ماسەلەن، ادام اعزاسىنىڭ 60 پايىزى سۋدان، 34 پايىزى ورگانيكالىق، 6 پايىزى بەيورگانيكالىق زاتتاردان تۇرادى. ورگانيكالىق زاتتارعا كومىرتەگى، سۋتەگى، وتتەگى، سونداي- اق، بۇلاردىڭ قاتارىنا ازوت، فوسفور، كۇكىرت جاتادى. اعزاداعى بەيورگانيكالىق زاتتاردا مىندەتتى تۇردە مىناداي 22 ەلەمەنت بولادى: Ca, P, O, Na, Mg, S, B, Cl, K, V, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo, Cr, Si, I, F, Se. مىسالى، ەگەر ادامنىڭ سالماعى 70 كگ بولسا، وندا 1700 گرامم كالتسي، 250 گرامم كالي، 70 گرامم ناتري، 42 گرامم ماگني، 5 گرامم تەمىر، 3 گرامم مىس بولادى ەكەن.
ەلەمەنتتەردى ءتىرى اعزالارداعى ورتاشا مولشەرىنە قاراي ءۇش توپقا بولەدى. ولار:
1. ماكروەلەمەنتتەر (وتتەگى، سۋتەگى، كومىرتەگى، ازوت، فوسفور، كۇكىرت، كالتسي، ماگني، ناتري جانە حلور); اعزاداعى مولشەرى 10%-دان جوعارى بولادى.
2. ميكروەلەمەنتتەردىڭ (يود، مىس، مىشياك، فتور، بروم، سترونتسي، باري، كوبالت) اعزاداعى مولشەرى — 10%-15%.
3. ۋلتراميكروەلەمەنتتەر — سىناپ، التىن، ۋران، توري، رادي جانە ت.ب. ولاردىڭ اعزاداعى مولشەرى 15%-دان تومەن.
تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا قاراي حيميالىق ەلەمەنتتەردى ءۇش توپقا بولەدى:
1.تىرشىلىككە قاجەتتى ەلەمەنتتەر. ولار ادام اعزاسىندا ۇنەمى بولادى جانە فەرمەنتتەر، گورموندار، دارۋمەندەر قۇرامىنا كىرەدى: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. ولاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ادامنىڭ قالىپتى ءومىر ءسۇرۋىن بۇزادى.
2. قوسىمشا ەلەمەنتتەر. بۇل ەلەمەنتتەر جانۋار مەن ادام اعزاسىندا بولادى: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. ولاردىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى وسى ۋاقىتقا دەيىن تولىق زەرتتەلمەگەن.
3. وتە از ەلەمەنتتەر. ادام جانە جانۋار اعزالارىنان تابىلعان، مولشەرى جانە بيولوگيالىق ماڭىزى بەلگىسىز.
سوندىقتان ەگەر حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ بىرەۋىنىڭ جوق بولۋى نەمەسە جەتىسپەۋى اعزاداعى قالىپتى جاعدايدى بۇزادى. كەرىسىنشە، اعزاداعى قانداي دا ءبىر ەلەمەنتتىڭ شامادان تىس بولۋى دا زيان.
