ءتىلىمىزدىڭ اياسىن كەڭەيتىپ، ونى ءارى قاراي دامىتۋدىڭ باستى شارتتارىنىڭ ءبىرى – ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ساۋاتتى جازۋمەن، اۋەزدى سويلەۋمەن، ءتىل زاڭدىلىقتارىنا قاراما-قايشى كەلمەيتىن ماسەلەلەردى ەسكەرۋدى بىلدىرسە كەرەك. ءوز باسىم انا ءتىلىنىڭ جاناشىرى رەتىندە وسىنداي ساۋالدارعا كوپتەن بەرى نازار اۋدارىپ، ازدى-كوپتى زەرتتەپ كەلەمىن. سوندا بايقاعانىم، ءبىز كوبىنە-كوپ ءتىل تازالىعىنا ءمان بەرە بەرمەيدى ەكەنبىز. ءبىز دەپ وتىرعانىم، ارينە، بارلىعى ەمەس. تىلگە جاۋاپسىز قارايتىن، ءتىل اۋەزدىلىگىن، دىبىس ۇندەستىگىن ساقتامايتىنداردى ايتىپ وتىرعانىم عوي.
ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن انا تىلىمىزگە ەرەكشە ءمان بەرە باستاعانىمىز بەلگىلى. كەڭەس وداعى تۇسىندا قانشاما مىڭ قاراكوزدەرىمىز ءوز تىلدەرىن ۇمىتا باستادى. بۇل قازاقتىڭ ساف التىنداي تازا ءتىلىنىڭ ساپاسىنا دا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. ويتكەنى قوس تىلدىك كەڭىستىك قالىپتاستى. تىلدەردىڭ ءبىر-بىرىنە «ىقپالى» دا كۇشەيدى. ناتيجەسىندە ءتىلىمىز شۇبارلاندى. وزگە تىلدەردىڭ سوزدەرىن ارالاستىرىپ سويلەۋ جيىلەدى. مۇنىڭ بارلىعى، ارينە، ءتىل تازالىعى دەيتىن ماسەلەنى كۇن تارتىبىنەن تۇسىرگەن جوق. بالكىم، وسىندايدىڭ اسەرىنەن بە، «شالا قازاق» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى. ءوز ءتىلىن دۇرىس بىلمەيتىن، بىراق ازدى-كوپتى سوزدەردى ايتا الاتىن، ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەيتىن قازاقتاردى «شالا قازاق» دەپ اتايتىن بولدىق. سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ بارلىعى ءتىل تازالىعىنا بەيجاي قاراۋدان باستالسا كەرەك-ءتى. ويتكەنى كەز كەلگەن ۇلت وكىلىنىڭ ءوز تىلىنە دەگەن قۇرمەتى تازا سويلەۋمەن، ءوز ءتىلىن جاقسى بىلۋىمەن ولشەنەرى حاق.
قايبىر جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇلىتاۋ تورىندە بەرگەن سۇحباتىندا ءتىل ماسەلەسى تۋرالى جاقسى ايتتى. سوندا: «ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ سويلەپ، باسقا جۇرتقا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك» دەگەن ويىن اشىق ءبىلدىردى. شىن مانىندە، ءتىلدىڭ مايىن تامىزا سويلەپ، وزگە جۇرتتاردى قىزىقتىرا بىلسەك، كىم قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قۇشتار بولمايدى؟ ماسەلەنىڭ بارلىعى اينالىپ كەلگەندە وزىمىزدەن بولىپ وتىر. ارامىزدا ءوز ءتىلىن جەتىك بىلمەيتىن، ويىن انىق جەتكىزە المايتىن، تىلدەرى شۇبارلانىپ كەتكەن باۋىرلارىمىز قانشاما. ەندىگى ءبىزدىڭ ماقسات – ءتىل تازالىعىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، وسى باعىتتا ناقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ. سول جولدا تىزە قوسىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەۋ. ءبىر-بىرىمىزگە ءتىل تازالىعى جايىندا ايتىپ، پىكىر قوسىپ وتىرساق قانداي عانيبەت بولار ەدى. شەشەندىكتىڭ بيىك شىڭىنا جەتكەن حالىقتاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى – قازاق حالقى ەكەنىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. وراق ءتىلدى بي-شەشەندەردىڭ ايتىپ قالدىرعان نەبىر كوسەم سوزدەرى بۇگىنگى ۇرپاققا مۇرا رەتىندە ساقتالدى. بىراق بۇل ەرتەڭگى زامانعا جەتپەي، تاريحتا قالىپ قوياتىن قۇبىلىس بولماۋعا ءتيىس. شەشەندىك ونەر قازىرگى عاسىردا دا، كەلەسى عاسىرلاردا دا ءورىس الىپ، دامىپ وتىرۋى قاجەت. ال ول ءۇشىن نە كەرەك؟ ءتىلىمىزدىڭ اۋەزدىلىگىن ساقتاپ، تابيعاتىن بۇزىپ الماي، دۇرىس، مادەنيەتتتى سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. بالاباقشادان، مەكتەپتەن باستاپ، ءتىپتى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ اراسىندا دا ءتىل تازالىعىنا ءمان بەرۋ ماسەلەسىن قاپەرگە سالىپ، نازاردا ۇستاپ جۇرسەك، قانەكي. زامانىندا ورىستىڭ اتاقتى اقىن-جازۋشىلارى وسى ءتىل تازالىعىنا قاتتى ءمان بەردى. تولستوي، تۋرگەنەۆ، دوستوەۆسكي، گوركي جانە ت.ب. ءتىلبۇزارلاردى قاتتى سىنعا الدى. قازاق زيالىلارى دا بۇل ماسەلەنى اينالىپ وتپەدى. ويتكەنى ماسەلەنىڭ بۇلايشا قويىلماۋىنا باسقاداي سەبەپ جوق ەدى. ءتىلدى ساقتاۋ ارقىلى ۇلتتىڭ ساقتالاتىنىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى انىق ءبىلىپ، ءتۇسىندى. بۇل ورايدا مۇحتار اۋەزوۆ «ادەپتى، تاربيەلى، مادەنيەتتى ادام، ول – ءوزىنىڭ انا تىلىندە دۇرىس سويلەيى بىلەتىن ادام» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ءوزىنىڭ انا ءتىلىن وگەي ۇلدارى عانا مەنسىنبەيدى، وگەي ۇلدارى عانا اياققا تاپتايدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى بار. ال باۋىرجان مومىشۇلى ايتقانداي، انا ءتىلى ۇلتتىڭ بۇگىنگى عانا تاعدىرى ەمەس، ەرتەڭگى دە تاعدىرى دەمەكشى، مۇنداي ماسەلەلەرگە جەتە ءمان بەرەتىن كەز كەلدى.
ەندى ءوزىم زەرتتەپ، بايقاپ جۇرگەن ماسەلەلەرگە كەلەيىن.
ناقتى مىسالدارعا جۇگىنەيىك. ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ دەگەن ماسەلە سوزدەردى دۇرىس ايتۋدان باستالادى دەدىك قوي. ولاي بولسا، كەلە جاتىردىڭ ورنىنا – كەل اتىر، كەلە جاتىرمىز دەۋدىڭ ورنىنا – كەل اتىرمىز، كەلە جاتقاندى – كەل اتقان، بارا جاتسامدى – بارا اتسام، جازىپ وتىرمىز – جازىپ وتىرىق، قاراپ جاتقاندا – قاراپ اتقاندا، سۇرامايمىن – سۇرامايىم، قۇتتىقتايمىن – قۇتتىقتايىم، ساتىپ جاتىر – ساتىپ اتىر; ءارى قاراي – تۋىلىنعان، شاقىرىلىنعان، اۋدارتىلىنعان، كورسەتىلىندى، سونداي عو، كوردىم عو، ەستىدىم عو، ءبىلدىم عو، ۇقتىم عو («عوي» ەمەس. – اۆت.), تۇنگە بولدى، اپ تۇرساي، كيىم اپ كەلە اتىرىق، ءبۇ ياقتا ءبىر بالە بولايىن دەپ اتىر، وتساي، وتىساي، جىرتىلدىق، بەرە ساشى، بىرەۋسى، ەكەۋسى، تورتەۋسى، تەلەفونى وشىك، ۇردانسا (دۇرىسى – ۇرلانسا), قاعام (دۇرىسى – قالعانمىن), انادارمەن، مىنادارمەن، قانشاۋ; جو اشپاي اتىر (دۇرىسى – جوق، اشپاي جاتىر), جەت مينۋت، جەت ساعات، سالىنى سۋعا كەتتى، قويسان شى، و يەردە، سو يەردە، باينالىس، باينالىسقا، كەسىلىنىپ قويىلىنعان، شاي ءىشىپ اتىسىڭ با، ۇيىقتاپ اتىسىڭ با; ءيا، قازاقوۆەپتىن، كىم، سىز با، بىز با، ويناماق قوياق، سەندە اڭگىمە بار، تاپيت ەتتىم، پاراجنياك كەلەاتىرىم، ءشاي ىشەك پە، المايسىڭىز با… وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى.
