قىتايدا قىسىم كورگەن قازاق جازۋشىسى

الماتىدا وتكەن كوپتومدىقتىڭ تۇساۋكەسەرى كەزىندە زەينوللا سانىك تۋرالى دەرەكتى فيلم كورسەتىلدى. فيلمدە جازۋشى ءوز ءومىرى تۋرالى اڭگىمەلەپ وتىرىپ، «اكەم الاقانىمدى ۇستاپ تۇرىپ «ريزىق-نەسىبەڭ شاشىلىپ كەتىپتى. ءومىرى بىزدەن الىس، شەتتە بولادى ەكەنسىڭ. مۇمكىن بىزگە توپىراق تا سالا المايتىن شىعارسىڭ» دەدى» دەيدى.

زەينوللا سانىكتىڭ كوپ تومدىعى. الماتى، 23 قازان 2017 جىل.

زەينوللا سانىكتىڭ تۋىسى «1962 جىلى ونىڭ اكە-شەشەسى قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەندە ءوزى مەن ايەلى پەكيندە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ قالىپ قويعان. ءسويتىپ ولار قازاقستانعا العاش 1989 جىلى كەلگەندە اكە-شەشەسى ومىردەن ءوتىپ كەتكەن، وسىلايشى زەينوللا سانىك اكە-شەشەسىنە توپىراق سالا المادى» دەپ ەسكە الادى. تۋىسىنىڭ ايتۋىنشا، قىتايدا قالعان زەينوللا سانىك «اكە-شەشەسى قازاقستانعا كوشىپ كەتكەنى ءۇشىن جازىقتى بولعان». قىتاي قازاقتارى 1960 جىلدارى قازاقستانعا اۋعاننان كەيىن سول ەلدە قالىپ كەتكەن تۋىستارىنىڭ «جاقىندارىن شەتەلگە قاشىردى» دەگەن ايىپپەن «ساتقىن» اتالعانىن، ءتىپتى تۇرمەگە قامالعانىن ايتادى.

قۋعىنمەن وتكەن 16 جىل

زەينوللا سانىك تۇرمە قاپاسىنا قامالماسا دا، سول تۇستاعى قىتاي بيلىگىنىڭ قاراپايىم ادامدارعا جاساعان قىسىم مەن قۋعىن تۇرلەرىنىڭ كوبىن باسىنان وتكەرگەن. جازۋشى ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە «ماونىڭ (1943 جىلدان 1976 جىلعا دەيىن قىتاي كومپارتياسىنىڭ توراعاسى بولعان ماو تسزەدۋندى ايتادى – رەد.) سولاقاي ساياساتى تۇسىندا كورمەگەندى كوردىك. وتباسىممەن 10 جىل ۇرىمجىدە «قالپاق كيدىك»، قالعان 10 جىل جارىممەن، ءۇش بالاممەن «ەڭبەكپەن وزگەرتۋ الاڭىندا» بولدىق. قينالعاندا ءولىم تۋرالى ويلاعان كەزدەرىم دە بولدى. 1955-1962 جىلدارى ەل اتا-جۇرتقا كوشكەندە مەن جۇرتتا قالىپ قويدىم. ايتپەسە سول كەزدە-اق كەتىپ قالار ەدىم» دەيدى وكىنىشىن ءبىلدىرىپ. «1962 جىلى تۋىس-تۋعاندارىم قازاقستانعا ءوتىپ كەتكەن سوڭ، قالىپ قويعان بىزدەرگە قىتاي بيلىگى بىلگەنىن جۇزەگە اسىردى. «قالپاق كيگىزۋ» مەن ايدالۋدى ايتپاعاندا، كوشەگە شىعارىپ ماسقارالاۋ، بەتكە كۇيە جاعۋ، جالعان ايىپ تاعىپ قيناۋ، «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جانسىزى» دەگەن جالا جابۋ جانىمىزعا قاتتى باتتى» دەپ ەسكە الادى جازۋشى.

جازۋشى زەينوللا سانىك. الماتى، 10 ءساۋىر 2009 جىل.

