الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنا بايلانىستى ءا.پازىلوۆ پەن ج.كاديروۆانىڭ بىرلەسە دايىنداعان ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ماقالادا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارىنا ارقاۋ بولعان قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك جاعداي سيپاتتالعان. اسىرەسە، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى» شىعارماسىنا تالداۋ جاسالادى. ونوماستيكا مەن تاريحتىڭ ساباقتاستىعى ءسوز بولىپ، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ شىعارمالارىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ بۇگىنگى كۇنگى وزەكتىلىگى ايتىلادى.
حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي ءوزىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن اشىق جۇرگىزە باستادى. قازاقستانداعى شۇرايلى جەرلەرگە مۇجىقتاردى قونىستاندىرۋ، قاۋىمدىق جەرلەردى تارتىپ الۋ، كۇنكورىس جەردەن ايىرۋ قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك بولشەكتەلۋىن دە تۋعىزدى.
1905-1907 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ت.ب. قازاق زيالىلارى پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرىنە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى شىقتى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ دە ساياسي قايراتكەر بولىپ شىڭدالۋىنا ەلدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر اسەر ەتپەي قويمادى. ونىڭ پۋبليتسيستيكالىق قىزمەتىنىڭ ويانۋى جانە العاش كىتاپ شىعارۋى دا وسى كەزەڭگە تاپ كەلدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ 1907 جىلى «قازان» باسپاسىنان ءۇش كىتابى جارىققا شىعادى.
ولار:
- «تىرشىلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز» كىتابىنىڭ ولەڭ تۇرىندەگى جازىلعان نۇسقاسى [1; 28-ب] ;
- «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى»;
- «حال-احۋال» كىتابىنىڭ ولەڭ تۇرىندە جازىلعان نۇسقاسى [1; 24-ب]. «حال-احۋال» كىتابىنىڭ مۇقاباسىندا «كازان. تيپو-ليتوگرافىيا يمپەراتروسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا 1907» دەگەن جازۋ بار. ال ءبىرىنشى بەتىندە «كازان كنيجنىي ماگازين ن-ۆ حۋساينوۆىح» - دەپ جازىلعان.
اقىن بۇل ءۇش ەڭبەگىندە قازاق دالاسىن جايلاعان الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتى سىنايدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ كىتاپتارىن جارىققا شىعارعانى ءۇشىن قازانداعى كىتاپ شىققان باسپاحانانىڭ يەلەرى – اعايىندى حۋسايىنوۆتارعا 12 مىڭ سوم كولەمىندە ايىپ سالىنىپ، 14 كىسىنى ايىپتاپ سوتقا تارتقان [1; 16-ب]. وسىدان بارىپ 1907 جىلى ءماشھۇر ءجۇسىپ ساپارعا شىعۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى اتالمىش كىتاپتاردىڭ شىعۋىنا بايلانىستى پاتشانىڭ زاڭ ورىندارى ءماشھۇر ءجۇسىپتى قاماۋعا الۋعا بۇيرىق بەرسە كەرەك. ەندىگى جەردە ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءىزىن اڭدىعاندار كوبەيەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جوعارىداعى كىتاپتارىنىڭ ۇشەۋى دە، قاتال سىنعا الىنىپ، قازان پوليتسمەيستەرى ارقىلى قۋدالانعانى ءمالىم [2; 14-ب].