ەندىگى كەزەكتە وقىرمان نازارىنا ادام اعزاسىنا اسا قاجەت مىنا ەلەمەنتتەر تۋرالى دەرەكتەردى ۇسىنامىز:
تەمىر. بۇل ەلەمەنتتىڭ ءرولى دەنساۋلىق ءۇشىن وتە زور. ەگەر تەمىر جەتىسپەسە، بارشامىزعا بەلگىلى انەميا نەمەسە قانازدىق اۋرۋى پايدا بولادى. بۇل ەلەمەنتتىڭ اعزاداعى تاۋلىكتىك مولشەرى — 11-30 مگ. ادام قانىندا 3 گرامعا جۋىق تەمىر بار. ونىڭ مولشەرى كورسەتىلگەن شامادان تومەن بولسا، قاننىڭ قىزىل جاسۋشاسىنىڭ، ياعني، گەموگلوبيننىڭ ءتۇزىلۋى بۇزىلىپ، تىنىس الۋ قىزمەتى ناشارلايدى. تەمىر اعزاعا سىرتتان تۇسەدى، تاماقتىڭ قۇرامىنداعى تەمىر يونى ون ەكى ەلى ىشەكتىڭ جوعارعى بولىگىندە قانعا سىڭەدى. تەمىردىڭ اعزاعا دۇرىس سىڭبەۋى اسقازانداعى تۇز قىشقىلىنىڭ جەتىسپەۋىنەن نەمەسە تەمىردىڭ اقۋىزبەن بايلانىسىنىڭ ناشارلاۋىنان بولادى. تەمىر جەتىسپەگەن كەزدە تەرى بوزارادى، تىرناق جۇمسارادى، ءارى تەز سىنادى، اۋىز قۋىسى جانە اس-قازاننىڭ سىلەكەيلى قاباتى بۇلىنەدى. تەمىر جۇمىرتقانىڭ سارىسىندا، قاراقۇمىقتا، گرەك جاڭعاعىندا، كۇنجىت، فاسول، ورىكتە، مەيىزدە كوپ بولادى.
يود. قالقانشا بەزى مەن گيپوفيزدىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. رادياتسيا ارەكەتىنەن قورعاپ، راديواكتيۆتى يودتىڭ جينالۋىن ەسكەرتەدى. يود سەلەنگە تاۋەلدى، ول اعزادا سەلەنسىز ارەكەت ەتپەيدى. بۇل ەلەمەنتتىڭ جەتىسپەۋى نەگىزگى زات الماسۋ پروتسەسىن تومەندەتەدى. اعزاداعى يودتىڭ از بولۋى ەڭ اۋەلى ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنە اسەر ەتەدى. بالا قاجەتتى مولشەردەگى يودتى انا قۇرساعىندا جاتقان كەزدەن باستاپ الۋعا ءتيىس. بالالارداعى گيپوتيرەوز اۋرۋى جۇيكە قىزمەتىنىڭ ەرەكشە بۇزىلۋىنا، ادامداعى ينتەللەكتۋالدىق مۇمكىندىكتىڭ تەجەلىپ دامۋىنا، كرەتينيزمگە اكەلىپ سوقتىرادى. ال ەرەسەك ادامداردا ويلاۋ قابىلەتىنىڭ تومەندەۋى، جۇرەكتىڭ سوعۋ جيىلىگى ازايۋى بايقالادى.
يود جەتىسپەۋشىلىگى يممۋندىق جۇيەنى السىرەتەدى، ىسىك دامۋىنىڭ قاتەرلىلىگىن ارتتىرادى، ەڭ العاش-قى كەزەكتە قالقانشا بەزىنىڭ اۋ-رۋىن قوزدىرادى. يود اس تۇزىندا بولادى. سوڭعى ۋاقىتتا ۇندى دا يودپەن بايىتىپ ءجۇر.
كالتسي. ادام اعزاسىندا 1000-1200 گرامم كالتسي بولادى، سونىڭ 99 پايىزى سۇيەكتە، ءتىس كىرەۋ-كەسىندە، ال 1%-ى ىشكى جاسۋشادا، قان قۇرامىندا ماڭىزدى رول اتقارادى. دارىگەرلەردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستانداعى ءاربىر ءۇشىنشى ايەلدە جانە ءاربىر بەسىنشى ەر ادامدا كارى جىلىك جانە سان سۇيەگىنىڭ سىنىعى بار. ناقتى ايتقاندا، ەلىمىزدە جارتى ميلليونعا جۋىق ادام وستەوپوروز اۋرۋىنىڭ زاردابىن تارتۋدا. ال بۇل تىكەلەي وسى كالتسي ەلەمەنتىنىڭ جەتىسپەۋى سالدارىنان تۋىندايدى ەكەن. كالتسي سۇيەكتىڭ ساۋلىعى مەن بەرىكتىگىن ساقتايدى. ايتسە دە ادام 35 جاستان اسقاننان كەيىن سۇيەكتەن كالتسي كەمي تۇسەدى. بۇل دەرتكە كوبىنە اق جاۋلىقتى انالار شالدىعادى. ناقتىراق ايتساق، 60 جاستان اسقان ءاربىر ءتورتىنشى ايەل زارداپ شەگەدى. ال ەر ازاماتتاردا ءتورت ەسە سيرەك كەزدەسەدى.
