتىپ، وداق كونستيتۋتسياسىنداعى ورىس ءتىلىنىڭ قۇقىقتىق نورمالارى وكتەمدىكپەن مويىنداتتىرىلدى.
قازاق قوعامىندا ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ارتتىرا تۇسكەن كەلەسى قادام 1938 جىلعى 13 ناۋرىزدا سسسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى مەن بكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى «ۇلتتىق رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن مىندەتتى وقىتۋ تۋرالى» قاۋلىسىنان باستالدى. بۇل ءوز ەلىندە ازشىلىق بولىپ قالعان حالىق ءۇشىن زور الەۋمەتتىك، ساياسي-قۇقىقتىق قيىنشىلىقتارعا جول اشتى.
ماسكەۋ ونداعان جىل وتارلىق ەزگىدە بولعان، كەشە عانا بار قايماعى سىلىنىپ الىنعان، سودان ساياسي قىراعىلىعى ەلەۋلى تومەندەگەن بۇقارا حالىقتىڭ شالا ساۋاتتى بەلسەندىلەرىنىڭ بۇل ساياساتتى جالاۋلاتىپ الىپ كەتەتىنىنە سەندى. شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى.ولار العا شىعىپ، ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋعا جەڭدەرىن ءتۇرىپ تاستاپ كىرىستى.ماسكەۋدە قابىلدانعان قاۋلىعا ءبىر اي دا تولماي جاتىپ، ياعني 5 ساۋىردە قازاقستان كپ(ب) وك جانە قسسر حالىق كوميسسارياتى كەڭەسى جوعارى ورگانداردىڭ شەشىمىنە سايكەس كەشەندى ءىس-شارا قابىلدادى.
وندا 1938-1939 وقۋ جىلىندا باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەكىنشى سىنىبىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنان،تولىق ەمەس ورتا جانە ورتا مەكتەپتەردىڭ ءۇشىنشى سىنىبىنان باستاپ ورىس ءتىلىن وقىتۋدى قامتاماسىز ەتۋ رەسپۋبليكا حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنا تاپسىرىلدى.بۇل سىنىپتاردا ورىس تىلىنە بولىنگەن اپتالىق ساعاتتار ناقتى كورسەتىلدى.وسىمەن باستاۋىش سىنىپ 5 جىلدىق بولسىن، ونىڭ العاشقى ءۇش جىلىندا ۇل-قىزدارىمىز ءوز انا تىلىندە ەركىن وقىپ، جازا جانە سويلەي السىن، سونان سوڭ 4 سىنىپتان ورىس ءتىلىن وقىتايىق دەگەن بالانىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىن جەتە بىلەتىن تاماشا پەداگوگ ءارى پسيحولوگ،مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «وقىعان ازاماتتاردىڭ تۇڭعىش كوسەمى» احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسيەتى كەلمەسكە كەتتى.
