Máselen, adam aǵzasynyń 60 paıyzy sýdan, 34 paıyzy organıkalyq, 6 paıyzy beıorganıkalyq zattardan turady. Organıkalyq zattarǵa kómirtegi, sýtegi, ottegi, sondaı- aq, bulardyń qataryna azot, fosfor, kúkirt jatady. Aǵzadaǵy beıorganıkalyq zattarda mindetti túrde mynadaı 22 element bolady: Ca, P, O, Na, Mg, S, B, Cl, K, V, Mn, Fe, Co, Ni, Cu, Zn, Mo, Cr, Si, I, F, Se. Mysaly, eger adamnyń salmaǵy 70 kg bolsa, onda 1700 gramm kalıı, 250 gramm kalıı, 70 gramm natrıı, 42 gramm magnıı, 5 gramm temir, 3 gramm mys bolady eken.
Elementterdi tiri aǵzalardaǵy ortasha mólsherine qaraı úsh topqa bóledi. Olar:
1. Makroelementter (ottegi, sýtegi, kómirtegi, azot, fosfor, kúkirt, kalıı, magnıı, natrıı jáne hlor); aǵzadaǵy mólsheri 10%-dan joǵary bolady.
2. Mıkroelementterdiń (ıod, mys, myshıak, ftor, brom, stronıı, barıı, kobalt) aǵzadaǵy mólsheri — 10%-15%.
3. Ýltramıkroelementter — synap, altyn, ýran, torıı, radıı jáne t.b. Olardyń aǵzadaǵy mólsheri 15%-dan tómen.
Tirshilik úshin mańyzdylyǵyna qaraı hımııalyq elementterdi úsh topqa bóledi:
1.Tirshilikke qajetti elementter. Olar adam aǵzasynda únemi bolady jáne fermentter, gormondar, dárýmender quramyna kiredi: H, O, Ca, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Olardyń jetispeýshiligi adamnyń qalypty ómir súrýin buzady.
2. Qosymsha elementter. Bul elementter janýar men adam aǵzasynda bolady: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Olardyń bıologııalyq mańyzy osy ýaqytqa deıin tolyq zerttelmegen.
3. Óte az elementter. Adam jáne janýar aǵzalarynan tabylǵan, mólsheri jáne bıologııalyq mańyzy belgisiz.
Sondyqtan eger hımııalyq elementterdiń bireýiniń joq bolýy nemese jetispeýi aǵzadaǵy qalypty jaǵdaıdy buzady. Kerisinshe, aǵzadaǵy qandaı da bir elementtiń shamadan tys bolýy da zııan.
Endigi kezekte oqyrman nazaryna adam aǵzasyna asa qajet myna elementter týraly derekterdi usynamyz:
Temir. Bul elementtiń róli densaýlyq úshin óte zor. Eger temir jetispese, barshamyzǵa belgili anemııa nemese qanazdyq aýrýy paıda bolady. Bul elementtiń aǵzadaǵy táýliktik mólsheri — 11-30 mg. Adam qanynda 3 gramǵa jýyq temir bar. Onyń mólsheri kórsetilgen shamadan tómen bolsa, qannyń qyzyl jasýshasynyń, ıaǵnı, gemoglobınniń túzilýi buzylyp, tynys alý qyzmeti nasharlaıdy. Temir aǵzaǵa syrttan túsedi, tamaqtyń quramyndaǵy temir ıony on eki eli ishektiń joǵarǵy bóliginde qanǵa sińedi. Temirdiń aǵzaǵa durys sińbeýi asqazandaǵy tuz qyshqylynyń jetispeýinen nemese temirdiń aqýyzben baılanysynyń nasharlaýynan bolady. Temir jetispegen kezde teri bozarady, tyrnaq jumsarady, ári tez synady, aýyz qýysy jáne as-qazannyń silekeıli qabaty búlinedi. Temir jumyrtqanyń sarysynda, qaraqumyqta, grek jańǵaǵynda, kúnjit, fasol, órikte, meıizde kóp bolady.