كىتاپتارى قۋدالاۋعا ۇشىراعاندىقتان، ۇلدارى مەن قاسىنداعى جاندارعا كەسىرىم تيمەسىن دەگەن ويمەن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىنا ساپارعا شىعادى. وسى ساپارى تۋرالى «جەتىسۋ ساپارى»، «تۇركىستان، تاشكەنت ساپارى»، «قىرعىز ساپارى»، «ەرەيمەن ساپارى» [3; 115-ب] دەپ اتالاتىن ولەڭدەرىندە جازادى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ساپارى تۋرالى ديحان ابىلەۆ: «...بۇل جولى «قاشقىن» ءتارىزدى تاعدىر تالكەگىمەن 1907 جىلى بارىپ ءتورت جىل ءجۇرىپ جيھانگەز بوپ ەلگە ورالادى» [4; 124-ب] دەپ جازادى.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى» ەڭبەگىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ولاردىڭ بارلىعى دا «ءماشھۇر ءجۇسىپ» كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنا قۋاندىق ءماشھۇر ءجۇسىپوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جارىققا شىققان. اتالمىش كىتاپتىڭ ءبىرىنشى، قولجازبا تۇرىندەگى نۇسقاسى نارتاي قۋاندىقۇلى ءجۇسىپوۆتىڭ ازىرلەۋىمەن العاش «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالىندا باسىلدى [5]. ول تولىعىمەن قۋاندىق ءماشھۇر-ءجۇسىپوۆتىڭ اۋلەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان.
ەكىنشى، قولجازبا تۇرىندەگى نۇسقاسى – ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءوز جازباسى وعكقق-دا ساقتاۋلى [6].
ءۇشىنشى، ولەڭ تۇرىندە جازىلعان نۇسقاسى «ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ» تاڭدامالى جيناعىندا باسىلدى [7]. بۇل كىتاپتىڭ 1907 جىلى قازان قالاسىندا باسىلعانى، ونىڭ قارا سوزبەن جازىلعان كوپ بولىگىندە قازاق تاريحى قاراستىرىلعانى بەلگىلى. 1990 جىلعى ءماشھۇر ءجۇسىپ تاڭدامالىسىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا سول كىتاپتاعى اقىن ولەڭدەرى عانا بەرىلىپ، ال، قارا سوزدەرى ەنبەي قالعان بولاتىن.
«سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى» ەڭبەگىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوبىنەسە اگرارلىق ماسەلە توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاپ، تەرەڭنەن سىر شەرتەدى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان مال ءورىسى تارىلىپ، ەل اراسىندا ارانداتۋشىلىقتىڭ كەڭ ءورىس العانىن سىنعا الادى. قالاي دەگەنمەن دە «سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى» ەڭبەگى بىرنەشە نۇسقادان تۇرعانىمەن دە، كوتەرگەن ماسەلەسى مەن مازمۇنى جاعىنان ءبىر ماقساتتى كوزدەگەنى اقيقات. سەبەبى ءماشھۇر ءجۇسىپتى وسى كىتاپتى جازۋعا يتەرمەلەگەن قوعام زاڭدىلىقتارى بولسا كەرەك. سەبەبى ول: ««قازاقتىڭ وسى كۇنگى اڭگىمەسى» دەپ، سويلەپ، «سارىارقا» دەپ ات قويىپ، سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى ەكەنىن ايگىلەۋ ءۇشىن ...»،- دەپ ەسكەرتىپ وتەدى.
«سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى تۋرالى» ەڭبەگىندە جەر-سۋ اتتارىنىڭ شىعۋ تەگىنە توقتالا كەلە، جەردىڭ بابالارىمىزدان امانات بولىپ جەتكەنىن ەسكەرتەدى. بۇل سارىارقاداعى جەر اتى ءبارى قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ اتتارى ەكەنىن بايانداي وتىرا، الاش ازاماتتارى مەن كوكىرەگى سەرگەك ەل اقىلدىلارىنا وي سالادى. ءماشھۇر ءجۇسىپ: «... بۇل قازاق يەسىز جاتقان جەرگە تەككە كەلىپ يە بولعان جوق. اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن كەشە قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قازداۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇلى جانىبەك زاماندارىندا جاننان كەشىپ، سۋسىن ورنىنا قىزىل قان ءىشىپ، جاۋمەن الىسىپ، جاتپەن سوعىسىپ، كۇنى-ءتۇنى اتىسىپ، قارا قانعا باتىسىپ، شىبىن جانىن نىساناعا بايلاپ، نە ماڭعاز ساربازداردى جاۋ جولىندا وققا ۇشىراپ ءولىپ، ءسويتىپ الىنعان جەر ەدى»،-دەپ، سارىارقاداعى جەرلەردىڭ كيەلىلىگى باتىرلاردىڭ وشاعى جانە ەرلىك پەن باتىرلىقتىڭ كۋاسى بولۋىمەن قۇندى ەكەنىن جازادى. سارىارقانىڭ تاريحىن قىسقا دا بولسا سيپاتتاي كەلە، ءماشھۇر ءجۇسىپ: «كۇنباتىسى - سىرداريا، كۇنشىعىسى - ۇزىن اققان ەرتىس، وڭتۇستىگى - جەتىسۋ وزەن. سولتۇستىگى - ەدىل، جايىق. سول ءتورت سۋدىڭ اراسى زامان قادىمدا تاۋاريحلاردا «دەشت-قىپشاق» اتانعان»، - دەپ سارىارقانىڭ ەرتەدەن حالقىمىزدىڭ قونىستانعان جەرى ەكەنىن جانە ونىڭ كەڭ بايتاق ەكەنىن كورسەتەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ سارىارقاداعى ەلەۋلى وقيعالاردىڭ كۋاگەرلەرى بولعان جەر-سۋ اتتارىنىڭ شىعۋ تاريحىن تومەندەگىدەي سيپاتتايدى:
- «جاسىباي اسۋى» - جاسىباي باتىردىڭ قالماقپەن سوعىستا قازا تاپقان جەرى.
- «قالماق قىرعان» - ولجاباي باتىردىڭ قالماقتى قىرعان جەرى.
- «ءجالاڭتوس اسۋى» - ولجابايدىڭ قالماق زامانىندا قونىس قىلىپ، قىستاعان جەرى.
- «شويىندى كول» - ولجابايدان قاشقان قالماقتار ىدىس-اياقتارىن ءبىر جەرگە جيناپ تاستاپ كەتكەن. سودان اركىم ءبىر نارسە تاۋىپ، سولاي اتاپ كەتكەن.
- «باياناۋلا» - سارىبايدىڭ جالعىز قىزى بايان سۇلۋدىڭ تۋعان جەرى باياناۋلا تاۋى ەكەن. سوندىقتان دا تاۋ اتى «باياناۋلا» اتالىپ قالعان.
- «قارقارالى-قازىلىق» - وسى قىزدىڭ قارقاراسى ءتۇسىپ قالعان جەردى وسىلاي اتاپ كەتكەن.
- «دومبىرالى»، «مونشاقلى» - دومبىراسى مەن بەت مونشاعى ءتۇسىپ قالعان جەرى.
- «توقىراۋىن»، «جامشىلى» - جامشىسى ءتۇسىپ قالعان جەرى.
- «التىنساندىق»، «اقشاتاۋ» - ساندىعى ءتۇسىپ قالعان جەر.
- «ولەڭتى» - ولەڭ ايتىپ، توي قىلعان جەرى.
- «جاۋىربۇعى» - اتتارىنىڭ شىدەرى ءتۇسىپ قالعان جەر [8, 277-ب].
دەمەك، جەر-سۋ اتتارى ەل تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. ءماشھۇر ءجۇسىپ: «بۇل سارىارقا ءبىزدىڭ قازاققا «اتاسىنىڭ قۇنى» بولىپ، ولجا بولىپ ەدى. بىرەۋ بىرەۋگە: «مەندە اتاڭنىڭ قۇنى بار ما ەدى ؟!» - دەيدى عوي. سونداي-اق اتامنىڭ قۇنى بولعان ءۇشىن جەر-سۋدان ايرىلىپ، قاڭعىپ، قونىسسىز جۇرگەنىمە ءىشىم كۇيىپ، ولسەم، ويىمنان كەتەر ەمەس!» [8, 267-ب] - دەپ جازادى.
