الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكەن بولاتىن. سول كونفەرەنتسيادا بايانداما جاساعان تاريحشى سۆەتلانا سماعۇلوۆانىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، اعارتۋشىلىعىمەن، اقىندىعىمەن، حح عاسىر باسىندا وزىندىك يدەياسىمەن تانىلعان زيالىلاردىڭ ءبىرى – مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. قايراتكەر بۇكىل سانالى عۇمىرىن قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسۋگە، قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ ورلەۋىنە ارناپ، «ايقاپ»، «قازاق»، «سەركە» جانە ت.ب. مەرزىمدى باسىلىمدار ارقىلى ەل ساناسىن وياتاتىن ماسەلەلەردى كوتەردى. جالپى، م. دۋلاتوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن زەرتتەۋگە ارنالعان جۇمىستار نەگىزىنەن بىرنەشە كەزەڭدەرمەن ەرەكشەلەنەدى. قوعام قايراتكەرىنىڭ شىنايى تاريحي تۇلعاسىن، ونىڭ يدەيالارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەي تۇسكەن ەڭبەكتەر بارشىلىق.
م. دۋلاتوۆ ساياسي ومىرگە قادام باسقان كەزدە وتارشىل پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى ولكەگە تەرەڭدەي ەنىپ، سولاردىڭ يدەولوگياسى نەگىزىندە حالىقتى ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ۇردىستەرى قارقىندى جۇرگىزىلىپ جاتقان ەدى. وسى جايتتەر قايراتكەردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسىنا اسەر ەتكەنى ءسوزسىز.
اقىننىڭ العاش حات تانىپ، ءبىلىم العانى اۋىل مەكتەبى بولعان. ۇستازى م. توقتاباەۆ جازۋ-سىزۋعا ۇيرەتۋمەن بىرگە، ورىس ءتىلىن جەتىك بىلگەندىكتەن شاكىرتتەرىنىڭ ورىسشاعا دا دەن قويۋىن قالادى. ەكى كلاستى تورعاي ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنە تۇسكەندە دە ە. بابين، م. بالعىمباەۆ، پۋستوۆالوۆ، ت. مەدەتوۆ جانە تاعى باسقا ۇستازدار ءدارىس بەرىپ، ونىڭ ساياسي ومىرگە قادام باسۋىنا، قورشاعان ورتاداعى جاعدايلاردى تانىپ-بىلۋىنە ۇلكەن سەبەپشى بولعان. مىرجاقىپتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسىنا وسى ۇستازدارىنىڭ ىقپال زور. ەڭ باستىسى سولاردىڭ ارەكتەمىن، سولاردىڭ ىسىمەن اق پەن قارانى اجىراتىپ، ءوزىنىڭ ورتاعا دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرا ءبىلدى. نەگىزىندە، مىرجاقىپتىڭ تاريحقا، ادەبيەتكە، ولكەتانۋشىلىققا دەگەن قىزىعۋىشىلىن وياتقان ۋچيليششە ۇستازى تولەگەن مەتەدوۆ بولدى. شىڭعىسحاننىڭ جورىقتارى، كەڭەسارى قاسىموۆتىڭ پاتشا ساياساتىنا قارسى كۇرەسى جايىندا ايتىپ، اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ، جاس بوزبالانىڭ رۋحاني جاندانۋىنا دەم بەردى.
تورعاي قالاسىندا مىرجاقىپ ويى اشىق، كوكىرەگى كەڭ ازاماتتاردى كوزىمەن كورىپ، ولاردىڭ كەيبىرىمەن جەكە تانىس تا بولدى. ماسەلەن، تورعاي ۋەزىنىڭ دارىگەرى پ.ۆ. دوبروۆولسكيدى ءجيى كەزدەسىپ، ادامداسىپ تا جۇرگەن. ءبىر بىلگەنى بۇل ازاماتتىڭ وڭىرگە ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن كەلگەنى بولدى. پ.ۆ. دوبروۆولسكي تۋرالى ەل اراسىندا ءتۇرلى قاۋەسەتتەر تاراعان. ءبىرى ونى تەرروريست دەسە، ەكىنشىلەرى پوليتسيا مەن ۇكىمەتتەن قاشىپ كەلگەن دەپ ايتىپ جاتتى [1,24, 32-بب.]. ۇكىمەت تاراپىنان ساياسي قىلمىسكەر رەتىندە قۋعىندالعان وسىنداي ازاماتتاردىڭ كوزقاراستارى كەيىننەن مىرجاقىپ ساياسي كۇرەسكە شىعۋىنا جول اشتى دەسەك تە بولادى.