شىنىنا كەلگەندە، ول كەزدە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاعدايىنىڭ ءوزى ءتىپتى ءماز ەمەس ەدى. 1937/1938 وقۋ جىلىندا رەسپۋبليكاداعى بارلىق 292 مەكتەپتىڭ 157-ءى ورىس مەكتەپتەرى، 10 ارالاس، 89-ى عانا تازا قازاق جانە ت.ب. مەكتەپتەر بولدى. بىراق بۇل ءبىزدىڭ باسشىلاردى دا، قوسشىلاردى دا ويلاندىرمادى. قايتا ورىس مەكتەبىن، ورىسشا وقىتۋدى ورشەلەنە كوبەيتۋگە ۇمتىلدى. ۇلى وتان سوعىسى اياقتالىسىمەن ورتالىقتىڭ ساياساتى جادىلارىندا جاتتالىپ قالعان رەسپۋبليكانىڭ بيلىك ورگاندارى ورىس ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالدى. 1948 جىلدىڭ 2-3 تامىزىندا قازاقستان كپ(ب) وك «قازاق مەكتەپتەرىندە ورىس ءتىلىن وقىتۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى.وندا قازاق مەكتەپتەرىندە، اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە ورىس ءتىلىنىڭ قاناعاتتانعىسىز وقىتىلىپ جاتقانى اتاپ كورسەتىلەدى.سونىمەن قاتار قازاق مەكتەپتەرى وزدەرىنىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەتى بولىپ سانالاتىن ۇلتتىق كادرلاردى عىلىممەن قارۋلاندىرۋ جانە ونىڭ ارى قاراي ءوسۋى ءۇشىن قازاق جاستارى ماركسيزم-لەنينيزمنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ وشپەس ەڭبەكتەرى، كەڭەس عىلىمى مەن مادەنيەتى باياندالعان ورىس ءتىلىن انا تىلىمەن ءبىر دەڭگەيدە وقىتىلسا عانا شەشۋگە بولادى دەگەن قورىتىندى جاسالدى…
قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن، اسىرەسە سولتۇستىك وبلىستاردا اسا كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن كەيبىرەۋلەر ءالى اڭساپ جۇرگەن تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ بولدى.بۇل قازاقستاننىڭ وسى ايماعىن رەسەيگە قوسۋدى ويلاعان ەرتەدەن كەلە جاتقان كەشەندى ساياساتتىڭ ماڭىزدى سالاسى بولاتىن. ميلليونداپ كەلگەن تىڭ يگەرۋشىلەر ەڭ ءبىرىنشى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەرىن يەلەندى، قۇرامىن بارىنشا ازايتتى، سونان سوڭ ءتىلىن كەيىنگە ىسىردى. ەندى اتا-انالار ساناسىندا بولاشاقتا قازاقشا وقىعان بالانىڭ كۇنىن كورۋى قيىنعا سوعادى دەگەن تەرىس ۇعىم بەرىك قالىپتاستى دا،ولار بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە جاپپاي بەرە باستادى.سونىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكادا جۇزدەگەن قازاق مەكتەبى جابىلىپ، ارالاس مەكتەپتەر جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتادى.سودان ورىس-قازاق ارالاس مەكتەپتەرىندە وقۋ-تاربيە جۇمىسىنداعى قوس تىلدىلىك بىرتە-بىرتە بىرتىلدىلىككە، ورىس تىلىنە اۋىستى.ءسويتىپ، 1980-جىلداردىڭ اياعىندا قازاقستاندا بارلىق وقۋشىلاردىڭ 67 پايىزى ورىس تىلىندە وقىدى.وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلى كۇرت تومەندەدى، قولدانىلۋ اياسى تارىلدى. ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە ول ەكىنشى قاتارداعى، كەيدە اۋدارما تىلگە اينالدى.
ءتىل تاۋەلسىزدىگى – ەل تاۋەلسىزدىگى
ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ الاڭىندا الاشتىڭ كوشباسشىلارىنىڭ تاۋەلسىزدىكتى تىلدەن باستاۋ كەرەك دەگەن ءداستۇرىن ەلىمىزدىڭ ۇلتشىل ازاماتتارى العى شەپكە شىعاردى.ويتكەنى بۇل تۋعان ءتىل ازاتتىقتىڭ الىپبيىندەي، قازاقتىڭ تابيعي قۇقىعى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋى دا، تۇعىرى دا دەگەن تۇسىنىكتىڭ ناتيجەسى بولاتىن.ءسويتىپ، ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ اسا ءبىر كۇردەلى كەزىندە، ياعني 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە وتكەن ون ءبىرىنشى سايلانعان قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ كەزەكتەن تىس ون ءتورتىنشى سەسسياسىندا «قازاق سسر-ءىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانىپ، قازاق ءتىلى اسا زور قيىنشىلىقپەن مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولدى.شىندىعىندا، بۇل ەلىمىز ءۇشىن اسا ءبىر سىندارلى كەزەڭ بولاتىن. 1989 جىلى رەسپۋبليكادا بارلىق 16,5 ميلليونداي حالىقتىڭ 6 534 616-سى قازاق، 6 227 549-سى ورىستار-تۇعىن.وسىنداي جاعدايدا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعانى، شىن مانىسىندە، ايتارلىقتاي ءھام ايرىقشا وقيعا ەدى.الايدا كوپ ۇزاماي «قازاق سسر-ءىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭىنان بىزگە ءتىلىمىزدىڭ نەگىزىنەن قاعاز جۇزىندەگى مەملەكەتتىك مارتەبەسى عانا قالدى.زاڭنىڭ «ءتىل – ۇلتتىڭ اسا ۇلى يگىلىگى ءارى ونىڭ وزىنە ءتان اجىراعىسىز بەلگىسى.ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋى مەن ادامداردىڭ تاريحي قالىپتاسقان تۇراقتى قاۋىمداستىعى رەتىندە ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ بولاشاعى ءتىلدىڭ دامۋىنا، ونىڭ قوعامدىق قىزمەتىنىڭ كەڭەيۋىنە تىعىز بايلانىستى» دەگەن جولدار ۇمىتىلدى.
مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىردان استى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعانىنا وتىز جىلداي بولدى. ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى دەپ كونستيتۋتسيالىق شەشىم جاسالعانىنا جيىرما جىل تولدى. 1997 جىلى «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. 2001 جىلدان بەرى ءار ون جىلعا ارنالعان تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلامالارى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.وسىنىڭ بارلىعى سان عاسىر سىرەسىپ كەلگەن قالىڭ سەڭدى بۇزدى.وعان داۋ جوق.الايدا ۇلتتىق قايتا تۇلەۋگە بەتبۇرىس ەگەمەندىككە جەتۋ مەن تاۋەلسىزدىكتى الۋ يدەيالارىنان ارى اسا المادى.سان عاسىر ارمان بولىپ كەلگەن ساياسي ازاتتىق، اسقاق يدەيا ءداستۇرلى ۇلتتىق رۋحاني بۇلاقتان سۋارىلمادى، جاڭا جاعدايداعى مۇراتتارىمىزدى شەشۋگە باعىتتالمادى.كەڭەستىك سوتسياليستىك ينتەرناتسيوناليزممەن ۋلانعان سانا تاۋەلسىزدىك يدەياسىمەن جاڭعىرتىلمادى.كەشەگى ۇلتسىزدىق، قۇلدىق سانامەن كۇرەس باتىل جۇرگىزىلمەدى.مىسالى،وزگەلەردىڭ سانى ءوز حالىقتارىنان كەم بولماسا دا بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى ەلدەر از ۋاقىتتا ءوز تىلدەرىن شىنايى مەملەكەتتىك مارتەبەگە كوتەرىپ الدى.ويتكەنى ولاردا ەڭ نەگىزگىسى ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق نامىس كۇشتى بولدى.ساياسي ساناسى سەرگەك ەلدەر جاڭا جاعدايدا تەز ەسىن جيىپ الدى.