كالتسي سۇتتە، جالپى اعارعاندا، بالىقتا، تەڭىز ونىمدەرىندە كوپ بولادى.
ماگني. ادامعا كۇنىنە شامامەن 400 مگ ماگني كەرەك. ماگني جەتىسپەگەن كەزدە كوڭىل-كۇي قۇبىلادى. ادام اشۋلانشاق، جىلاۋىق بولادى، ۇيقىسى ناشارلايدى.
ال ماگني — كۇيزەلىسكە قارسى ماكروەلەمەنت. اسىرەسە، ۆ6 ۆيتامينىمەن بىرگە ول جۇيكە ۇلپالارىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. سونداي-اق سۇيەك تۇزۋگە دە قاتىسادى. جۇرەك سوعىسىنىڭ ىرعاعىن قالىپقا كەلتىرەدى، تامىر كەڭەيتۋگە اتسالىسىپ، وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەسەدى، سوندىقتان دا ماگنيدى جۇرەك اۋرۋىنا شالدىققان ناۋقاستارعا قولدانادى.
عالىمدار قانت ديابەتى جانە برونحيت اۋرۋلارىندا دا ماگنيدى مىرىش، حروم، سەلەنمەن بىرگە قولدانۋ دا وڭ ناتيجە بەرەتىنىن ايتىپ ءجۇر. سونداي-اق، جۇكتى ايەلدەرگە دە ماگنيدىڭ پايداسى زور. فولي قىشقىلىمەن بىرگە قولدانعان جاعدايدا قۇرساقتاعى نارەستەنىڭ اقاۋسىز دامۋىنا، كۇنى جەتپەي بولۋى مۇمكىن تۇسىكتىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى.
ماگني جاسىل جاپىراقتى كوكونىستەردە، اۆوكادو، بالىقتا جانە كەپتىرىلگەن تسيترۋستى جەمىستەردە كوپ بولادى.
فوسفور. بۇل — كۇش-قۋات كوزى. قاڭقانىڭ مىقتىلىعى قۇرامىنداعى فوسفور مەن كالتسيدىڭ مولشەرىنە تىعىز بايلانىستى. فوسفوردىڭ مولشەرى كالتسيدەن ءبىر جارىم ەسە كوپ بولۋى كەرەك. ونداي بولماعان جاعدايدا تەپە-تەڭدىك مولشەرىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز مولشەرىن سۇيەكتەگى قوردان الادى. بىراق D ءۆيتامينى ونىڭ اراقاتىناسىن رەتتەپ وتىرادى. فوسفور جۇيكە جاسۋشالارىنىڭ قىزمەتى ءۇشىن دە كەرەك. سوندىقتان ونىڭ مولشەرى بارلىق ۋاقىتتا بىركەلكى بولۋى كەرەك. فتور، سترونتسي ادام ءتىسىنىڭ مىقتى بولۋىنا اسەر ەتەدى. فوسفور اقۋىزى مول ەت، ءسۇت ونىمدەرىندە كەزدەسەدى.
مىس. ەگەر اعزادا مىس جەتىسپەسە، باۋىردا قورلانعان تەمىر گەموگلوبينمەن بايلانىسقا تۇسە المايدى. مىستىڭ مولشەرىنىڭ از نەمەسە كوپ ەكەندىگىنىڭ كورسەتكىشى — ادامنىڭ شاشى. مىستىڭ مولشەرى تومەندەگەن كەزدە نەمەسە جەتىسپەگەن جاعدايدا شاش تەز اعارادى. مىس قانعا وتتەگىنىڭ ءوتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مىس كوپتەگەن فەرمەنتتەردىڭ قۇرامىنا كىرەدى، ۇلپالارداعى توتىعۋ رەاكتسياسىن جىلدامداتادى.