1903-1907 جىلدار ارالىعىندا باياناۋىلدا دا كازاكتار ستانتسياسى پايدا بولىپ، اۋىلدارعا دا كوشىپ كەلۋ توقتامادى. قونىس اۋدارۋشىلارمەن بىرگە باياناۋلا جەرىنە قاراقشىلار دا كەلدى. ولار جايباراقات جاتقان قازاق اۋىلدارىنا شابۋىلدار جاساپ، جولاۋشىلار مەن شارۋالاردى سوققىعا جىعىپ، وڭاي ولجاعا كەنەلىپ جاتتى. قونىستانۋشىلارعا ەركىندىك بەرە وتىرىپ، قازاقتاردىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىنىڭ كوزىن جويىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى شەت ايماقتارعا ىعىستىرۋدى ويلاعان گۋبەرناتورلار، ورىس جانە ۋكراين شارۋالارىن قازاقتارمەن كۇرەسۋدىڭ اسكەري كۇشى دەپ سانادى. سوندىقتان دا قونىس اۋدارىپ كەلۋشىلەرگە ساقتانۋ ءۇشىن دەگەن جالاۋمەن قارۋلانۋعا، اتۋ مەن توناۋعا ەرىك بەردى. وتارلاندىرۋدىڭ ەكونوميكالىق زارداپتارىن ايتقان كەزدە قازاق ەگىنشىلىك مادەنيەتى ارتقا شەگىنەتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. «شارۋالار وزدەرىنە بەرىلگەن جەردىڭ شەكاراسىن ۇلعايتىپ قانا قويماي، بۇرىن جەرگىلىكتى ادامدار وڭدەگەن جەرلەردى توزدىرىپ جىبەردى»، - دەپ جازدى گۋبەرناتور كاۋفمان. «ءبىر جەردە ءبىر قازاقتى مۇجىق اتىپ تاستاسا، قازاق ولگەنىن قولىنا الىپ، كومىپ، مۇجىق ۇيىندە قاننەن-قاپەرسىز تىنىش وتىرا بەرەدى. ەگەر ءبىر قازاق ءبىر ۋريادنيككە قارسى كەلسە، اتقانىن اتىپ، ايداعانىن ايداپ، قازاقتى قويداي ءتىزىپ، قوزىداي كوگەندەي باستايدى» [8, 268-ب]، - دەپ ەل اراسىنداعى ادىلەتسىزدىكتى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جالعاسى ەكەنىن تۇسىنگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ وتانداستارىن ورىندارىنان قوزعالماۋعا شاقىرىپ، ەگىن سالىپ، شارۋاشىلىقپەن اينالاسۋدى ۇسىندى. رەسەي وتارلىعى ولكەنىڭ ەگىستىك شارۋاشىلىعىن كۇيرەتىپ قانا قويماي، قازاق-ورىس قارىم-قاتىناسىنىڭ اسقىنۋىنا اكەلدى. كازاك باسشىلارىنىڭ قازاقتاردى قاناۋ ءتاسىلى قاقتىعىستارعا، كەيدە قارۋلى كۇرەسكە سوقتىردى. «كازاكتارعا شارۋاشىلىققا ەڭ قولايلى، شۇرايلى جەرلەر بەرىلىپ، قىرعىز (قازاقتاردىڭ) قۇقى مەن مۇقتاجدىعى ەسكەرىلمەدى، كازاكتارعا زور ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن دايىن ەگىستىك القاپتار مەن ارىقتار عانا بەرىلىپ قويماي، ولارعا تەككە قاجەتى جوق ەڭ جاقسى قىستاقتار دا تارتىپ الىنىپ بەرىلدى. شارۋاشىلىعىنا ەڭ قاجەتتى، مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىنشىلىككە ماڭىزدى سالالاردا قىرعىز (قازاق) كازاكتارعا تىكەلەي باعىنىشتى بولدى، ولار ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىق بايۋدىڭ ەڭ ارزان جانە جەڭىل قۇرالى بولدى»، - دەپ كورسەتتى ءوز ەسەپتەرىندە كاۋفمان. قازاقتاردىڭ جاپپاي جەرسىز قالۋى، كەدەيلەنۋى قازاق اۋىلىنىڭ ىشىندە تاپقا بولىنۋگە اكەپ سوقتىردى. بۇل تۋرالى ءماشھۇر ءجۇسىپ «... جەر-سۋىن: «ۋچاسكە» دەپ، ءبىر الدى، «ۆويسكوