Mäselen, adam aǧzasynyŋ 60 paiyzy sudan, 34 paiyzy organikalyq, 6 paiyzy beiorganikalyq zattardan tūrady. Organikalyq zattarǧa kömırtegı, sutegı, ottegı, sondai- aq, būlardyŋ qataryna azot, fosfor, kükırt jatady. Aǧzadaǧy beiorganikalyq zattarda mındettı türde mynadai 22 element bolady: Ca, P, O, Na, Mg, S, B, Cl, K, V, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo, Cr, Si, I, F, Se. Mysaly, eger adamnyŋ salmaǧy 70 kg bolsa, onda 1700 gramm kalsii, 250 gramm kalii, 70 gramm natrii, 42 gramm magnii, 5 gramm temır, 3 gramm mys bolady eken.
Elementterdı tırı aǧzalardaǧy ortaşa mölşerıne qarai üş topqa böledı. Olar:
1. Makroelementter (ottegı, sutegı, kömırtegı, azot, fosfor, kükırt, kalsii, magnii, natrii jäne hlor); aǧzadaǧy mölşerı 10%-dan joǧary bolady.
2. Mikroelementterdıŋ (iod, mys, myşiak, ftor, brom, stronsii, barii, kobalt) aǧzadaǧy mölşerı — 10%-15%.
3. Ultramikroelementter — synap, altyn, uran, torii, radii jäne t.b. Olardyŋ aǧzadaǧy mölşerı 15%-dan tömen.
Tırşılık üşın maŋyzdylyǧyna qarai himiialyq elementterdı üş topqa böledı:
1.Tırşılıkke qajettı elementter. Olar adam aǧzasynda ünemı bolady jäne fermentter, gormondar, därumender qūramyna kıredı: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Olardyŋ jetıspeuşılıgı adamnyŋ qalypty ömır süruın būzady.
2. Qosymşa elementter. Būl elementter januar men adam aǧzasynda bolady: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Olardyŋ biologiialyq maŋyzy osy uaqytqa deiın tolyq zerttelmegen.
3. Öte az elementter. Adam jäne januar aǧzalarynan tabylǧan, mölşerı jäne biologiialyq maŋyzy belgısız.
Sondyqtan eger himiialyq elementterdıŋ bıreuınıŋ joq boluy nemese jetıspeuı aǧzadaǧy qalypty jaǧdaidy būzady. Kerısınşe, aǧzadaǧy qandai da bır elementtıŋ şamadan tys boluy da ziian.
Endıgı kezekte oqyrman nazaryna adam aǧzasyna asa qajet myna elementter turaly derekterdı ūsynamyz:
Temır. Būl elementtıŋ rölı densaulyq üşın öte zor. Eger temır jetıspese, barşamyzǧa belgılı anemiia nemese qanazdyq auruy paida bolady. Būl elementtıŋ aǧzadaǧy täulıktık mölşerı — 11-30 mg. Adam qanynda 3 gramǧa juyq temır bar. Onyŋ mölşerı körsetılgen şamadan tömen bolsa, qannyŋ qyzyl jasuşasynyŋ, iaǧni, gemoglobinnıŋ tüzıluı būzylyp, tynys alu qyzmetı naşarlaidy. Temır aǧzaǧa syrttan tüsedı, tamaqtyŋ qūramyndaǧy temır iony on ekı elı ışektıŋ joǧarǧy bölıgınde qanǧa sıŋedı. Temırdıŋ aǧzaǧa dūrys sıŋbeuı asqazandaǧy tūz qyşqylynyŋ jetıspeuınen nemese temırdıŋ aquyzben bailanysynyŋ naşarlauynan bolady. Temır jetıspegen kezde terı bozarady, tyrnaq jūmsarady, ärı tez synady, auyz quysy jäne as-qazannyŋ sılekeilı qabaty bülınedı. Temır jūmyrtqanyŋ sarysynda, qaraqūmyqta, grek jaŋǧaǧynda, künjıt, fasol, örıkte, meiızde köp bolady.