ازاتتىق ءتىلشىسى زەينوللا سانىكتىڭ ەستەلىگىندە شەت-جاعاسى ايتىلاتىن «قالپاق كيگىزۋ»، «بەتكە كۇيە جاعۋ» سەكىلدى جازالار جونىندە قازاقستانداعى قىتاي قازاقتارىنان سۇرادى. قىتايدان كەلگەن سەرىك كەرەي ەسىمدى ازامات «قالپاق كيۋ» جازاسى قىتايدا 1958 جىلدان باستالعانىن، بايلار مەن بيلەردىڭ باسىنا «بايلاردى جويىپ، پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن ورناتايىق!» دەگەن ۇران جازىپ، كيگىزىپ قوياتىن بولعانىن» اڭگىمەلەدى. ول «1962 جىلى «ءتورت كونەنى جويۋ» اتتى تاعى ءبىر ناۋقان باستالىپ، ول بويىنشا بايلاردىڭ قالپاعىنا جازۋلار جازىلىپ، ولارعا كۇيە جاعىپ، كوشەمەن ايداپ وتەتىن بولدى. ەل ىشىندە حات تانيتىن، وقۋ وقىعان زيالىلار تارىم لاگەرىنە ايدالدى. كىتاپتارى ورتەلىپ، وزدەرىن ۇرىپ-سوقتى» دەيدى.

ال «ەڭبەكپەن وزگەرتۋ الاڭىنىڭ» سىرىن زەينوللا سانىكتىڭ ءوز ەستەلىگىنەن بىلۋگە بولادى. «جەر اۋدارىلىپ، بۇراتولا وبلىسىنىڭ جىڭ دەگەن اۋدانىنىڭ قيىرداعى ءبىر قىستاعىندا قارا جۇمىسقا جەگىلدىم. جەر دە اۋداردىم، ەگىن دە سالدىم، ساباق تا بەردىم» دەپ قىسقا بولسا دا انىقتاپ كەتكەن. وسىلايشا عۇمىرىنىڭ 16 جىلىن ءتۇرلى ايىپتارمەن قۋعىندا وتكىزگەن جازۋشى 1978 جىلى عانا قالىپتى ومىرگە قايتىپ ورالعان.

قىتايداعى اۆتونوميالىق اۋدان - شىڭجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشىمەن ۇزاق جىل جاقىن ارالاسقان حاسەن مايقىباي «زەينوللا سانىك مۇنان كەيىنگى 50 جىلدىق عۇمىرىن باسپا ىسىنە ارنادى» دەيدى.

زەينوللا سانىكتىڭ باسىنان كەشكەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن شىعارماشىلىعىندا كورىنىس تاپپاعان. جازۋشىنىڭ دوسى حاسەن مايقىباي:

- ول ءوزىنىڭ جەر اۋدارىلىپ جۇرگەن كەزدە كورگەن قيىنشىلىقتارىن شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتپەدى. اقتالىپ كەلگەننەن كەيىن بىردەن باسپا ىسىنە ارالاسىپ، جاقسى قىزمەتكە تۇردى. سول سەبەپتى بولار، ايداۋدا جۇرگەن كەزدەرى تۋرالى جازبادى. ونىڭ ورنىنا تاريحي تاقىرىپتاردى كوبىرەك قاۋزادى. بالكىم كورگەن ازابىن جازباۋىنىڭ باستى سەبەبى اقتالعانىنان بولار، - دەيدى.

زەينوللا سانىكتىڭ كوپتومدىعىنىڭ 1-تومىنداعى سۋرەتى. الماتى، 23 قازان 2017 جىل.

مايقىباي مىرزا «بۇل كىسىنىڭ شىعارمالارى شىڭجاڭدا شىعاتىن «مۇرا»، «شۇعىلا»، «شالعىن» جۋرنالدارىندا باسىلىپ تۇردى. ونىڭ ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگى قازاقتىڭ ءداستۇرلى تىلىنەن اجىرامايتىن. ماسەلەن، بيلەردى بيلەرشە، ادەتتەگى كەيىپكەرىن ادەتتەگى ادامشا سويلەتەتىن ەدى. اسىرەسە، ول كىسىنىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگى «باسپاي» رومانىندا ەرەكشە ايقىندالعان. كەيىنىرەك بەيجىڭنەن (قىتاي استاناسى پەكيندى ايتادى – رەد.) جارىق كورگەن «قازاق مادەنيەتىنىڭ داستۇرلەرى» دەگەن كىتابى دا زەينوللانىڭ قۇندى مۇرالارىنىڭ ءبىرى. زەينوللا تەك جازۋشى عانا ەمەس، ول قازاق مادەنيەتىن، تاريحىن زەرتتەۋشى. تەك باسپادا وتىرىپ قانا قويعان جوق. عۇمىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن مۇراعاتتاردا وتكىزدى» دەيدى. حاسەن مايقىباي زەينوللا سانىكتىڭ «قىتايدا شىڭجانداعى قازاق ۇلتىنىڭ باسپا سالاسىندا رەداكتورلىق قىزمەت اتقارعان كەزدە شىڭجاڭ قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن جاريالاۋعا ۇلان-اسىر ەڭبەك سىڭىرگەن، ماڭداي تەرىن توككەنىن» دە ەسكەرتە كەتتى.

