مۇلان ەسىمدى باتىر قىز تۋرالى قىتايلىق مۋلتفيلمدەردەن نەمەسە فيلمدەردەن كورىپ، ەستىگەنىمىز انىق. الايدا "قىتايدىكى" دەپ بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارالىپ كەتكەن بۇل باتىر قىز كوشپەلى ەلدىڭ ۇرپاعى ەكەن. بۇل تۋرالى بىزگە جۋىردا وسى باتىر قىز تۋرالى ەڭبەكتى جارىققا شىعارعان جازۋشى، سۋرەتشى، ساۋلەتشى جانە تاريحي رەكونسترۋكتور دانيار بايدارالى ايتىپ بەردى.
ونىڭ ايتۋىنشا، بۇكىل الەم مۇلاندى «قىتاي» دەپ سانايدى. ال ونىڭ قىتايلارعا قاتىسى جوق. جالپى تاريحي مۇلان توبا-ۆەي دەگەن مەملەكەتتە تۇرعان. بۇل مەملەكەتتى كوشپەلى تابعاش حالىقتارىنىڭ حاندارى بۇگىنگى سولتۇستىك قىتايدا قۇرعان. مۇلان سول حالىقتان شىققان. سانپين چەن دەگەن كانادا-قىتايلىق عالىمنىڭ مالىمەتىنشە، مۇلاننىڭ حالقى تۇركى تىلدەس بولعان. ال ونىڭ رۋىنىڭ اتى بۇلان بولۋى مۇمكىن. باسقالار تابعاشتاردى مونعول تىلدەس دەپ تە سانايدى ەكەن.
— قالاي بولعاندا دا، مۇلاننىڭ كوشپەلى حالىقتاردان شىققانىن عالىمدار بىلەدى. ال حالىق بۇگىنگە دەيىن مۇلاندى «قىتاي» دەي ويلاپ كەلدى. مەن مۇلان تۋرالى ەڭبەگىمنىڭ اعىلشىن نۇسقاسىن وتكەن جىلى جازعان بولاتىنمىن. ال وسى جازدا قازاقشا نۇسقاسىن جارىققا شىعاردىم. بۇل ەڭبەكتى شىعارۋعا مەنىڭ وتباسىم، دوستارىم، ۇزەڭگىلەستەرىم قولداۋ كورسەتتى. بىلايشا ايتقاندا، بۇل جوبا — ناقتى ەنتۋزياستتىق-ازاماتتىق باستاما، — دەيدى د.بايدارالى.
ال ەڭبەككە كەلسەك، بۇل كىتاپ بالالار مەن ەرەسەكتەرگە ارنالعان. سىرتىنان قاراعاندا، بۇل بالالارعا ارنالعان كىتاپ سياقتى. بىراق ونى اۆتور عىلىمي نەگىزدە زەرتتەپ، جازىپ شىققان.
اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ەڭبەكتە مۇلاننىڭ باسىنان وتكەرگەن وقيعالارىنىڭ گەوگرافياسى، سول زامانداعى سوعىستار، ءار ءتۇرلى تاريح مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. بۇل — وقىرماندارعا ارنالعان ەرتەگى ەمەس، ناقتى تاريحي رەكونسترۋكتسيا كىتابى.
