الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا ۇسىنىلعان مۇراتبەك كەنەمولديننىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ازاماتتىق قارسىلاسۋ جىلدارى الاشوردانىڭ استاناسى سەمەي قالاسىنىڭ سول جاق بولىگىندە، ياعني قارت ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىندا بوستاندىق سۇيگىش بارشا قازاقتىڭ جىگەرىن جانىپ، ازاتتىققا ۇمتىلدىرعان الاش اتتى كەرەمەت قالا بولعان... قازاقتىڭ كورنەكتى پۋبليتسيست-جازۋشىسى، قوعام قايراتكەرى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1927 جىلى باسپادان شىققان «اقبىلەك» رومانىندا وسى الاش قالاسى تۋرالى: «ەرتىس ۇلكەن وزەن. ورە باسى قىتايدان كەلەدى. ەكى قاباعى ىزعىنداي ەل. ىزعىنداي ەلدىڭ ورتاسىنداعى ونەر-ءبىلىمنىڭ، ساۋدا-كاسىپتىڭ، وت اربا، وت كەمەنىڭ توعىساتىن كىندىگى، قارا شاڭىراعى – سەمەي. سەمەي – ءبىر گۋبەرنيا ەلدىڭ ميى. اقىل-ويدىڭ تابىسى سەمەيدە. سەمەي – ءبىر گۋبەرنيا ەلدىڭ جۇرەگى. سەمەي بۇلكىلدەسە، ءبىر گۋبەرنيا ەل بۇلكىلدەيدى.
ەرتىستىڭ وڭ قاباعىندا – سەمەي، سولىندا – الاش قالاسى...»،- دەپ ايتاتىنى بار.
الاش قالاسى دەگەندە، ونىڭ وسىعان دەيىنگى كونە تاريحىنا توقتالىپ وتكەن دۇرىس سەكىلدى. ماسەلەن، قارت ەرتىستىن وڭ جاعالاۋىنداعى باياعىدان ورىستارى باسىم تۇراتىن سەمەي قالاسىنىڭ حالقى سوناۋ ەرتە كەزدەن باستاپ سول جاعالاۋداعى قازاقتار ءجيى قونىستانعان ەلدى مەكەندى – «زارەچنايا سلوبودكا» دەپ اتاپ كەتكەن-ءتىن. ال ەندى ونىڭ «زارەچنايا سلوبودكا» دەپ اتالۋىنا، ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا «ءتىنىباي ماحاللاسى»، «جولامان ماحاللاسى» دەپ جازاتىن شاعىن ەلدى مەكەندەر نەگىز بولعان ەدى. ىرگەتاسى سوناۋ 1830-1840 جىلدارى قالاندى دەپ سانالاتىن بۇل ءتىنىباي جانە جولامان سلوبودكالارىنىڭ پايدا بولۋ جانە دامۋ تاريحى ءوز الدىنا جەكە ءبىر ۇلكەن اڭگىمە.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن الاش قايراتكەرى رايىمجان مارسەكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن قۇرىلعان سەمەي وبلىستىق قازاق كوميتەتى ءوزىنىڭ العاشقى 7 ناۋرىزداعى شەشىمىمەن سەمەي قالاسىنىڭ «زارەچنايا سلوبودكا» دەپ اتالاتىن بولىگىن الاش قالاسى ەتىپ جاريالايدى. ارينە، بۇل ارادا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارىنىڭ ءبىرى، مىسالى سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىمەن ارادا الاش اتاۋىنا بايلانىستى ۇزاق ۋاقىت تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز ۇلكەن داۋ-دامايدىڭ تۋعانى تۋرالى ايتا كەتكەن ءجون. سول سەبەپتى بولار 1917 جىلدىڭ 11 مامىرىندا الاش قالالىق اتقارۋ كوميتەتى «و پرەوبرازوۆاني زارەچنوي سلوبودكي ۆ گورود الاش ي الاشسكوم يسپولنيتەلنوم كوميتەتە» دەپ اتالاتىن ارنايى شەشىم دە قابىلدانعان بولاتىن-دى. مۇندا بۇرىنعى زارەچنايا سلوبودكاسىنىڭ قازىرگى ۋاقىتتا الاش قالاسى بولىپ اتالاتىنى، ال الاش قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتى مويىندايتىنى، سونداي-اق ونىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگانى سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە باعىناتىنى تۋرالى ايتىلعان ەدى. سودان 1927 جىلعا دەيىن، ياڭني ون جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى كونە سەمەيدىڭ سول جاق بولىگى، ياعني ەرتىس وزەنىنىڭ سول جاعالاۋى رەسمي تۇردە الاش قالاسى بولىپ اتالىپ كەلدى.
جالپى، بۇل زارەچنايا سلوبودكا ەلدى مەكەنى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن-اق ەل اۋزىندا الاش قالاسى بولىپ اتالىپ كەلگەن ەدى. بۇلاي دەيتىنىمىز، وعان سەمەي قالاسىنداعى قازىرگى زامان تاريحىنىڭ قۇجاتتاما ورتالىعىندا ساقتالعان «پلان گورودا الاش ۋتۆەرجدەننىي 28-نويابريا 1916 گ.» دەپ اتالاتىن رەسمي قۇجات دالەل بولادى. ءبىر اتاپ ايتارلىعى، بۇل الاش قالاسىنىڭ پلان-كارتاسىنان اباي، الاشوردا، ءتىنىباي، التايباەۆ، ەرىكالوۆ ءتارىزدى تاعى باسقاداي كوشە اتاۋلارى جازىلعانىن كورەمىز. دەمەك، 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە العاش الاش زيالىلارى ءاليحان بوكەيحان، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، حالەل عابباسوۆ جانە تاعى باسقالار «الاش» نە ءسوز؟» دەگەن تاقىرىپتا اڭگىمە كوتەرگەن ۋاقىتتان باستاپ زارەچنايا سلوبودكا ەلدى مەكەنى الاش قالاسى بولىپ اتالعان ەمەس پە ەكەن؟ وكىنىشكە وراي، الاش قالاسى اتاۋى 1927 جىلدىڭ 15 قىركۇيەگىندە وتكەن سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى جيىنىنىڭ قاۋلىسىمەن جاڭاسەمەي قالاسى بولىپ وزگەرتىلدى.
الاش قالاسى تاريحى – ەل تاريحى. لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ رەكتورى، پروفەسسور، بەلگىلى الاشتانۋشى-عالىم ەرلان ءباتتاشۇلى سىدىقوۆتىڭ «شاكارىم جانە الاشوردا»، «الاش قالاسىنىڭ تاريحى» اتتى كىتاپتارىنان وسى الاش قالاسى جانە جالپى الاش قوزعالىسى تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن قۇندى مالىمەتتەردى وقىپ بىلۋگە بولادى. مىسالى، بۇل زەرتتەۋلەردە ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ نەگىزىندە سول كەزدەگى الاشوردا ۇكىمەتى مەن وبلىستىق قازاق كوميتەتى، زەمستۆو باسقارمالارى كەڭسەلەرىنىڭ، «سارىارقا» گازەتى جانە «اباي» جۋرنالى رەداكتسيالارىنىڭ سەمەيدىڭ الاش كالاسى بولىگىندەگى ابدراحمان ءجۇسىپوۆ، قاراجان ۇكىباەۆ، الەكساندر ەرىكالوۆ ءتارىزدى الاشوردا ۇكىمەتى تىلەگىندە بولعان داۋلەتتى ءارى زيالى ازاماتتاردىڭ ۇيلەرىندە ورنالاسقانى تۋرالى دەرەكتەر ايتىلادى. مىسالى، جاڭاعى 1916 جىلى سىزىلىپ جاسالعان الاش قالاسىنىڭ باس جوسپارى سەكىلدى قۇندى دەرەكتەر الاش قالاسى تاريحىنا قاتىستى تاعىلىم مەن تانىمدى بارىنشا كەڭەيتىپ، تەرەڭدەتە تۇسەرى داۋسىز.
1917 جىلدىڭ كۇز ايىندا تومسك قالاسىندا وتكەن ءسىبىر اۆتونوميستەرىنىڭ سەزىنە قاتىسىپ قايتقان ءاليحان بوكەيحاندى سەمەي جۇرتشىلىعى الدىمەن بۇرىنعى وبلىس گۋبەرناتورىنىڭ ءۇيى، قازىرگى سەمەي تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى عيماراتىندا قۇشاق جايا كارسى الادى. ول ۋاقىتتا بۇل عيمارات - «بوستاندىق ءۇيى» بولىپ اتالعان ەكەن. الاشتىڭ اقيىق اقىنى س.تورايعىروۆ «سارىارقا» گازەتىندەگى «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» اتتى ماقالاسىندا الاش كوسەمىن العاشقى كۇنى قارا حالىق وسى بوستاندىق ۇيىندە قارسى الىپ، ۇلت زيالىلارى رايىمجان مارسەكوۆ، احمەتجان قوزىباعاروۆ، شىنجى مۇساتاەۆ، ءماننان تۇرعانباەۆ، يمان الىمبەكوۆ جانە تاعى باسقالار بارشا قازاقتى بوستاندىق، تەڭدىك الۋىمەن كۇتتىقتاعانىن، ال كەلەسى كۇنى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پاروممەن ەرتىستەن ءوتىپ، الاش قالاسىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن ۇلكەن جيىن وتكىزگەنىن اڭگىمەلەپ جازادى.
1917 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا بوستاندىق ءۇيى دەپ اتالاتىن بۇل عيماراتتا سەمەي قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش وبلىستىق سەزى وتەدى. وندا قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلە تۇڭعىش رەت كوتەرىلىپ، ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدانادى. مىنە، وسى جيىندا عۇلاما اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى سەزد دەلەگاتتارىن قۇتتىقتاپ، ءسوز سويلەيدى. ول تۋراسىندا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «تانىستىرۋ» پوەماسىندا:
سەمەيدىڭ سەزىندە بايقادىق قوي،
ەكەنىن قارت كەمەڭگەر ءھام تەرەڭ وي.
وقىعاندار بولماسا جاي قازاقتان،
ونان باسقا كىم شىقتى كورسەتىپ بوي، -
دەپ ايتادى. 1917-1918 جىلدارى بوستاندىق ۇيىندە سەمەي وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسى ءوز جيىندارىن وتكىزىپ تۇردى. وسى جىلدارى ونىڭ جۇمىسىنا رايىمجان مارسەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ الما-كەزەك باسشىلىق ەتەدى. ال، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ كەڭسەسى الاش قالاسىنداعى سەمەيدىڭ اتاقتى باي-ساۋداگەرى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ ۇيىندە ورنالاسىپ، جۇمىس جاسادى. ماسەلەن، 1918 جىلدىڭ 12 قاڭتارىنداعى احمەتجان قوزىباعاروۆ باسقارعان سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ الاش مەكتەپتەرى كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرىنە جىبەرگەن رەسمي شاقىرتۋ قاعازىندا:
«وتدەل نارودنوگو وبرازوۆانيا پروسيت ت.ت. چلەنوۆ كوميسسي پوجالوۆات نا زاسەدانيا، نازناچەننىە نا 14 مارتا س.گ. (چەتۆەرگ) ۆ پومەششەني زەمسكوي ۋپراۆى – گ. الاش، دوم ۋكۋباەۆا، ك 5 چاسام ۆەچەرا» دەپ كورسەتىلگەن.
سەمەيدىڭ كونەكوز قارتتارى، جالپى، وسى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بەلسەندى جاقتاسى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ ءبىر ءۇيى قازىرگى سەمەي توپوگرافيالىق كوللەدجى اۋماعىندا، شامامەن كەشىرىم بوزتاەۆ اتىنداعى كوشەنىڭ باستالاتىن تۇسىندا ورنالاسقان دەسە، ال ەندى كەلەسى ءبىر ءۇيى «وكەان» بازارى ماڭىندا بولعانىن ايتادى. شىنىندا دا، 1916 جىلعى الاش قالاسىنىڭ باس جوسپارىندا قازىرگى ك.بوزتاەۆ كوشەسى ورنىندا ەرتەرەكتە الاشوردا كوشەسى بولعانى بەلگىلەنىپ كورسەتىلگەن. مىنە، وسى الاشوردا كوشەسىندەگى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ جاڭاعى ايتقان ۇيلەرىندە 1918-1919 جىلدارى الاش قالالىق كوعامدىق باسقارماسى، الاش قالالىق دۋماسى، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسى ءتارىزدى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى كەڭسەلەرىنىڭ ورنالاسۋى تەگىن ەمەس سەكىلدى. بۇل ارادا احات شاكارىمۇلىنىڭ «مەنىڭ اكەم، حالىق ۇلى - شاكارىم» ەستەلىگىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كەڭسەسى ابدراحمان بايدىڭ ۇيىندە ورنالاستى دەگەن فاكتىنى دە نازاردان تىس قالدىرماعان ابزال. ماسەلەن، قازىر الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ كەڭسەسى نەگىزىندە ابدراحمان ءجۇسىپوۆ دەگەن بايدىڭ «وكەان» بازارى اۋماعىندا وزىنە ارناپ سالدىرعان ون بولمەلى ۇيىندە ورنالاسقانى ارحيۆتىك قۇجاتتارمەن ايعاقتالىپ وتىر. ابدراحمان ءجۇسىپوۆ تە كەزىندە قاراجان ۇكىباەۆ سەكىلدى ءوز ءۇيىن الاشوردا ۇكىمەتىنە جالعا بەرگەن كورىنەدى.
1918-1920 جىلدارى ءاليحان بوكەيحان باسقارعان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باس كەڭسەسى وسى ابدراحمان بايدىڭ ۇيىندە ورنالاستى. سونداي-اق مۇندا «سارىارقا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسى مەن «جاردەم» باسپاحاناسى دا قونىس تەۋىپ، وندا رايىمجان مارسەكوۆ، حالەل عابباسوۆ، يمام الىمبەكوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، شىنجى كەرەيباەۆتار جۇمىس ىستەگەن. ال ەندى كەڭەس ۇكىمەتى جىلدارى بۇل عيماراتتا پەداگوگ-اعارتۋشى ءماننان تۇرعانباەۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن «قازاق ءتىلى» (قازىرگى «سەمەي تاڭى») گازەتى، سونداي-اق سەمەي وبلىستىق جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى، اقىن-قالامگەر قاسەن تۇرلىحانوۆتىڭ باسقارۋىمەن «ەڭبەك» جۋرنالى شىعىپ تۇرعان. الايدا بۇل عيمارات كەيىندە «قازاقستان» دەپ اتالاتىن قوناق ءۇي، ودان سوڭ رەستوران رەتىڭدە پايدالانىلدى. سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىندە ءار جىلدارى باسشىلىق قىزمەتتە بولعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، ابىلقايىر دوسوۆ، راحىم ۋالياحمەتوۆ سىندى تاعى باسقاداي الاش ارىستارى وسى «قازاقستان» قوناق ۇيىڭدە ۋاقىتشا تۇرىپ قىزمەت ەتكەن. ارينە، قازىر بۇل عيمارات جوق. 1970 جىلداردىڭ اياعىنا قاراي «وكەان» بازارى اۋماعىندا كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر سالىنعاندا بۇزىلىپ تاستالعان. الايدا، الاشوردا ۇكىمەتى مەن سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنىڭ كەڭسەلەرى ورنالاسقان ابدراحمان ءجۇسىپوۆ پەن قاراجان ۇكىباەۆتىڭ ۇيلەرى قازىرگى «وكەان» بازارى اۋماعىنداعى الاڭدا ورناتىلعان ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە تاياۋ جەردە بولعانىن ەل-جۇرت ۇمىتپاس ءۇشىن ەرەكشە اتاپ ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
سونداي-اق وسى «وكەان» بازارى ارتىڭداعى كولحوزنايا كوشەسىندە بۇرىندارى «حيمچيستكا» كەڭسەسى ورنالاسقان ەكى قاباتتى عيمارات سول كەزدەگى سەمەيدەگى الەكساندر ەرىكالوۆ دەگەن اتاقتى باي-كوپەستىڭ ءۇيى بولعان. 1918 جىلى مۇندا الاش اتتى اسكەر پولكىنىڭ اسكەري شتابى مەن اسكەري گوسپيتال ورنالاسقانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ماسەلەن، الەكساندر ەرىكالوۆتىڭ ءۇيىن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسى جانە ءتۇرلى اسكەري ۇيىمدار ءوز قاجەتىنە قاراي ءجيى پايدالانىپ وتىرعانىن مىنا ءبىر مۇراعات كۇجاتى ايعاقتاي تۇسەدى. 1919 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىنىڭ توراعاسى احمەتجان قوزىباعاروۆتىڭ قول قويۋىمەن سەمەي ۋەزدىك اسكەر باستىعىنا جىبەرىلگەن بۇل قۇجاتتا:
«نا 1-گو اپرەليا س/گ سوزىۆاەتسيا چرەزۆىچاينوە ۋەزدنوە زەمسكوە سوبرانيە پريبليزيتەلنو ۆ سوستاۆە دو 60 چەلوۆەك س پرەدستاۆيتەليامي وت ۆولوستەي.
دليا زانياتي سوبرانيا ۆ تاكوم كوليچەستۆە پريسۋتستۆۋيۋششيح، پومەششەنيە، زانيماەموە ۋپراۆوي سليشكوم تەسنوە، درۋگيح جە چاستنىح ي وبششەستۆەننىح زداني س وبشيرنوي ۆمەستيموستيۋ ۆ گورودە نە يمەەتسيا.
ۆ ۆيدۋ يزلوجەننوگو ۋەزدنايا زەمسكايا ۋپراۆا پروسيت ۆاس وتۆەستي 2 بولشيە كومناتى ۆ زارەچنو-سلوبودسكوم ۆىسشەم زەمسكوم ۋچيليششە، پومەششايۋششيمسيا ۆ دومە ەرىكالوۆا، ناحودياششيمسيا نا ۋگلۋ الاش-وردينسكوي ۋليتسە ي زارەچنو-سلوبودسكوي بازارنوي پلوششادي، زانياتوم ۆ ناستوياششەە ۆرەميا پود كۆارتيرۋ ۆوەننوپلەننىح وفيتسەروۆ - سلاۆيان، س تەم چتوبى ۆوەن. وفيتسەروۆ رازمەستيت نا ۆرەميا زاسەدانيا، كوتوروە پرودليتسيا دنەي 7-م، ۆ درۋگيح ترەح كومناتاح، ۆ توم جە زداني» - دەپ جازىلعان.
ال وعان سەمەي ۋەزدىك اسكەر باستىعى:
«دليا سۆەدەنيا ۆاشەگو سووبششايۋ، چتو وتۆود كومنات ۆ دومە ەرىكالوۆا زانياتوم ۆوەننوپلەننىمي وفيتسەرامي، پود زاسەدانيا ۋز سوبرانيا پرەدستاۆلياەتسيا ۆوزموجنىم» دەگەن جاۋاپ قايىرعان.