«قازاق تاريحىن قىتاي ارحيۆىنەن ىزدەگەن دۇرىس»

جازۋشىنىڭ 1986 جىلى قىتايدا «قاراكەرەي قابانباي» اتتى كىتابى جارىق كورگەن. «اۋەلگى كىتاپتىڭ اڭىز نەگىزىندە، كەيىنگى ەكى كىتاپتىڭ دەرەك نەگىزىندە جازىلعانىن» ايتقان جازۋشى ءوزى تۋرالى ەستەلىكتەرىنىڭ بىرىندە «قازاقستان جازۋشىلارى تاريحي شىعارمالارىن ەل ىشىندەگى اڭىزعا سۇيەنىپ جازادى» دەپ قازاقستاندا جازىلعان تاريحي شىعارمالارعا جەكە كوزقاراسىن ايتقان.

جازۋشى ارتىندا قالعان ەڭبەكتەرىنىڭ بىرىندە «قازاق تاريحىن رەسەي ارحيۆىنەن ىزدەگەننەن گورى، قىتاي جازبالارىن اقتارعان پايدالى بولار ەدى. ويتكەنى، سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، ءبىزدىڭ ارعى، بەرگى تاريحىمىز نەگىزىنەن قىتايلارمەن بايلانىستى عوي» دەپ جازادى.

ال قازاقستاندىق ەتنوگراف-عالىمداردىڭ ءبىرى دوسىمبەك قاتران زەينوللا سانىكتىڭ تاريحي روماندارى ءداستۇرلى قازاق ءومىرىنىڭ انىقتامالىعى ىسپەتتى ەكەنىن ايتادى.

- قابانباي رومانىنداعى كوركەم تىلمەن ورىلگەن ەل ءومىرى، جەر-سۋ اتاۋلارى، حالىق ءداستۇرى مەن باتىر تۇلعاسى، ەل تۇتقالارىنىڭ ارەكەتى، ەل ىشىندەگى داۋ-دامايدىڭ رەتتەلۋ جاعدايلارى مەن ۇيلەنۋ، جەرلەۋ سالتتارىنىڭ سيپاتى كوڭىلىمدى اۋدارا بەردى. ءبىر شىعارما ىشىندە ادەبي تاسىلدەرمەن ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتار شەبەر ءورىلۋى - ۇيرەنەرلىك ءۇردىس، - دەيدى ول.

زەينوللا سانىك 1935 جىلى قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسى شاعانتوعاي اۋدانىندا تۋعان. العاشقى شىعارمالارى 1950 جىلداردىڭ ورتاسىندا قىتاي ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورە باستاعان. قازاقستانعا 2000 جىلداردىڭ ورتاسىندا كوشىپ كەلگەن جازۋشى 2013 جىلى الماتىدا دۇنيە سالدى. «استانا مىنبەسىنەن العان اسەر»، «تاۋ جۇلدىزى»، «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت بىلىمدەرى»، «سۇلەيمەن بي»، «دالا مادەنيەتىنەن زەرتتەۋلەر» ءتارىزدى ەڭبەكتەرى دە بار

نۇرتاي لاحانۇلى

نۇرتاي لاحانۇلى. 1973 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 1998 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتى بويىنشا تامامداعان.  «قازاقستان-زامان» گازەتى مەن «قازاق راديوسىندا» قىزمەت ەتكەن. 2010 جىلدان بەرى ازاتتىق راديوسىندا  جۇمىس ىستەيدى