— مۇنداعى ءار سۋرەت — عىلىمي رەكونسترۋكتسيا. مىسالى، تابعاشتاردىڭ جانە ولاردىڭ جاۋلارىنىڭ (جۇجان) كيىمدەرىن، كيىز ۇيلەرىن، كولىكتەرىن، قارۋ-جاراقتارىن، ساۋىت-سايماندارىن سۋرەتتەپ سالعاندا، ولاردى عىلىمي رەكونسترۋكتسيالارعا سايكەس جاساپ وتىردىم. سەبەبى مەن تاريحي رەكونسترۋكتورمىن. نەگىزىندە تاريحشىلار مەن رەكونسترۋكتورلار تاريحي تۇلعالار تۋرالى العاشقى دەرەككوزدەردى باسشىلىققا الۋعا تىرىسادى. مىسالى، مەن «مۇلان تۋرالى باللادانىڭ» ەڭ العاشقى ساقتالعان جازعان نۇسقاسىن تاپقانمىن. قىتايلار سودان كەيىن عاسىرلار بويى بىرنەشە جاڭا نۇسقالار جازعان، بىراق مەن ولارعا قاراعان جوقپىن. وسىلايشا مەن كىتابىمدى ناقتى دەرەككوزدەردىڭ نەگىزىندە قۇراستىردىم. ماسەلەن، تابعاشتار بيلەۋشىنى «يمپەراتور» ەمەس، «حان» جانە «اسپاننىڭ (كوكتىڭ) ۇلىسى» دەپ اتايدى. بۇل جەردە كوپ دۇنيە كوشپەندىلەر «تەورياسىمەن» سايكەس كەلەدى. مۇلان قاراپايىم قىز بولسا دا، ءوز زامانىندا اسكەري سارباز رەتىندە قىزمەت ەتكەن. ءتىپتى سوعىس بىتكەندە، حان وعان ءوز ورداسىندا رەسمي تۇردە «كادروۆىي وفيتسەر» رەتىندە جۇمىس ۇسىنعان. سەبەبى كوشپەندى حالىقتاردىڭ ۇل-قىزداردى بالا كەزدەرىنەن بەس قارۋ ونەرىن جاقسى مەڭگەرگەن. مۇلاننىڭ قاريا اكەسى ءوز ورنىنا نەگە 16 جاستاعى قىزىن سوعىسقا جىبەرگەن دەپ ويلايسىز؟ سەبەبى تەك تابعاشتار حاننىڭ كاۆالەرياسىندا قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان. سول ءۇشىن ءار وتباسىنىڭ مۇشەسى ءوز اۋلەتىنىڭ نامىسىن ويلاپ، ونى بۇزباي، سوعىسقا اتتانعان.
وسىنداي دەرەكتەردىڭ ءبارىن قامتي كەلە، مەن مۇلاننىڭ حالقى جارتىلاي كوشپەندى نەمەسە جارتىلاي وتىرىقشى بولعان دەپ ۇيعارىمعا كەلدىم. مۇلاننىڭ زامانىنان تالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ بۇكىل تابعاشتاردى قىتايلىقتار ءوز مادەنيەتىنە سايكەس اينالدىرىپ الدى. بىراق مۇلاننىڭ زامانىندا ولاردىڭ كوشپەلى ارعى «تامىرى» ءالى ءتىرى بولعان، — دەپ اۆتور ءوز ويىمەن ءبولىستى.
دانيار بايدارالىنىڭ ايتۋىنشا، تابعاشتاردىڭ جاۋلارى مۋلتفيلمدەردەگى سياقتى "الباستى" عۇندار بولماعان. ولار ءوز زامانىندا جۇجان قاعاناتى رەتىندە تانىلعان. بۇلار دا مىقتى، كوشپەلى حالىق بولعان.
قازىر اۆتور ءوز ەڭبەگىن ەلىمىزدە تەگىن تاراتىپ جاتىر. ەسكى تاريحي دەرەكتەر قامتىلعان، كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى، باتىر مۇلان قىز تۋرالى جان-جاقتى جازىلعان ەڭبەكتى وقىعىڭىز كەلسە، اۆتوردىڭ فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىنا جازىلىپ نەمەسە +7701 784 45 42 ۇيالى تەلەفون نومىرىنە حابارلاسىپ، الۋلارىڭىزعا بولادى.
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇعان دەيىن دانيار بايدارالى ساداق ونەرى تۋرالى كىتاپ جازعان بولاتىن. ال ونىڭ يۋتۋب كانالىندا ءداستۇرلى ساداق اتۋ جانە بەس قارۋ جاۋىنگەرلىك ونەرى، تاريحي رەكونسترۋكتسيالار مەن كوشپەلى حالىقتاردىڭ مادەنيەتى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر ايتىلادى. كانالعا جازىلىپ، تاريحي دەرەكتەرگە قانىق بولىڭىزدار.
داناگۇل بايمۇقاش،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