الاش تىلەگىندەگى الەكساندر ەرىكالوۆقا كەلسەك، ول الاش قالالىق قوعامدىق باسقارماسىن باسقارعان. جانە دە ءوزى وتە باي ادام بولعان. الاش قالاسىندا ونداعان ساۋدا دۇكەندەرى مەن جۇك قويمالارى، مال سوياتىن قاساپحانالارى، تەرى جانە ءجۇن وڭدەۋ كاسىپورىندارى جۇمىس ىستەگەن. سەمەيلىك ولكەتانۋشى ۆ.كاشلياك «سەميپالاتينسك: يح يمەنامي نازۆانى...» كىتابىندا ا.ەرىكالوۆ «شوقىنعان قازاق» دەيدى.
سونىمەن قاتار وسى «وكەان» جانە «نوۆوسترويكا» بازارلارى اۋماعىندا بىرنەشە مۇسىلمان بەيىتتەرى ورنالاسقان. ءتىپتى بۇل اۋماقتاردا «موگيلنايا» دەگەن كوشە اتاۋى دا بولعان. بۇل كونە زيراتتاردا 1830 جىلدارى بۇرىنعى زارەچنايا سلوبودكا، كەيىنگى الاش قالاسىنىڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالاۋشىلار ءتىنىباي كاۋكەنوۆ پەن جولامان جانداربەكوۆ ءتارىزدى قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى جەرلەنگەن. بۇگىڭدە جاسى سەكسەنگە تاقاعان جازيد ماشراپ اقساقال ءوزىنىڭ بالا كەزىندە ۇلكەندەردەن «نوۆوسترويكا» بازارىنا (قازاقتار «قارا بازار» دەپ اتاعان) قاراما-قارسى ورنالاسقان كوپ قاباتتى بيىك ۇيلەر تۇرعان جەردە ەرتەرەكتە قازاق بەيىتتەرى بولعانى، وندا اتاقتى اقىن كەمپىرباي قارجاۋبايۇلىنىڭ جەرلەنگەنى تۋرالى ەستىگەنىن ايتادى. قازىر ايگىلى جىراۋعا جاڭاسەمەي قالاسىندا ارنايى كوشە اتى بەرىلىپ، ال ونىڭ مۇردەسى جەرلەندى دەگەن جەرگە گرانيتتەن ەسكەرتكىش بەلگى قويىلعان. بۇل ارادا ايتپاعىمىز، وسى الاش قالاسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى بەلگىلى تۇلعالارعا دا ارناپ نەگە وسىنداي ءبىر ەسكەرتكىش قويماسقا؟! ماسەلەن، ءتىنىباي كاۋكەنوۆ پەن جولامان جانداربەكوۆ سەمەي وڭىرىنە اتتارى جاقسى تانىمال قازاقتىڭ بي-ستارشىندارى، اقسۇيەك بايلارى عانا ەمەس، ۇلكەن ءدىن يەلەرى ءارى مەتسەنات ادامدار بولعان. ولار XIX عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى زارەچنايا سلوبودكاسى ەلدى مەكەندەرىندە قول استىنداعى حالقىنا ارناپ مەشىت-مەدرەسەلەر سالدىرعان. وكىنىشكە وراي، پاتشا زامانىندا جولامان مەشىتىن ءدىني ميسسيونەرلەر ورتەپ جىبەرگەن. سول سياقتى ءتىنىباي قاجىنىڭ اعاشتان سالعان مەدرەسەسى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە، ياعني 1960 جىلدارى ەرتىس جاعاسىندا وزەن ۆوكزالىن سالۋعا بايلانىستى بۇزىلىپ تاستالعان. ال ەندى ءتىنىباي مەشىتى بولسا، بۇگىندە مۇسىلمان قاۋىمىن ىزگىلىك پەن يماندىلىققا ۇندەپ، قىزمەت ەتۋدە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەلدىڭ ەلدىگىن، قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالعان، حالقىنا ءدىن-يماندىلىق جولىندا باعىت-باعدار بەرىپ وتىرعان ۇلتجاندى ازاماتتار بولعان.
2008 جىلى قازاكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن ەلىمىزدە الاش قوزعالىسىن 90 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتكەنى بەلگىلى. وسىعان وراي رەسپۋبليكامىزدىڭ استانا، الماتى، شىمكەنت، تاراز، ورال، جىمپيتى ءتارىزدى قالالارىندا ۇلكەن سالتاناتتى جيىندار وتكىزىلىپ، الاش ارىستارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر اشىلدى. ءوز كەزەگىندە سەمەي قالاسىندا «الاش يدەياسىنىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ىقپالى: تاريح جانە قازىرگى زامان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىك كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى. ەڭ باستىسى، سول كەزدە مەملەكەت قارجىسىنا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ، سونىڭ ىشىڭدە شىعىس جانە باتىس بولىمدەرىنىڭ ورتالىقتارى – سەمەي جانە جىمپيتى قالالارىندا الاش ارىستارىنا ارنالىپ الىپ ەسكەرتكىش-مونۋمەنتتەر ورناتىلاتىنى تۋرالى ايتىلعان-تىن... مىسالى، سول تۇستا سەمەيدە الاشتىڭ العاشقى قۇربانى بولعان الاشوردا ميليتسياسىنىڭ 22 جاسار كومانديرى قازى نۇرمۇحامەتۇلىنا ارنالىپ ەسكەرتكىش قويىلادى دەگەن دە اڭگىمە قوزعالعان ەدى. بۇل قاندى وقيعا نەگىزىنەن 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازىرگى «سەمەي» قوناق ۇيىنە قاراما-قارسى «جەڭىس» گۇلزارى ورنالاسقان جەردە بولعان. كەيبىرەۋلەر ونى «الاش قالاسىندا بولدى» دەگەندەي پىكىر ايتادى. قالاي دەسەك تە، بۇل نەگىزىنەن ومبىدان كەلگەن قىزىلدار كومانديرى زۆەزدوۆ باسقارعان كارۋلى وتريادتىڭ سەمەيدە بولشەۆيكتەر ۇكىمەتىن ورناتۋىمەن بايلانىستى بولعان قايعىلى وقيعا-تىن. الاشوردا باسشىلارى بۇل ۋاقىتتا اق گۆارديا وفيتسەرلەرىنىڭ كومەگىمەن الاش ميليتسياسىن سوعىس ونەرىنە ۇيرەتىپ، اسكەري جاتتىعۋلار جاساپ جاتادى. سول ساتتە وسى ارادان ءوتىپ بارا جاتقان قىزىلداردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ ءبىرى ۆينتوۆكادان وق اتىپ، سودان قازى نۇرمۇحامەتۇلى قازا بولادى.
الاش ميليتسياسى باستىعىنىڭ قازاسىنا بايلانىستى الاش كالاسىڭدا كارالى ميتينگ وتكىزىلىپ، وندا الاشوردا اقساقالى شاكارىمنەن باستاپ مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ، مۇستاقىم مالدىباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءتارىزدى ت.ب. ۇلت زيالىلارىنىڭ قايعىرىپ ءسوز سويلەگەنى تۋرالى «قازاق» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى سانىنداعى «الاش قۇربانى» اتتى ماقالادا جان-جاقتى ايتىلادى. وندا عۇلاما اكىن شاكارىم:
«الەۋمەت! مىناۋ جاتقان كىم، بىلەسىڭدەر مە؟ بۇل ۇلتى ءۇشىن شىبىن جانىن قۇربان قىلعان الاش ازاماتىنىڭ تۇڭعىشى. مۇنى ءولدى دەمەڭدەر. بۇل كۇنى ءھام مۇنان سوڭعى «ۇلتىم» دەگەن ازاماتتار مىنا مەن سياكتى بولىپ، «ۇلتىم» دەڭدەر دەپ، ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعىن سوزبەن ەمەس، ىسپەن كورسەتتى. مارقۇمنىڭ اتى دا قازى ەدى، قازى - بي دەگەن ءسوز. قازى بيلىگىن ايتىپ كەتتى. قاراعىم، قازى، ولىمىنە وكىنبە! ارمانىڭ جوق! قۇداي الدىندا دا، جۇرت الدىندا دا سەنىڭ ورنىڭ بولەك.
وقىعاندار، جاستار! مىناۋ جولداستارىڭدى ۇمىتا كورمەڭدەر. مۇنىڭ ءۇي ءىشىنىڭ مىندەتى سەندەردىڭ مويىندارىڭدا! ءبىر كىشكەنتاي كەزىنىڭ قاراشىعى ء(بىر جاسار ۇل بالاسى) قالىپتى. سونى تاربيەلەپ ادام قىلۋ - ءبارىڭنىڭ، بارشا الاشتىڭ موينىنا پارىز ءھام وزدەرىڭ دە بۇل وقيعاعا قاجىماڭدار. قۇداي تاعالا الاشقا شىن ۇل بەرگەنىنە ەندى عانا كوزىم جەتتى. الپىس جاسقا كەلگەڭدە مۇنداي ۇلت ءۇشىن قۇربان بولاتىن ازاماتتى كورەمىن دەگەن ءۇمىتىم جوق ەدى. كوردىم، ەندى بۇگىن ولسەم دە ارمانىم جوق. قاراعىم، قازىجان، قادىرىڭدى ءبىلىپ كۇرمەتتەي الماساق، كەشۋ قىل. حوش، قابىرىڭ نۇرلى بولسىن!» -دەگەن ەدى.
ەرلىك – ەلگە مۇرا، ۇرپاققا - ونەگە. ەندى قازىر اراعا ءبىر عاسىرداي ۋاقىت سالىپ، حالقى ءۇشىن قۇربان بولعان سول الاش ارىستارىنا ارنايى ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسى بىرتىندەپ ىسكە اسا باستادى. ۇلى ابايدىڭ 165 جىلدىق مەرەيتويى كەزىندە سەمەيدە الاششىل ەر، ابايتانۋدىڭ بىلگىرى قايىم مۇحامەدحانوۆقا ارنالىپ ەسكەرتكىش قويىلدى.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 90 جىل، ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعان ەكى بىردەي مەرەيتويلار ءوتىپ، ەندى مىنە بيىل الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ 100 جىلدىعى وتكەلى تۇر. الاشوردا قايراتكەرلەرىن ماڭگىلىك ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا ولارعا ارناپ سەمەي قالاسىندا ۇلكەن ءبىر ەسكەرتكىش-مونۋمەنت ورناتىپ، الاش قالاسى اتاۋىن قايتارۋدىڭ الدەقاشان-اق ۋاقىتى جەتتى.
سونداي-اق بۇرىنعى الاش، قازىرگى جاڭاسەمەي قالاسىندا 1930 جىلدارعا دەيىن الاشوردا اتىمەن اتالاتىن ۇزىن كوشە بولعان ەدى. ەگەردە مۇمكىن بولسا، سەمەي قالاسىنداعى ءبىر كوشەگە الاشوردا جانە ءبىر مەكتەپكە «الاش مەكتەبى» دەگەن اتاۋلار بەرۋ، «الاش ارىستارى» اللەياسىن اشىپ، وعان تاريحي تۇلعالاردىڭ تاس مۇسىندەرىن قويۋ، ءبىر كەزدە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ ورگاندارى ورنالاسقان عيماراتتارعا ەسكەرتكىش تاقتالار ورناتۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت سەكىلدى.
ەلدىڭ ەلدىگى، ونىڭ ورلىگى مەن ەرلىگىندە دەگەن. اتا تاريحىمىزدى تانىپ بىلگەندە عانا ناعىز الاششىل ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ءوسىپ، تاربيەلەنىپ شىعارى ءسوزسىز.
مۇراتبەك كەنەمولدين
ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى،
قر اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى.