Iod. Qalqanşa bezı men gipofizdıŋ jūmysyn jaqsartady. Radiasiia äreketınen qorǧap, radioaktivtı iodtyŋ jinaluyn eskertedı. Iod selenge täueldı, ol aǧzada selensız äreket etpeidı. Būl elementtıŋ jetıspeuı negızgı zat almasu prosesın tömendetedı. Aǧzadaǧy iodtyŋ az boluy eŋ äuelı ortalyq jüike jüiesıne äser etedı. Bala qajettı mölşerdegı iodty ana qūrsaǧynda jatqan kezden bastap aluǧa tiıs. Balalardaǧy gipotireoz auruy jüike qyzmetınıŋ erekşe būzyluyna, adamdaǧy intellektualdyq mümkındıktıŋ tejelıp damuyna, kretinizmge äkelıp soqtyrady. Al eresek adamdarda oilau qabıletınıŋ tömendeuı, jürektıŋ soǧu jiılıgı azaiuy baiqalady.
Iod jetıspeuşılıgı immundyq jüienı älsıretedı, ısık damuynyŋ qaterlılıgın arttyrady, eŋ alǧaş-qy kezekte qalqanşa bezınıŋ au-ruyn qozdyrady. Iod as tūzynda bolady. Soŋǧy uaqytta ūndy da iodpen baiytyp jür.
Kalsii. Adam aǧzasynda 1000-1200 gramm kalsii bolady, sonyŋ 99 paiyzy süiekte, tıs kıreu-kesınde, al 1%-y ışkı jasuşada, qan qūramynda maŋyzdy rol atqarady. Därıgerlerdıŋ zertteulerıne süiensek, Qazaqstandaǧy ärbır üşınşı äielde jäne ärbır besınşı er adamda kärı jılık jäne san süiegınıŋ synyǧy bar. Naqty aitqanda, elımızde jarty millionǧa juyq adam osteoporoz auruynyŋ zardabyn tartuda. Al būl tıkelei osy kalsii elementınıŋ jetıspeuı saldarynan tuyndaidy eken. Kalsii süiektıŋ saulyǧy men berıktıgın saqtaidy. Äitse de adam 35 jastan asqannan keiın süiekten kalsii kemi tüsedı. Būl dertke köbıne aq jaulyqty analar şaldyǧady. Naqtyraq aitsaq, 60 jastan asqan ärbır törtınşı äiel zardap şegedı. Al er azamattarda tört ese sirek kezdesedı.
Kalsii sütte, jalpy aǧarǧanda, balyqta, teŋız önımderınde köp bolady.
Magnii. Adamǧa künıne şamamen 400 mg magnii kerek. Magnii jetıspegen kezde köŋıl-küi qūbylady. Adam aşulanşaq, jylauyq bolady, ūiqysy naşarlaidy.
Al magnii — küizelıske qarsy makroelement. Äsırese, V6 vitaminımen bırge ol jüike ūlpalarynyŋ jūmysyn jaqsartady. Sondai-aq süiek tüzuge de qatysady. Jürek soǧysynyŋ yrǧaǧyn qalypqa keltıredı, tamyr keŋeituge atsalysyp, ottegımen qamtamasyz etuge kömektesedı, sondyqtan da magniidı jürek auruyna şaldyqqan nauqastarǧa qoldanady.
Ǧalymdar qant diabetı jäne bronhit aurularynda da magniidı myryş, hrom, selenmen bırge qoldanu da oŋ nätije beretının aityp jür. Sondai-aq, jüktı äielderge de magniidıŋ paidasy zor. Folii qyşqylymen bırge qoldanǧan jaǧdaida qūrsaqtaǧy närestenıŋ aqausyz damuyna, künı jetpei boluy mümkın tüsıktıŋ aldyn aluǧa kömektesedı.
Magnii jasyl japyraqty kökönısterde, avokado, balyqta jäne keptırılgen sitrusty jemısterde köp bolady.
Fosfor. Būl — küş-quat közı. Qaŋqanyŋ myqtylyǧy qūramyndaǧy fosfor men kalsiidıŋ mölşerıne tyǧyz bailanysty. Fosfordyŋ mölşerı kalsiiden bır jarym ese köp boluy kerek. Ondai bolmaǧan jaǧdaida tepe-teŋdık mölşerın belgılı bır deŋgeide ūstap tūru üşın jetkılıksız mölşerın süiektegı qordan alady. Bıraq D vitaminı onyŋ araqatynasyn rettep otyrady. Fosfor jüike jasuşalarynyŋ qyzmetı üşın de kerek. Sondyqtan onyŋ mölşerı barlyq uaqytta bırkelkı boluy kerek. Ftor, stronsii adam tısınıŋ myqty boluyna äser etedı. Fosfor aquyzy mol et, süt önımderınde kezdesedı.
Mys. Eger aǧzada mys jetıspese, bauyrda qorlanǧan temır gemoglobinmen bailanysqa tüse almaidy. Mystyŋ mölşerınıŋ az nemese köp ekendıgınıŋ körsetkışı — adamnyŋ şaşy. Mystyŋ mölşerı tömendegen kezde nemese jetıspegen jaǧdaida şaş tez aǧarady. Mys qanǧa ottegınıŋ ötuın qamtamasyz etedı. Mys köptegen fermentterdıŋ qūramyna kıredı, ūlpalardaǧy totyǧu reaksiiasyn jyldamdatady.
Mys aǧzaǧa taǧam arqyly tüsedı. Äsırese, teŋız taǧamdarynda, qyryqqabatta, kartopta, qalaqaida, jügerıde, säbızde, almada köbırek kezdesedı.
Selen. Būl element immundyq jüienı qalyptastyruǧa erekşe äser etedı. Ol jetıspegende būlşyq et älsıreidı. Älsızdık, äsırese, jürek būlşyq etınde aiqyn bılınedı. Selen teŋız önımderınde, etterde mol mölşerde kezdesedı.
Myryş. Ol — aǧzadaǧy gormondar sintezıne aralasatyn maŋyzdy element. Äsırese, qūrsaqtaǧy tırşılık iesınıŋ damuy kezınde asa qajettı mineraldyŋ bırı — osy myryş. Myryş sitrus jemısterınde, qaraqatta, sūlyda, qyzanaqta, qyzylşada, asqabaq dänı men şemışkıde, sarymsaqta, sütte, tazartylǧan kürışte bolady.
Kalii. Qan qysymyn tömendetedı. Jürek qaǧysyn retteidı. Bananda, örık-meiızde, kartopta mol bolady.
Altyn. Kümıstıŋ bakterisidtık qasietın arttyrady. Aǧzadaǧy immundyq prosestı qalypty etedı. Köne Gresiia men Rimde altyndy (plastinkalaryn) auyzǧa salyp, tamaq aurularyn emdegen eken. Sondai-aq qazırgı medisinada da altyn qospalary keŋınen qoldanylady.
Kümıs. Bakterisidtık jäne antiseptikalyq qasietke ie. Ärı qabynuǧa da qarsy äreket ete alady. Bır sözben aitsaq, tabiǧi bakterisidtık metall. Bakteriianyŋ 650 türıne qarsylyq bıldıre alady eken.
Qazaq halqy ejelden kümıstıŋ adam aǧzasyna paidasy bar dep senıp, kümıs ydystan tamaq ışıp, kümıs äşekeiler taǧyp, säbi düniege kelgende närestenı kümıs teŋge salynǧan suda şomyldyryp, «Balanyŋ künı kümıstei jaryq bolsyn» degen joralǧy jasaǧan. Metaldyŋ özınıŋ ädemılıgımen qatar, taŋǧajaiyp emdık qasietı de joq emes. Kümıstıŋ emdık qasietı medisinada däleldengen. Emşıler öte erte zamanda-aq kümıstıŋ qasietın erekşe baǧalaǧan. Sondyqtan kümıs qosylǧan su aǧzadaǧy köptegen ziiandy mikroaǧzalardy joiady. Adam aǧzasynyŋ tūmau jäne jūqpaly aurularǧa tötep bere almauynyŋ sebebı immundyq jüiedegı kümıstıŋ azaiuynan bolady. Kümıs tek qana auru tudyratyn elementterdı joiyp qoimai, aǧzadan ziiandy toksinder men mikrobtardy şyǧarady.
"Adyrna" ūlttyq portaly.