مىس اعزاعا تاعام ارقىلى تۇسەدى. اسىرەسە، تەڭىز تاعامدارىندا، قىرىققاباتتا، كارتوپتا، قالاقايدا، جۇگەرىدە، سابىزدە، المادا كوبىرەك كەزدەسەدى.
سەلەن. بۇل ەلەمەنت يممۋندىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋعا ەرەكشە اسەر ەتەدى. ول جەتىسپەگەندە بۇلشىق ەت السىرەيدى. السىزدىك، اسىرەسە، جۇرەك بۇلشىق ەتىندە ايقىن بىلىنەدى. سەلەن تەڭىز ونىمدەرىندە، ەتتەردە مول مولشەردە كەزدەسەدى.
مىرىش. ول — اعزاداعى گورموندار سينتەزىنە ارالاساتىن ماڭىزدى ەلەمەنت. اسىرەسە، قۇرساقتاعى تىرشىلىك يەسىنىڭ دامۋى كەزىندە اسا قاجەتتى مينەرالدىڭ ءبىرى — وسى مىرىش. مىرىش تسيترۋس جەمىستەرىندە، قاراقاتتا، سۇلىدا، قىزاناقتا، قىزىلشادا، اسقاباق ءدانى مەن شەمىشكىدە، سارىمساقتا، سۇتتە، تازارتىلعان كۇرىشتە بولادى.
كالي. قان قىسىمىن تومەندەتەدى. جۇرەك قاعىسىن رەتتەيدى. باناندا، ورىك-مەيىزدە، كارتوپتا مول بولادى.
التىن. كۇمىستىڭ باكتەريتسيدتىك قاسيەتىن ارتتىرادى. اعزاداعى يممۋندىق پروتسەستى قالىپتى ەتەدى. كونە گرەتسيا مەن ريمدە التىندى (پلاستينكالارىن) اۋىزعا سالىپ، تاماق اۋرۋلارىن ەمدەگەن ەكەن. سونداي-اق قازىرگى مەديتسينادا دا التىن قوسپالارى كەڭىنەن قولدانىلادى.
كۇمىس. باكتەريتسيدتىك جانە انتيسەپتيكالىق قاسيەتكە يە. ءارى قابىنۋعا دا قارسى ارەكەت ەتە الادى. ءبىر سوزبەن ايتساق، تابيعي باكتەريتسيدتىك مەتالل. باكتەريانىڭ 650 تۇرىنە قارسىلىق بىلدىرە الادى ەكەن.
قازاق حالقى ەجەلدەن كۇمىستىڭ ادام اعزاسىنا پايداسى بار دەپ سەنىپ، كۇمىس ىدىستان تاماق ءىشىپ، كۇمىس اشەكەيلەر تاعىپ، ءسابي دۇنيەگە كەلگەندە نارەستەنى كۇمىس تەڭگە سالىنعان سۋدا شومىلدىرىپ، «بالانىڭ كۇنى كۇمىستەي جارىق بولسىن» دەگەن جورالعى جاساعان. مەتالدىڭ ءوزىنىڭ ادەمىلىگىمەن قاتار، تاڭعاجايىپ ەمدىك قاسيەتى دە جوق ەمەس. كۇمىستىڭ ەمدىك قاسيەتى مەديتسينادا دالەلدەنگەن. ەمشىلەر وتە ەرتە زاماندا-اق كۇمىستىڭ قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعان. سوندىقتان كۇمىس قوسىلعان سۋ اعزاداعى كوپتەگەن زياندى ميكرواعزالاردى جويادى. ادام اعزاسىنىڭ تۇماۋ جانە جۇقپالى اۋرۋلارعا توتەپ بەرە الماۋىنىڭ سەبەبى يممۋندىق جۇيەدەگى كۇمىستىڭ ازايۋىنان بولادى. كۇمىس تەك قانا اۋرۋ تۋدىراتىن ەلەمەنتتەردى جويىپ قويماي، اعزادان زياندى توكسيندەر مەن ميكروبتاردى شىعارادى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