1993 جىلعى كونستيتۋتسيادا «ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى» دەگەن تاقيامىزعا تار بولىپ، 1995 جىلى قابىلدانعان اتا زاڭنىڭ 7-بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەگەن كونستيتۋتسيالىق شەشىمگە قايشى ەكىنشى تارماقتا «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن قۇقىقتىق نورما قابىلداندى.بىرىنشىدەن، ءوز بولاشاعىن ويلاعان ەل مۇنداي ءبىرىنشى تارماقتاعى نورمانى جوققا شىعاراتىن كونستيتۋتسيالىق نورما قابىلداماس ەدى. ەكىنشىدەن، بۇل كونستيتۋتسيالىق قاعيدانىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ باقىلايتىن ءتيىستى ورگان دا بولمادى.بىرەسە قۇرىلىپ، بىرەسە جويىلىپ وتىرعان ورتالىق ءتىل كوميتەتى مۇنىمەن اينالىسا المادى.ءتىپتى وعان ونداي قۇقىق تا بەرىلمەدى. ال 1997 جىلى قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭدا قازاق ءتىلى رەسپۋبليكاداعى وزگە تىلدەردىڭ قاتارىنان كوتەرىلە المادى، اتا زاڭىمىزدىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىندەي قۇقىقتىق نورمالار قابىلدانبادى. سول سەبەپتى زاڭنىڭ 4-بابىنداعى «مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت ءىسىن جۇرگىزۋ جانە ىسقاعازدارىن جۇرگىزۋ ءتىلى» دەگەن قاعيدا وسى كەزگە دەيىن بارلىعىمىز ءۇشىن ءتيىستى نورماعا اينالماي، جاي قاعازداعى ءسوز بولىپ قالىپ وتىر. سونداي-اق زاڭداعى «قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى» دەي سالعان قاۋقارسىز قاعيدا دا ەشكىمدى ەشتەڭەگە مىندەتتەي المادى. ال «ءتىلدى مەملەكەتتىك قورعاۋ» دەگەن 23-باپ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل جانە بارلىق باسقا تىلدەر مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا بولادى» دەگەن جالپى سوزدەرمەن شەكتەلدى.ءسويتىپ، مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان ءتىلدىڭ باسقا تىلدەرگە قاراعاندا ۇستەم بولۋى دەگەن الەمدىك تاجىريبە كونستيتۋتسيادا دا، زاڭدا دا ەسكەرىلمەدى. 27 باپتان تۇراتىن زاڭنىڭ 10 شاقتى بابى تەك ورىس ءتىلىنىڭ قامىن قاراستىردى. ءتىپتى زاڭدا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-ءشى جانە ءتىپتى 2-تارماقتارىنا قايشى نورمالار قابىلداندى.مىسالى، زاڭنىڭ «دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكi اقپارات تiلi» دەگەن 21-بابىنان باستاپ ارى قاراي كوپتەگەن باپتارىندا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن قوساقتالىپ كەتە بەردى.
اششى دا بولسا اشىعىن ايتايىق، قازىر دە قازاق ءتىلى تۋرالى مەملەكەتتىك ساياسات تولىق تۇعىرىنا قونعان جوق.سوندىقتان مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان قازاق ءتىلى ءالى مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ تورىنە شىعا الماي وتىر. باسقا بيلىك ورگاندارىنا قاراعاندا ۇلتتىق سيپاتى باسىمىراق بولۋعا ءتيىستى پارلامەنتتە دە قازاق ءتىلى اۋدارما ءتىل دارەجەسىنەن اسا الاتىن ەمەس.
قازىر قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى كۇردەلەنە تۇسپەسە وڭالاتىن ءتۇرى جوق. ەلباسىنىڭ 2006 جىلعى قازاندا وتكەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حII سەسسياسىندا جاريالانعان «تريەدينستۆو يازىكوۆ» دەگەن ءسوز تىركەسىن قۇقىقتىق ساۋاتى تومەن اۋدارماشىلار «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەپ اۋدارىپ، ءۇش ءتىلدى ءبىر دەڭگەيگە قويىپ، قازىرگى جۇرتتى دا، مينيسترلىكتەردەگىلەردى دە شاتاستىرىپ قويدى.