مۇعالىم بولىپ، قىزمەتكە ارالاسقان كەزدە دە ونىڭ سانا-سەزىمىنە ۇلى اقىن اباي مەن قازاق جەرىنە جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ە.پ. ميحاەليستىڭ جانە تاعى باسقا ايداۋدا جۇرگەن دەموكرات قايراتكەرلەردىڭ يدەيالارىنىڭ تىكەلەي اسەر ەتكەن. ۇلى اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا ون جىل تولۋىنا وراي 1914 جىلى «قازاق» گازەتىنە جاريالاعان «اباي» دەگەن ماقالاسىندا ول: «ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىنە قالانعان ءبىرىنشى كىرپىش اباي ءسوزى، اباي اتى بولارعا كەرەك. ابايعا شەيىن قازاقتا قولعا الىپ وقىرلىق، شىن ماعىناسىندا قازاق ادەبيەتى دەرلىك ءبىر نارسە بولعان جوق ەدى. ابايدىڭ بىزگە قىمباتتىعى دا سول. بالكي مۇنان كەيىن ابايدان ۇزدىك، ارتىق اقىندار، جازۋشىلار شىعار، بىراق ەڭ جوعارعى، ارداقتى ورىن ابايدىكى، قازاق حالقىنا ساۋلە بەرىپ، العاشقى اتقان جارىق جۇلدىز – اباي»، - دەپ اعىنان جارىلعان ەدى [2]. ءسويتىپ، وسى ماقالاسى ارقىلى قايراتكەر ابايدان اسقان اقىننىڭ جوقتىعىن، ابايدىڭ ءاربىر ولەڭىنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتقاندىعىن كورەگەندىگىمەن جەتكىزىپ، باعالاعان.
ابايداي ۇلى اقىننىڭ ولەڭىمەن وسكەن مىرجاقىپ حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلكەن كۇرەس جولىنا ءتۇستى. ءوزى قىزمەت ەتكەن كوكپەكتى وكرۋگى، زايسان ءوڭىرى، تورعاي جەرىندەگى قاراپايىم حالىقتىڭ اۋىر تۇرمىسى مەن ولارعا دەگەن وتارشىل پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇستەم ساياساتى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا باس كوتەرۋگە جول اشتى.
مىرجاقىپتىڭ ومىرىندە سول كەزدەردەگى ەڭ باستى وقيعا – 1905 جىلعى قوياندى جارمەڭكەسى. اقىننىڭ ا. بايتۇرسىنوۆپەن تانىسۋى، 1905 جىلى جاز ايىندا قارقارالىعا كەلىپ، ايگىلى قارقارالى پەتيتسياسىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسۋى، قازاق ۇلت زيالىلارىمەن بىرلەسە مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىن قاداعالاۋى ونىڭ كوزقاراسىن شىڭداي ءتۇستى. 1905 جىلى جالپىۇلتتىق مۇددەنى كوزدەپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوعارعى ورىندارعا جازىپ، ونىڭ تەز ارادا شەشىلۋىن تالاپ ەتكەن ۇلت زيالىلارى دا نازاردان تىس قالاماعان. قارىمدى قالامدارىمەن پاتشىلىق ۇكىمەتتىڭ قازاق حالقىنا ۇستانىپ وتىرعان وزبىرلىق ساياساتىن اشىق سىنعا الدى. م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى» دا وسى پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلىق ساياساتى قازاق حالقىنا تىرناعىن باتىرىپ، جەرىن تارتىپ الىپ، ءتىلى مەن ءدىلىن ورىستاندىرا باستاعان كەزدە دۇنيەگە كەلدى.
«ويان، قازاقتىڭ» شىعۋى ءدۇيىم حالىقتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، حالىق سانانسىنىڭ ويانۋىنا جول اشتى. ۋفا شاھارىندا جارىق كورگەن بۇل كىتاپ قازاق دالاسىنا بىردەن تارادى. قازاق ەلى «ويان قازاق!» كىتابىنان پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ حالىققا تيگىزگەن قاسىرەتىن، قازاقتىڭ تۇرمىس كۇيىنىڭ كۇيزەلىسىن، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ قۇلدىراۋىن ايقىن كورە الدى. سوندىقتان دا ونىڭ:
كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،
وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.
جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال حارام بوپ،
قازاعىم ەندى جاتۋ جاراماس-تى، –
دەگەن ولەڭ جولدارىن حالىق ۇران رەتىندە قابىلدادى.
جالپى، مىرجاقىپ «ويان، قازاعى» ارقىلى قازاقتىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ بيلىگىنە مويىنسۇنىپ، كونبىس ارەكەت ەتىپ وتىرعاندىعىن بەتىنە باستى. وتارشىلدارعا كۇرەسكە شىعۋدىڭ ەڭ باستى جولى - ءبىلىم جولى ەكەندىگىن ايتا كەلە، قازاق جاستارىنىڭ تەك جاتپاي، وقىپ، باس كوتەرۋگە، ءوز ەلىن، جەرىن، قورعاۋعا شاقىردى. «ويان، قازاقتىڭ» باستى ماقساتىن مىرجاقىپ بىلاي دەپ كورسەتكەن ەكەن: «...مۇسىلمانشا عىلىمدار وقىپ، ءدىنىمىزدى تانىپ، نادانداردىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشىپ، پايدامىزدى تابالىق. ەكىنشى- دۇنيەمىزدە قاجەتتى حاقىلارىمىزدى الىپ، جەرىمىزدى، مالىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن باسقالاردان قورلىق كورمەس ءۇشىن، ورىسشا وقىپ ونەرلى بولالىق. اركىم ءوز قولىندا بارىنشا جومارت بولعانى سەكىلدى، مەن دە ءوز قولىمدا بارىنشا بيشارا حالقىمىزعا پايدا كەلتىرمەك تىلەگىممەن وسى شىعارمانى جازدىم».
مىرجاقىپ ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ ءاربىر ارەكەتىن سىنعا الدى. قازاقتىڭ ءوزى سول ورىس مىرزاسىنا باس ۇرىپ، ول كەلگەندە ءتىلىن بۇراپ، بار بىلگەن ورىسشاسىن سويلەپ، مازاق بولعانىنا ىزالانعان. بۇل ويىن مىنا جىر جولدارىندا ناقتى كەلتىرەدى:
مەن قازاقپىن، سەن قازاقسىڭ، ول قازاق،
ەر مىنەزبەن ءور رۋحقا بولما جات.
ورتاسىنا جالعىز ورىس كىرگەندە،
ورىس تىلدە شۇلدىرلەيدى ون قازاق.
ونىڭ كورەگەندىگى راسىندا دا كەيىنگى كەڭەستىك جۇيە تۇسىندا قاتتى بىلىنگەنى بارىمىزگە ءمالىم. قازاق تىلىندە سويلەۋدى نامىس كورىپ، ورىس ءتىلىن انا تىلىندەي كورگەندەردىڭ كوبەيىپ، انا تىلىندەگى ادەبيەتتەردى، انا تىلىندەگى مادەنيەتتى مەنسىنبەگەندەردىڭ قاتارى ۇلعايعانى وتىرىك ەمەس.
م. دۋلاتوۆ قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنا، قاسيەتىنە كەرىسىنشە اسەر ەتەتىنىن جامان قاسيەتتەردەن ارىلۋدى، ەڭ باستىسى ەلدىڭ ەلدىگىن، تاۋەلسىزدىگىن وزگە ۇلتتىڭ قولىنا ۇستاتپاۋدى ءوتىندى. «ويان، قازاعى» ارقىلى حالىق اراسىندا كەڭ ەتەك الىپ بارا جاتقان الاۋىزدىق، مانساپقورلىق، پارتياشىلدىق، زورلىق-زومبىلىقتى سىنعا الىپ، قارا باسىن ويلاعان پاسىق بايلار مەن اتقامىنەرلەرگە قارسى كۇرەسكە شىعۋدى ۇندەدى [3, 38-49-بب.].
پاتشا زامانى تۇسىندا دا، كەڭەستىك جۇيە كەزىندە دە مىرجاقىپ قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلدى. ەڭ العاش «ويان، قازاعى» ءۇشىن مىرجاقىپ سەمەيدە 1911جىلى 6 ماۋسىمدا قاماۋعا الىنىپ، 23 جەلتوقساندا بولعان سەمەي ولكەلىك سوتىنىڭ شەشىمىمەن قىلمىستىق ىستەردىڭ 120-بابىمەن ءبىر جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى [4].
