Mulan esimdi batyr qyz týraly qytaılyq mýltfılmderden nemese fılmderden kórip, estigenimiz anyq. Alaıda "qytaıdiki" dep búkil dúnıe júzine taralyp ketken bul batyr qyz kóshpeli eldiń urpaǵy eken. Bul týraly bizge jýyrda osy batyr qyz týraly eńbekti jaryqqa shyǵarǵan jazýshy, sýretshi, sáýletshi jáne tarıhı rekonstrýktor Danııar Baıdaraly aıtyp berdi.
Onyń aıtýynsha, búkil álem Mulandy «qytaı» dep sanaıdy. Al onyń qytaılarǵa qatysy joq. Jalpy tarıhı Mulan Toba-Veı degen memlekette turǵan. Bul memleketti kóshpeli tabǵash halyqtarynyń handary búgingi Soltústik Qytaıda qurǵan. Mulan sol halyqtan shyqqan. Sanpın Chen degen kanada-qytaılyq ǵalymnyń málimetinshe, Mulannyń halqy túrki tildes bolǵan. Al onyń rýynyń aty bulan bolýy múmkin. Basqalar tabǵashtardy monǵol tildes dep te sanaıdy eken.
— Qalaı bolǵanda da, Mulannyń kóshpeli halyqtardan shyqqanyn ǵalymdar biledi. Al halyq búginge deıin Mulandy «qytaı» deı oılap keldi. Men Mulan týraly eńbegimniń aǵylshyn nusqasyn ótken jyly jazǵan bolatynmyn. Al osy jazda qazaqsha nusqasyn jaryqqa shyǵardym. Bul eńbekti shyǵarýǵa meniń otbasym, dostarym, úzeńgilesterim qoldaý kórsetti. Bylaısha aıtqanda, bul joba — naqty entýzıasttyq-azamattyq bastama, — deıdi D.Baıdaraly.
Al eńbekke kelsek, bul kitap balalar men eresekterge arnalǵan. Syrtynan qaraǵanda, bul balalarǵa arnalǵan kitap sııaqty. Biraq ony avtor ǵylymı negizde zerttep, jazyp shyqqan.
Avtordyń aıtýynsha, eńbekte Mulannyń basynan ótkergen oqıǵalarynyń geografııasy, sol zamandaǵy soǵystar, ár túrli tarıh málimetter keltiriledi. Bul — oqyrmandarǵa arnalǵan ertegi emes, naqty tarıhı rekonstrýkııa kitaby.
— Mundaǵy ár sýret — ǵylymı rekonstrýkııa. Mysaly, tabǵashtardyń jáne olardyń jaýlarynyń (jujan) kıimderin, kıiz úılerin, kólikterin, qarý-jaraqtaryn, saýyt-saımandaryn sýrettep salǵanda, olardy ǵylymı rekonstrýkııalarǵa sáıkes jasap otyrdym. Sebebi men tarıhı rekonstrýktormyn. Negizinde tarıhshylar men rekonstrýktorlar tarıhı tulǵalar týraly alǵashqy derekkózderdi basshylyqqa alýǵa tyrysady. Mysaly, men «Mulan týraly balladanyń» eń alǵashqy saqtalǵan jazǵan nusqasyn tapqanmyn. Qytaılar sodan keıin ǵasyrlar boıy birneshe jańa nusqalar jazǵan, biraq men olarǵa qaraǵan joqpyn. Osylaısha men kitabymdy naqty derekkózderdiń negizinde qurastyrdym. Máselen, tabǵashtar bıleýshini «ımperator» emes, «han» jáne «Aspannyń (Kóktiń) ulysy» dep ataıdy. Bul jerde kóp dúnıe kóshpendiler «teorııasymen» sáıkes keledi. Mulan qarapaıym qyz bolsa da, óz zamanynda áskerı sarbaz retinde qyzmet etken. Tipti soǵys bitkende, han oǵan óz ordasynda resmı túrde «kadrovyı ofıer» retinde jumys usynǵan. Sebebi kóshpendi halyqtardyń ul-qyzdardy bala kezderinen bes qarý ónerin jaqsy meńgergen. Mulannyń qarııa ákesi óz ornyna nege 16 jastaǵy qyzyn soǵysqa jibergen dep oılaısyz? Sebebi tek tabǵashtar hannyń kavalerııasynda qyzmet etý múmkindigine ıe bolǵan. Sol úshin ár otbasynyń múshesi óz áýletiniń namysyn oılap, ony buzbaı, soǵysqa attanǵan.
Osyndaı derekterdiń bárin qamtı kele, men Mulannyń halqy jartylaı kóshpendi nemese jartylaı otyryqshy bolǵan dep uıǵarymǵa keldim. Mulannyń zamanynan talaı ýaqyt ótken soń búkil tabǵashtardy qytaılyqtar óz mádenıetine sáıkes aınaldyryp aldy. Biraq Mulannyń zamanynda olardyń kóshpeli arǵy «tamyry» áli tiri bolǵan, — dep avtor óz oıymen bólisti.
Danııar Baıdaralynyń aıtýynsha, tabǵashtardyń jaýlary mýltfılmderdegi sııaqty "albasty" ǵundar bolmaǵan. Olar óz zamanynda Jujan Qaǵanaty retinde tanylǵan. Bular da myqty, kóshpeli halyq bolǵan.
Qazir avtor óz eńbegin elimizde tegin taratyp jatyr. Eski tarıhı derekter qamtylǵan, kóshpendilerdiń urpaǵy, batyr Mulan qyz týraly jan-jaqty jazylǵan eńbekti oqyǵyńyz kelse, avtordyń feısbýktegi paraqshasyna jazylyp nemese +7701 784 45 42 uıaly telefon nómirine habarlasyp, alýlaryńyzǵa bolady.
Aıta ketý kerek, buǵan deıin Danııar Baıdaraly sadaq óneri týraly kitap jazǵan bolatyn. Al onyń ıýtýb kanalynda dástúrli sadaq atý jáne bes qarý jaýyngerlik óneri, tarıhı rekonstrýkııalar men kóshpeli halyqtardyń mádenıeti týraly kóptegen málimetter aıtylady. Kanalǵa jazylyp, tarıhı derekterge qanyq bolyńyzdar.
Danagúl BAIMUQASh,
«Adyrna» ulttyq portaly.