ورىس ءتىلدى قاراكوز عىلىم دوكتورى «سبالانسيروۆاننايا يازىكوۆايا پوليتيكا:تريەدينستۆو يازىكوۆ» دەپ جيىنداردا بايانداما جاساپ ءجۇر. كەيبىر گازەتتەر ءتىلدىڭ ءۇش قىرلىلىعى تۋرالى جازىپ،ءتىلىمىزدى ءۇش قىرلى ەگەۋگە تەڭەۋدە. بالاباقشالاردا ءوز انا ءتىلىن ەركىن بىلە بەرمەيتىن 4-5 جاسار ۇل قىزدارىمىزعا ءۇش ءتىلدى، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ جۇيەلى اعىلشىن ءتىلىن وقىتىپ جاتىرمىز.مۇنداي شارالار ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسى قالىپتاسا قويماعان ۇرپاقتارىمىز ءۇشىن اسا قاۋىپتى.وسىلاردى كورىپ ءبىلىپ وتىرعان حالقىمىزدىڭ ەلەۋلى بولىگى ءوز ءتىلىن مويىندايتىن ەمەس.اسىرەسە وتباسىن جاڭا قۇرعان جاستار وزدەرى قازاق ءتىلىن ەركىن بىلمەگەننەن كەيىن ءوز ۇرپاقتارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتىر.ال ارالاس مەكتەپتەر بۇگىنگى رەسپۋبليكاداعى بارلىق مەكتەپتەردىڭ 20 پايىزدايىنان كەميتىن ەمەس. قازىر ورىس مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ ەلەۋلى بولىگىن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى قۇراپ وتىر.ورتا ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا دا ورىس توپتارىنداعى ستۋدەنتتەردىڭ دەنى قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى.قازىرگى ەلىمىزدەگى قازاق تىلدىك كەڭىستىكتەگى جاعداي وسىنداي. ەڭ نەگىزگىسى – بەلگىلى الەۋمەتتىك ارەكەت پەن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ جەتىمسىزدىگىنەن قوعامدا انا تىلىمىزگە دەگەن تاۋەلسىز سانا وتە باياۋ قالىپتاسىپ كەلەدى.
قازاق ءتىلى قۇقىقتىق قولداۋدى قاجەت ەتەدى
بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ جولدارى جوق ەمەس.بار جانە كوپ. ەلباسى 2006 جىلى 11 مامىردا «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» اتتى سۇحباتىندا قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى، ونىڭ دامۋى مەن بولاشاعى تۋرالى ايتا كەلىپ،تىلدەر تۋرالى زاڭدى قايتا قاراپ، قاجەت بولسا زامانا تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەنگىزۋ كەرەك دەگەندى جايدان-جاي ايتپاعان بولاتىن.ەلباسىمىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى دا ەڭ الدىمەن رۋحاني تۇعىرىمىز – ءتىلىمىزدىڭ ماڭگىلىگىنە دە تىكەلەي قاتىستى.سول سياقتى ومىرىمىزگە ەندىرىلە باستاعان لاتىن ءالىپبيى دە قازاعىمىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن، تىلدىك بىرلىگىن قاجەت ەتىپ وتىر.
1997 جىلدان بەرى ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق جاعداي جاقساردى.قازاقتار بارلىق حالىقتىڭ 65 پايىزىنان استامىن قۇراپ وتىر.وزگە ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ساناسىندا دا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن وڭ وزگەرىستەر ورىن الىپ، جەر، ەل يەسىنىڭ انا تىلىنە دەگەن ىزگىلىكتى تۇسىنىك جاي دا بولسا قالىپتاسىپ كەلەدى. وسىنىڭ بارلىعى قابىلدانعانىنا جيىرما جىل بولعان،كەيبىر باپتار العا جىلجۋىمىزعا تۇساۋ بولا باستاعانىن ەسكەرىپ، العا جىلجۋىمىزدى قامتاماسىز ەتەتىن كۇردەلى قۇقىقتىق نورمالار قاجەت بولىپ وتىر.بىزدىڭشە، بىرىنشىدەن،اتا زاڭنىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى قولدايتىن قۇقىقتىق امالداردى جان-جاقتى ويلاستىرۋ قاجەت.مۇنىڭ ءبىر جولى قولدانىستاعى زاڭنان كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا قايشى نورمالاردى الىپ تاستاۋ كەرەك.بىرىنشىدەن،اتا زاڭنىڭ ەكىنشى تارماعىنداعى «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن قۇقىقتىق نورمانى مۇمكىندىگى بولسا الىپ تاستاپ، بولماسا ونىڭ ورىندالۋىن، بۇل نورمانىڭ باسقا تىلدىك كەڭىستىككە جايىلماۋىنا قاتاڭ قۇقىقتىق باقىلاۋ ورناتاتىنداي ارنايى نورما قاجەت.