Iod. Qalqansha bezi men gıpofızdiń jumysyn jaqsartady. Radıaııa áreketinen qorǵap, radıoaktıvti ıodtyń jınalýyn eskertedi. Iod selenge táýeldi, ol aǵzada selensiz áreket etpeıdi. Bul elementtiń jetispeýi negizgi zat almasý proesin tómendetedi. Aǵzadaǵy ıodtyń az bolýy eń áýeli ortalyq júıke júıesine áser etedi. Bala qajetti mólsherdegi ıodty ana qursaǵynda jatqan kezden bastap alýǵa tıis. Balalardaǵy gıpotıreoz aýrýy júıke qyzmetiniń erekshe buzylýyna, adamdaǵy ıntellektýaldyq múmkindiktiń tejelip damýyna, kretınızmge ákelip soqtyrady. Al eresek adamdarda oılaý qabiletiniń tómendeýi, júrektiń soǵý jıiligi azaıýy baıqalady.
Iod jetispeýshiligi ımmýndyq júıeni álsiretedi, isik damýynyń qaterliligin arttyrady, eń alǵash-qy kezekte qalqansha beziniń aý-rýyn qozdyrady. Iod as tuzynda bolady. Sońǵy ýaqytta undy da ıodpen baıytyp júr.
Kalıı. Adam aǵzasynda 1000-1200 gramm kalıı bolady, sonyń 99 paıyzy súıekte, tis kireý-kesinde, al 1%-y ishki jasýshada, qan quramynda mańyzdy rol atqarady. Dárigerlerdiń zertteýlerine súıensek, Qazaqstandaǵy árbir úshinshi áıelde jáne árbir besinshi er adamda kári jilik jáne san súıeginiń synyǵy bar. Naqty aıtqanda, elimizde jarty mıllıonǵa jýyq adam osteoporoz aýrýynyń zardabyn tartýda. Al bul tikeleı osy kalıı elementiniń jetispeýi saldarynan týyndaıdy eken. Kalıı súıektiń saýlyǵy men beriktigin saqtaıdy. Áıtse de adam 35 jastan asqannan keıin súıekten kalıı kemı túsedi. Bul dertke kóbine aq jaýlyqty analar shaldyǵady. Naqtyraq aıtsaq, 60 jastan asqan árbir tórtinshi áıel zardap shegedi. Al er azamattarda tórt ese sırek kezdesedi.
Kalıı sútte, jalpy aǵarǵanda, balyqta, teńiz ónimderinde kóp bolady.
Magnıı. Adamǵa kúnine shamamen 400 mg magnıı kerek. Magnıı jetispegen kezde kóńil-kúı qubylady. Adam ashýlanshaq, jylaýyq bolady, uıqysy nasharlaıdy.
Al magnıı — kúızeliske qarsy makroelement. Ásirese, V6 vıtamınimen birge ol júıke ulpalarynyń jumysyn jaqsartady. Sondaı-aq súıek túzýge de qatysady. Júrek soǵysynyń yrǵaǵyn qalypqa keltiredi, tamyr keńeıtýge atsalysyp, ottegimen qamtamasyz etýge kómektesedi, sondyqtan da magnııdi júrek aýrýyna shaldyqqan naýqastarǵa qoldanady.
Ǵalymdar qant dıabeti jáne bronhıt aýrýlarynda da magnııdi myrysh, hrom, selenmen birge qoldaný da oń nátıje beretinin aıtyp júr. Sondaı-aq, júkti áıelderge de magnııdiń paıdasy zor. Folıı qyshqylymen birge qoldanǵan jaǵdaıda qursaqtaǵy náresteniń aqaýsyz damýyna, kúni jetpeı bolýy múmkin túsiktiń aldyn alýǵa kómektesedi.
Magnıı jasyl japyraqty kókónisterde, avokado, balyqta jáne keptirilgen ıtrýsty jemisterde kóp bolady.