«ويان، قازاق!» شىعىسىمەن پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان قۇپيا تۇردە ءجىتى تەكسەرىستەن وتكىزىلدى. مىرجاقىپتىڭ «ويان،قازاق!» ءۇشىن ءىستى بولۋى قازاق حالقىنا «ايقاپ» جۋرنالى مەن «ۆاكىت» گازەتى ارقىلى حاباردار ەتىلدى. پاتشا ۇكىمەتى حالىق اراسىنا بۇل كىتاپتى كەڭ تۇردە تارالۋىنا سەبەپشى بولعان قازاق پەن تاتار ازاماتتارى م. سەرالين، م. بەكمەتەۆ، ا. اتاجانوۆ سياقتى ازاماتتاردىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالىپ، جاۋاپقا تارتىلدى جانە كىتاپتىڭ بۇقارا ءۇشىن «زياندىعىن» دالەلدەپ، قولدانىستان الدىردى.
كىتاپقا ءسىني پىكىر بەرگەن ارناي كوميسسيا مۇشەلەرى دە تەك قازاقتارعا ەمەس، جالپى مۇسىلمان حالىقتارىنا زياندىعىن دەلەلدەۋگە تىرىستى. ولار «م. دۋلاتوۆ العى سوزىندە قازاقتاردىڭ جەرى كەتىپ، ءتىل كۇرمەلىپ، ءدىنى قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعاندىعىن باسا ايتىپ، ءدۇيىم حالىقتى ويانۋعا شاقىرعان، ورىس ۇكىمەتىنە قارسى جازىلعان» دەگەن تۇجىرىم جاسادى [5].
كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا دا م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى» الدىنان شىقتى. حح عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ سوڭى مەن 30 جىلداردىڭ باسىندا الاش قوزعالىسىنا قاتىسقانداردى قۋدالاۋ باستالعاندا ءىستى بولىپ، قاماۋعا الىنعان ازاماتتاردىڭ اراسىندا م. دۋلاتوۆ تا بار-تىن. سەبەبى، 1929 ج. 1 قاڭتارداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ (بمسب-وگپۋ) شىعىس ءبولىمىنىڭ تەرگەۋى بارىسىندا م. دۋلاتوۆقا قويىلعان سۇراقتاردىڭ ءبىرى وسى «ويان، قازاققا» بايلانىستى ەدى. ولارعا بەرگەن جاۋابىنا م. دۋلاتوۆ «ويان، قازاق!» ءۇشىن 1911 جىلدىڭ جازىندا سەمەي ولكەلىك سوتىنىڭ «ۇكىمەتكە قارسى يدەيالاردى تاراتقاندىعى جانە اق پاتشانى بالاعاتتاعانى ءۇشىن ءبىر جىلداي باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، تۇرمەدە وتىرعاندىعىن» ايتادى [6, 7-ب.].
1930 جىلعى 4 ساۋىردەگى وگپۋ-دىڭ سوت كوللەگياسىنىڭ ۇكىمى بويىنشا م. دۋلاتوۆ باسقا ۇلت زيالىلارىمەن بىرگە باستاپقىدا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، كەيىننەن ون جىل مەرزىمگە لاگەرگە جىبەرىلۋگە الماستىرىلعان ەدى. ودان كەيىن اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن قارالاعان ماتەريالدار مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورە باستادى. ماسەلەن، «بولشەۆيك كازاحستانا» جۋرنالىنا جاريالانعان م. قايىپنازاروۆتىڭ ماقالاسىندا م. دۋلاتوۆتىڭ بۇل كىتابى وتكەن بايشىل-ءبيشىل ءومىردى كوكسەگەن ەڭبەك رەتىندە سىنالدى [7, 325-ب.].
بۇدان كەيىنگى جىلدارى دا م. دۋلاتوۆتىڭ بۇل شىعارماسىن «بۋرجۋازيالى-ۇلتشىلدىق يدەياسى كورىنىس تاپقان، پروگرەستىك ەمەس» دەۋشىلەر تابىلدى.
«ويان، قازاق!» كىتابىنىڭ تارالماۋى ۇكىمەت تاراپىنان ءجىتى باقىلانىپ، قولدانىستان الىنسا دا، قازاق جۇرتى ونى جاتقا ايتا باستادى. كىتاپتىڭ مازمۇنى اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، ونى تاۋىپ وقۋعا قىزىعۋشىلىق ارتتى. ءسويتىپ، م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى» ۇلتتىڭ ۇلتتىق رۋحىن وياتتى. اتادان بالاعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان جەردەن، قاسيەتتى سانالعان تىلدەن، دىننەن ايىرىلىپ قالماۋعا شاقىردى. اقىننىڭ قازاققا جار سالعان ىشكى ايقايىن ەستىگەن ازاماتتارعا وي سالدى. وسىدان كەيىن «ويان، قازاققا» ۇقساس تاقىرىپتا جار سالعان قازاق ازاماتتارىنىڭ ولەڭ، ماقالالارى جارىق كوردى. بايباتىر ەرجانوۆتىڭ «تۇر، قازاق!»، ابىلقاسىم ارعىنيدىڭ «جاتپا،قازاق!»، ەلەۋسىز ءبۇيريننىڭ «ىزىڭ» كىتاپتارى «ويان، قازاق!» كىتابىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس بولدى. م. دۋلاتوۆ سياقتى قازاق حالقىن ازات ومىرگە شاقىرعان بۇل كىتاپتاردا دا ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىق، پاتشا ساياساتىنىڭ وزبىرلىق ارەكەتتەرى سىنالدى.
مىنە، كورىپ وتىرعانىمىزداي، م. دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى» كەيىنگى اۆتورلارعا ۇلكەن جول سىلتەپ، ءۇن قوسۋعا شاقىرعانداي بولدى. م. دۋلاتوۆ جيناعىنىڭ قۇندىلىعىنا وزىندىك تۇجىرىم جاساپ، ونىڭ ناعىز ۇلتجاندى پاتريوت ەكەندىگىنە، ونىڭ يدەيالىق ارمان-تىلەگىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا جۇزەگە اسقاندىعىنا ماقتان تۇتۋ كەرەكتىگىن كەزىندە قوشكە كەمەڭگەروۆ ونى قازاق حالقىنا تۇسكەن نۇر، ساۋلە رەتىندە باعالادى [8, 121-129-بب.].
م. دۋلاتوۆ «ويان، قازاق!» كىتابى ارقىلى حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن قاسىرەتتى باتىل تۇردە كوتەرگەن، سول اۋىرتپالىقتان شىعار جولدا ۇسىنعان يدەيالارى بۇگىنگى كۇندە ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى.
بۇل ەڭبەك بىرىنشىدەن، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ وتارلىق جۇيەگە قارسى كۇرەسكەر رەتىندە قالىپتاسۋ جولىن، ۇستانعان ۇستانىمىن ايقىنداپ بەردى، ەكىنشىدەن، «ويان، قازاق!» جيناعىنىڭ قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن ءدۇر سىلكىندىرتكەن، ۇلتتىق ەركىندىككە جەتۋدىڭ جولدارىن ناسيحاتتاعان تۋىندى ەكەندىگىن دالەلدەدى.
سۆەتلانا سماعۇلوۆا ودەپقىزى،
قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
1 گاليەۆ ۆ.ز. كنيگا، رازبۋديۆشايا نارود (رازىسكانيا و مىرجاكىپە دۋلاتوۆە ي ەگو سبورنيكە «پروسنيس، كازاح!»). – الماتى: مەكتەپ، 2011. – 528 س. 2 م.د. اباي // قازاق. – 1914. – 23 يۋن. – №67.
3 دۋلاتۇلى م. ويان، قازاق! – الماتى: التىن وردا، 1991. – 80 ب.
4 قر ومم. 64-ق.، 1-ت.، 3885 «ا»-ءىس. 30-پ.
5 تر ۇم. 969-ق. 1-ت. 47-ءىس. 49-59-پپ.
6 الاش قوزعالىسى. قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. قاڭتار 1929-شىلدە 1938 جج. – الماتى: ەل-شەجىرە، 2007. – ت.3. 2- كىتاپ. – 344 س.
7 كايىپنازاروۆ م. كازاحسكايا پوەزيا ك 15 گودوۆششينە وكتيابريا // بولشەۆيك كازاحستانا. 1932. №10-11. س. 322-325.
8 عۇمار قاراش. زامانا. – الماتى: عىلىم، 1994. – 240 ب.