ەكىنشىدەن،زاڭنىڭ «دەرەكتەمەلەر مەن كورنەكi اقپارات تiلi» دەگەن 21-بابىندا «مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ مورلەرi مەن ءمور-تاڭبالارىنىڭ ماتiنiندە ولاردىڭ اتاۋلارى مەملەكەتتiك تiلدە جازىلادى» دەپ ايقىن كورسەتىلىپ، ودان كەيىن «مەنشiك نىسانىنا قاراماستان، ۇيىمداردىڭ مورلەرiنiڭ، ءمورتاڭبالارىنىڭ ءماتiنi مەملەكەتتiك تiلدە جانە ورىس تiلiندە جازىلادى»، سونداي-اق كورنەكi اقپاراتتى ەكى تىلدە جازۋ قاجەت تاعى وسى سياقتى مەملەكەتتىك ورگاندارعا قاتىسى جوق زاڭدىق نورمالاردىڭ «مەملەكەتتىك تىلدە جانە ورىس تىلىندە» دەپ قوساقتاۋدان ارىلۋىمىز قاجەت. ۇشىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى زاڭدى ورىنداماعانى ءۇشىن باقىلاۋدى كۇشەيتەتىن، اسىرەسە ۇجىمداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگىن قاتايتۋعا بايلانىستى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ بولعانى ءجون. قازاق ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا،جاسى ۇلكەنگە دە، قىزمەتى جوعارىعا دا قاراپ، سىيلاپ، تىڭداپ قالعان ىزگى جاندى، ىزەتشىل حالىق.دەپۋتاتتار مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعايتىن باسقا دا جايلاردى ويلاستىرىپ جاتسا، دۇرىس بولار ەدى.
مۇنداي وزگەرىستەر مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن جاڭا بەتبۇرىستى تانىتار ەدى.بۇل ەلىمىزدەگى قازاق تىلىنە دەگەن ۇجىمدىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنا دا وڭ ىقپال ەتىپ، حالقىمىزدىڭ تۇتاستىعىن ارتتىرا تۇسەر ەدى.ءسويتىپ ءبىز «قازاق ەلى» دەگەن قاستەرلى دە قاسيەتتى قوعامعا جاقىنداي تۇسەر ەدىك.
ەلباسى 2008 جىلعى 29 مامىردا قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋىندە «ءۇش ءتىلدىڭ بىرلىگىن»(«تريەدينستۆو يازىكوۆ»), استە «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ەمەس، دۇرىس تۇسىنبەگەندەرگە: «قازاق ءتىلى ءۇش ءتىلدىڭ بىرەۋى بولىپ قالمايدى.ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى بولا بەرەدى. قازاق ءتىلى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» دەپ قاداپ ايتقان بولاتىن.وسىلاي ايتىلعانىمەن جانە مازمۇنى جاعىنان دا،قۇقىقتىق سيپاتى جاعىنان دا قاتە اۋدارمادان الدىمەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ايرىلاتىن ەمەس. ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز،ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگى شەنەۋنىكتەردە جاس بالالار تىلگە بەيىم دەگەن تۇسىنىك قاتاڭ ورناعان.ولار «كومپيۋتەرلىك بازاسى» مول جاس بالا ءوز جادىنا ءسوز سۋرەتىن ءتۇسىرىپ قانا الاتىنىن، الايدا ونى سكانەرلەپ (تالداپ) ۇعىنا المايتىنىن بىلگەندەرى دۇرىس بولار ەدى.
مەن تىلگە قاتىستى بيلىك ورگاندارىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك حات جازدىم. ولاردىڭ ايتاتىنى – سۇرالعان قازاقتاردىڭ 300 مىڭدايى بالالارىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن بىلگەندەرىن قالايدى ەكەن.قازىرگى كۇنى بالاسىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن بىلگەنىنە قارسى اتا-انانى قولعا شىراق الىپ ءجۇرىپ تابۋ قيىن شىعار. اڭگىمە اعىلشىن ءتىلىن قاشان، قالاي وقىتۋدا بولىپ وتىر. اعىلشىن ءتىلى تۋرالى سۇراقپەن بوسقا ۋاقىتتارىن وتكىزگەنشە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وقۋ ورىندارى جۇيەسىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن نەگە زەردەلەمەگەن. ويتكەنى ونداي زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارى ولاردىڭ زارەسىن الۋلارى مۇمكىن.
بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلىن كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ويىنشا، اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن حالىقتىڭ تابىسى مول، جاستار اراسىندا جۇمىسسىزدىق از، بيزنەس-كليمات جوعارى دەڭگەيدە كورىنەتىن سياقتى. ولاي بولسا، كەزىندە اعىلشىنداردىڭ وتارى بولعان افريكا قۇرلىعىنىڭ وننان استام ەلدەرى، ازياداعى فيليپپين،كامبودجا،يندونەزيا سياقتى ەلدەر، اعىلشىن ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل سانالاتىن ءۇندىستان نەگە وسى كۇنگە دەيىن كەدەيشىلىكتىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماي وتىر؟ ءاسىلى، بايلىق ەلدىڭ تابيعي ارتىقشىلىعىنان جانە مەنشىكتەۋدىڭ نىسانىنان قۇرالىپ، باسقارۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرى مەن حالىقتىڭ ەڭبەككە دەگەن ىنتا-ىقىلىسىمەن جاسالاتىن شىعار.
شىندىققا بەتپە-بەت قاراساق، ورىس تىلىنەن كوپ پايدا تاپتىق، تاۋىپ تا وتىرمىز.ەجەلگى سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە قول جەتكىزدىك، وسى ءتىل ارقىلى الەمدىك مادەنيەتتەن سۋسىندادىق، ت.ب. دەگەندەي. بىراق اباي ءوزىنىڭ «جيىرما بەسىنشى سوزىندە»: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا – ءبارى ورىستا تۇر» دەي وتىرىپ، ونىڭ زارارىنان قاشىق بولۋ كەرەك دەگەن وسيەتىن قاتاڭ ۇستاي المادىق.سودان رۋحاني جاعىنان جوعالتقانىمىز مولىراق بولىپ كەتتى.ويتكەنى ورىس ءتىلىن ورىس حالقىنىڭ ءبىلىم-عىلىمىن، ونەرىن ۇيرەنۋگە ارنالعان ءتىل دەپ، ونى ءبىلىپ قانا قويعانىمىز جوق، وسى تىلدە تاربيەلەندىك، وسى ارقىلى كەيبىر ۇلتىمىزدىڭ تابيعاتىنا جات دۇنيەلەردى بويىمىزعا سىڭىردىك، قازىر دە سولاي ەتىپ كەلەمىز.
بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ دە ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەنىمىزدەي بولىپ كەتپەسە ەكەن. ءومىر باتىس تاربيەسىن العان ازاماتتارىمىزدىڭ رۋحاني جاعىنان ءوز ۇلتىنا وگەي بولىپ كەلەتىنىنە تولىپ جاتقان مىسالدار ۇسىنىپ كەلەدى. ولار باتىس ءبىلىمى مەن تاربيەسىن ۇلتىمىزدىڭ تاريحي جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ، قابىلداۋدى بىلە بەرمەيدى.سوندىقتان باتىستان الىنعان جاڭالىقتاردىڭ قوعامىمىزعا كىرىگە الماي جاتقان فاكتىلەرى جەتەرلىك.