جوعارىداعى كەلتىرىلگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىن وكي وتىرىپ، تىلگە كاتىستى كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.
ءتىلدى شالا بىلەتىن قازاقتاردىڭ تىلىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگى تولىق جويىلعان. ساقتالمايدى. قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ كوپشىلىگىن ۇمىتقان. تىلدەرىندە جوق. ۇمىتىلعان سوزدەردىڭ ورنىنا باسقا ماعىنا بەرەتىن سوزدەردى قويىپ ايتادى. سوندىقتان كوپتەگەن سوزدەردى شاتاستىرىپ العان. كەيبىر ۇمىتىلعان سوزدەردىڭ ورنىنا وزبەكشە سوزدەردى پايدالانادى: سولەم – سالام (وزبەكشە), سالەمەت پە – سالامات پا; سالەمەتسىز بە – سالاماتسىز با، اسسالاۋماعالەيكۇم – اسسالامالەيكۋم; و يەردە; ءبۇ يەردە; گامام; و ياقتا، ءبۇ ياقتا، ت.ب. سول سياقتى وزدەرى ويدان شىعارىپ، وزدەرىنىڭ اراسىندا قالىپتاستىرىپ العان سوزدەر دە ۇشىراسادى. بىزگە تۇسىنىكسىز بولعانىمەن ءوزارا ايتا بەرەدى. مىسالى: الدىڭعى كۇنى – كەشەن ارعى كۇنى، بۇراندا – بۇرالشا، اۋرۋشاڭ – اۋىرشاق، جانىشتاۋ (جالپايتۋ) – مايدانداۋ، بىرتىندەپ – بىرىندەپ، ت.ب. ويدان شىعارىلعان سوزدەردىڭ اراسىندا وزبەك تىلىندەگى سوزدەردەن وزدەرىنە بەيىمدەپ جاساپ العان سوزدەر دە بايقالادى: قاراپ تۇرىم — قاراپ تۇرىڭ (وزبەكشە), جەپ وتىرىم، جەپ وتىرىڭ، كورىپ تۇرىم، كورىپ تۇرىڭ، نە دەيسىن، نە دەيسەن، قالايسىن — كالايسەن (قانداقسەن), ت.ب. دۇرىسى — قاراپ تۇرمىن، جەپ وتىرمىن، كورىپ تۇرمىن، نە دەيسىڭ، قالايسىڭ.
سوزدەردىڭ ارىپتەرىن ءتۇسىرىپ ايتۋ، كەرەكسىز جالعاۋلار جالعاپ ايتۋ، كەرىسىنشە، جالعاۋى بار سوزدەردى جالعاۋسىز ايتۋ، بەلگىلى ءبىر ارىپتەرىن وزگەرتىپ ايتۋ دا كوپ كەزدەسەدى. ارىپتەرى ءتۇسىپ قالعان سوزدەردەن مىسالدار كەلتىرەيىن: «كەل اتىر، بار اتىر، كەلاماي، بار اماي، ءجۇر اماي،جاتىن (جاتاتىن), سومەن، مەمەن، سەمەن، قايتان(قايتادان), باعاننان (باعانادان) ت.ب. كەرەكسىز جالعاۋلار جالعانعان سوزدەر: باردىمشى (باردىم), كەلدىمشى (كەلدىم), ايتتىمشى (ايتتىم), بولعاندى (بولعان), كەلگەندى (كەلگەن), بارعانتۇعىن (بارعان), كەلگەنتۇعىن (كەلگەن), بار ما نە (بار ما), كەلدى ما نە (كەلدى مە), بەس پا نە (بەس پە), ت.ب.