Fosfor. Bul — kúsh-qýat kózi. Qańqanyń myqtylyǵy quramyndaǵy fosfor men kalııdiń mólsherine tyǵyz baılanysty. Fosfordyń mólsheri kalııden bir jarym ese kóp bolýy kerek. Ondaı bolmaǵan jaǵdaıda tepe-teńdik mólsherin belgili bir deńgeıde ustap turý úshin jetkiliksiz mólsherin súıektegi qordan alady. Biraq D vıtamıni onyń araqatynasyn rettep otyrady. Fosfor júıke jasýshalarynyń qyzmeti úshin de kerek. Sondyqtan onyń mólsheri barlyq ýaqytta birkelki bolýy kerek. Ftor, stronıı adam tisiniń myqty bolýyna áser etedi. Fosfor aqýyzy mol et, sút ónimderinde kezdesedi.
Mys. Eger aǵzada mys jetispese, baýyrda qorlanǵan temir gemoglobınmen baılanysqa túse almaıdy. Mystyń mólsheriniń az nemese kóp ekendiginiń kórsetkishi — adamnyń shashy. Mystyń mólsheri tómendegen kezde nemese jetispegen jaǵdaıda shash tez aǵarady. Mys qanǵa otteginiń ótýin qamtamasyz etedi. Mys kóptegen fermentterdiń quramyna kiredi, ulpalardaǵy totyǵý reakııasyn jyldamdatady.
Mys aǵzaǵa taǵam arqyly túsedi. Ásirese, teńiz taǵamdarynda, qyryqqabatta, kartopta, qalaqaıda, júgeride, sábizde, almada kóbirek kezdesedi.
Selen. Bul element ımmýndyq júıeni qalyptastyrýǵa erekshe áser etedi. Ol jetispegende bulshyq et álsireıdi. Álsizdik, ásirese, júrek bulshyq etinde aıqyn bilinedi. Selen teńiz ónimderinde, etterde mol mólsherde kezdesedi.
Myrysh. Ol — aǵzadaǵy gormondar sıntezine aralasatyn mańyzdy element. Ásirese, qursaqtaǵy tirshilik ıesiniń damýy kezinde asa qajetti mıneraldyń biri — osy myrysh. Myrysh ıtrýs jemisterinde, qaraqatta, sulyda, qyzanaqta, qyzylshada, asqabaq dáni men shemishkide, sarymsaqta, sútte, tazartylǵan kúrishte bolady.
Kalıı. Qan qysymyn tómendetedi. Júrek qaǵysyn retteıdi. Bananda, órik-meıizde, kartopta mol bolady.
Altyn. Kúmistiń bakterııdtik qasıetin arttyrady. Aǵzadaǵy ımmýndyq proesti qalypty etedi. Kóne Greııa men Rımde altyndy (plastınkalaryn) aýyzǵa salyp, tamaq aýrýlaryn emdegen eken. Sondaı-aq qazirgi medıınada da altyn qospalary keńinen qoldanylady.
Kúmis. Bakterııdtik jáne antıseptıkalyq qasıetke ıe. Ári qabynýǵa da qarsy áreket ete alady. Bir sózben aıtsaq, tabıǵı bakterııdtik metall. Bakterııanyń 650 túrine qarsylyq bildire alady eken.
Qazaq halqy ejelden kúmistiń adam aǵzasyna paıdasy bar dep senip, kúmis ydystan tamaq iship, kúmis áshekeıler taǵyp, sábı dúnıege kelgende náresteni kúmis teńge salynǵan sýda shomyldyryp, «Balanyń kúni kúmisteı jaryq bolsyn» degen joralǵy jasaǵan. Metaldyń óziniń ádemiligimen qatar, tańǵajaıyp emdik qasıeti de joq emes. Kúmistiń emdik qasıeti medıınada dáleldengen. Emshiler óte erte zamanda-aq kúmistiń qasıetin erekshe baǵalaǵan. Sondyqtan kúmis qosylǵan sý aǵzadaǵy kóptegen zııandy mıkroaǵzalardy joıady. Adam aǵzasynyń tumaý jáne juqpaly aýrýlarǵa tótep bere almaýynyń sebebi ımmýndyq júıedegi kúmistiń azaıýynan bolady. Kúmis tek qana aýrý týdyratyn elementterdi joıyp qoımaı, aǵzadan zııandy toksınder men mıkrobtardy shyǵarady.
"Adyrna" ulttyq portaly.