كەيدە ماسەلەنى ءتيىستى دارەجەدە شەشۋ دەگەنگە ۇلتتىق رۋحىمىز السىزدىك كورسەتىپ جاتادى. مۇستافا شوقاي تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە ازات سانا، ساياسي سەرگەكتىك پەن ۇلتتىق رۋحىمىزدى جەتكىلىكتى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن بولاتىن.وسى ورايدا ونىڭ: «ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگى بولۋى مۇمكىن بە؟تاريح وندايدى كورگەن جوق تا، بىلمەيدى دە. ۇلت ازاتتىعى – ۇلتتىق رۋحتىڭ ناتيجەسى.ال ۇلتتىق رۋحتىڭ ءوزى ۇلت ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى اياسىندا ءوسىپ داميدى،جەمىس بەرەدى» دەگەن ءسوزىن ايتا كەتسەك ارتىق بولماس. جانە ۇلتتىق رۋحتىڭ شىنايى ۇلتشىلدىق ۇدەرىسىندە قالىپتاساتىنىن اتاپ كورسەتە وتىرىپ،مۇستافا شوقاي حالقىمىزدىڭ مادەني جانە رۋحاني سالاداعى جەتىستىكتەرىنىڭ بارلىعى ۇلتشىلدىق قوزعالىسقا ءتان دەگەن ەدى.
وسى جايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، جوعارى بيلىك ورگاندارىنا وسى قوعامنىڭ مۇشەسى، حالىقتىڭ ءبىرى وكىلى رەتىندە مىنانداي ناقتى ۇسىنىس جاساعان بولاتىنبىز.ۇسىنىسىمىز كەز كەلگەن بالاباقشادا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدى تىيىپ، قازاق ءتىلىن جۇيەلى تۇردە ۇيرەتۋگە كوشۋ قاجەت.بۇل ءۇشىن بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ ماماندىعىن قوسىمشا قازاق ءتىلى پانىمەن تولىقتىرۋ كەرەك. بۇل بۇگىنگى كۇنكورىس قامىمەن كوبىنە جۇمىستا بولاتىن جاس اتا-انالاردىڭ وتباسىنداعى قيىندىقتاردى جەڭىلدەتۋگە كومەكتەسەر ەدى.ەكىنشى جاعىنان، بۇل ۇل-قىزدارىمىزدى مەكتەپكە دايىنداۋ دا بولادى.سونان سوڭ باستاۋىش مەكتەپتىڭ العاشقى سىنىپتارىندا قاراكوز وقۋشىلاردىڭ قازاقشا جازا، وقي جانە سويلەي الۋىنا، ولاردىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون.بار مۇمكىندىك، بار كۇش-جىگەر بالاباقشا مەن باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ العاشقى جىلدارىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا باعىتتالعانى ءجون.ءبىلىم مەن تاربيەنى قازاق تىلىندە جانە ەجەلدەن كەلە جاتقان ەش حالىقتان كەم ەمەس ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە، زامانا تالاپتارىن تاريحي جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ قابىلداعان دۇرىس بولار ەدى.ال ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىن الەمدىك ءبىلىم عىلىمنىڭ بيىگىن يگەرۋ قۇرالى رەتىندە عانا ەسكەرگەن ءجون.
ءسوز سوڭى
جارتى جىلدان استام بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قىزۋ تالقىلانىپ كەلە جاتقان ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى بۇگىنگىمىزدى جيناقتاپ، كەلەشەگىمىزگە كەمەل ۇسىنىستار بەرۋىمەن قۇندى.شىنىنا كەلگەندە، رۋحاني جاڭارۋدى بىزدەر ۇلتتىق تىلگە دەگەن كوزقاراستان باستاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى سوڭعى عاسىرلار ەڭ قايشىلىقتى قارىم قاتىناس انا تىلدىك كەڭىستىكتە بولدى.سول قوردالانعان اسا كۇردەلى قوعامدىق قۇبىلىستاردى وڭالتپايىنشا، ءوز انا ءتىلىمىزدىڭ قۇدىرەتىن بارىنشا تەرەڭ تۇسىنبەي، وعان تولىققاندى يە بولا الماي، رۋحاني جاڭارۋ تۋرالى ايتقان جالىندى سوزدەرىمىز ەشكىمنىڭ جۇرەگىن جىلىتا قويماس. سول سەبەپتى تاعى دا ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەگەن قاراپايىم عانا ءسوز تىركەسى اركىمنىڭ كوكىرەك تورىندە ۇيالاۋى كەرەك-اق.
ابدىجالەل باكىر،
ساياسي عىلىم دوكتورى، پروفەسسور