جالعاۋلارى ءتۇسىپ قالعان سوزدەر: سەن ءۇيىڭ (سەنىڭ ءۇيىڭ), مەن ءۇيىم (مەنىڭ ءۇيىم), بالاڭ داپتەرى (بالاڭنىڭ داپتەرى), مەن اۋىلىم (مەنىڭ اۋىلىم), ءوزىڭ بالاڭ ء(وزىڭنىڭ بالاڭ), قاراسۋ موست بار ما؟ (قاراسۋدىڭ كوپىرىنەن تۇسەتىندەر بار ما؟).
ارىپتەرى وزگەرىپ كەتكەن سوزدەر: سەڭكى (سەنىكى), مەڭكى (مەنىكى), ماعام (ماعان), انادار (انالار), بۇدار ء(بۇلار), مىنادار (مىنالار), ۇردىق (ۇرلىق), ت.ب. كەيبىر قانداستارىمىزدىڭ قازاق تىلىندەگى سوزدەردى دۇرىس ايتپاي تۇرعانى، سويلەسىپ تۇرعان كەزدە بىردەن بايقالادى.
تىلدەرىندە سوزدىك قورى جەتكىلىكسىز بولعاندىقتان، سويلەمنىڭ اياعىندا كەلەتىن ءارتۇرلى ەتىستىك سوزدەردى ءبىر عانا تۇسىنىكسىز سوزبەن «اتىر» نەمەسە «اتىپتى» دەپ ايتا بەرەدى: كۇن شىقتى – شىعىپ اتىر (اتىپتى), كۇن باتتى – باتىپ اتىر (اتىپتى), تاماعىم اۋىرىپ ءتۇر – اۋىرىپ اتىر (اتىپتى). ءوزىنىڭ انا ءتىلىن جاقسى بىلەتىن ادام، ەشقاشان «كۇن شىعىپ جاتىر»، «تاماعىم اۋىرىپ جاتىر» دەپ ايتپايدى.
باتىڭكە، ءتوپلي، سومكە، پويىز، شوپىر، شەمىشكە، بەدىرە، زاۋىت، تاۋار، ت.ب. ورىس تىلىندە ايتىلاتىن «ودين راز»، «دۆا رازا» دەگەن سوزدەردىڭ ءوزىن، «ءبىر رەز، ەكى رەز» دەپ قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە سالىپ، قازاق تىلىنە ەنگىزدىك. ۆەدرونى – بەدىرە (شەلەك), سەمەچكانى شەمىشكە (شەكىلدەۋىك) دەگەننەن ۇتىلعان جوقپىز. كەرىسىنشە، تىلىمىزدەگى بار سوزدەرگە (شەلەك، شەكىلدەۋىك) قوسىمشا بالاما سوزدەر ەنگىزدىك. ءتىلىمىزدى بايىتتىق، جاڭا سوزدەرمەن تولىقتىردىق. ال قازاق ءتىلىنىڭ كازىرگى جاعدايى مۇلدە باسقاشا. ەندى ءتىلىمىزدى بايىتقاندى قويىپ، تىلىمىزدەگى بار سوزدەردى جوعالتا باستادىق.
ەندى وسى شالا قازاقتاردىڭ ءتىلى قازاقتىڭ دۇرىس ءتىلىن بۇزدى. ءوزىمىز دە سولاردىڭ تىلىندە سويلەپ، سولاردىڭ تىلىندەگى سوزدەرمەن جازا باستادىق. تىلىمىزگە نەمقۇرايلى قارايتىنداردىڭ تىلىندەگى كەيبىر سوزدەر تىلىمىزدەگى بار سوزدەردى ىعىستىرىپ شىعارا باستادى. كوپتەگەن سوزدەر وسى ءتىل بۇزىلعان ايماقتاردا جويىلماسا دا، قولدانىستان شىعىپ كەتتى. ادامداردىڭ كوپشىلىگى بۇرىنعىداي «سالەمەتسىز بە؟» دەپ قازاقشا امانداسپايدى، «سالاماتسىز با؟» دەپ وزبەكشە امانداسادى. «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەپ «ع» ءارپىن قويىپ ايتپايدى، «اسسالامالەيكۋم» دەپ وزبەكشە ايتادى. باستالۋى، كورسەتىلۋى، ءتۇسىرىلۋى، شەگەرىلۋى، تارالۋى، ساقتالۋى دەگەن سوزدەر سيرەك جازىلاتىن بولدى. كەز كەلگەن كىتاپتى، گازەت-جۋرنالدى الىپ كاراساڭىز باسىلىمى، تارالىمى، كورسەتىلىمى، ساقتالىمى، شەگەرىلىمى دەپ جازۋلى تۇرادى. ەگەر سوزدەردىڭ بۇزىلۋى وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، بۇعان توقتاۋ سالىنباسا تىلىمىزدەن ايىرىلاتىنىمىز انىق. كۇننىڭ بۇلتتانعانىن – بۇلتتانىمى، اشىلعانىن – اشىلىمى، جاۋعانىن – جاۋىلىمى، تاماق ءپىسىرۋدى – ءپىسىرىلىمى، شايدىڭ قايناۋىن – قايناتىلىمى، قوسۋ – قوسىلىم، سىزۋ – سىزىلىم، ازايتۋ – ازايتىلىم، كوبەيتۋ – كوبەيتىلىم، جازۋ – جازىلىم دەپ ايتاتىن، جازاتىن كۇندەرگە جاقىنداپ كەلەمىز. ءتىلىن جوعالتىپ العان ادامداردىڭ ءتىلىن «ديالەكتى» دەپ ايتۋعا، ونى وڭتۇستىكتىڭ ديالەكتىسى، سولتۇستىكتىڭ ديالەكتىسى دەپ وقۋلىقتارعا ەنگىزۋگە بولمايدى. «ديالەكتى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىنىڭ ماعىناسىن دۇرىس ءبىلۋ كەرەك. «ديالەكتى» دەگەن ءسوز – ەكى قازاقتىڭ ءبىر ءسوزدى بىرەۋىنىڭ دۇرىس (سونىمەن), ەكىنشىسىنىڭ بۇزىپ ايتۋى (سومەن) ەمەس.تىلىمىزدەگى بار سوزدەردى، ابدەن قالىپتاسكان سوزدەردى، تىلىمىزدە جوق سوزدەرمەن الماستىرۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. (يەسى – ەگەسى، يە بول – ەگە بول، يەلىك ەتۋ – ەگەلىك ەتۋ، ت. ب.)
اۋدارما سوزدەردىڭ دۇرىس اۋدارىلماي جازىلۋى دا (كىتاپتاردا، كوشەدەگى جارنامالاردا), سونى جازعان ادامداردىڭ تىلدەرىندە سوزدىك قورىنىڭ جوقتىعىنان، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىن بىلمەۋىنەن. تىلدەرى سوزدىك قورعا باي بولماعاندىقتان، دۇرىس بالاما سوزدەرىن تابا المايدى، نە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە سالىپ جازا المايدى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە سالىپ ايتۋ ارقىلى، اۋدارماي-اق تىلىمىزگە قانشاما سوزدەردى ەنگىزدىك. باتىڭكە، ءتوپلي، سومكە، پويىز، شوپىر، شەمىشكە، بەدىرە، زاۋىت، تاۋار، ت.ب. ورىس تىلىندە ايتىلاتىن «ودين راز»، «دۆا رازا» دەگەن سوزدەردىڭ ءوزىن، «ءبىر رەز، ەكى رەز» دەپ كازاق ءتىلىنىڭ دىبىس ۇندەستىگىنە سالىپ، قازاق تىلىنە ەنگىزدىك. ۆەدرونى – بەدىرە (شەلەك), سەمەچكانى شەمىشكە (شەكىلدەۋىك) دەگەننەن ۇتىلعان جوقپىز. كەرىسىنشە، تىلىمىزدەگى بار سوزدەرگە (شەلەك، شەكىلدەۋىك) قوسىمشا بالاما سوزدەر ەنگىزدىك. ءتىلىمىزدى بايىتتىق، جاڭا سوزدەرمەن تولىقتىردىق. ال قازاق ءتىلىنىڭ كازىرگى جاعدايى مۇلدە باسقاشا. ەندى ءتىلىمىزدى بايىتقاندى قويىپ، تىلىمىزدەگى بار سوزدەردى جوعالتا باستادىق. بار سوزدەردى جوق سوزدەرمەن (تۇسىنىكسىز سوزدەرمەن), وزبەكشە، ورىسشا سوزدەرمەن ايتۋ، جازۋ ارقىلى ءتىلىمىزدى بۇزا باستادىق. ءتىلدى بۇزىپ سويلەۋ – ونى اياققا تاپتاۋ دەگەن ءسوز، تاپتاۋ دەگەن – جويۋ دەگەن ءسوز.
ەركىن ومار
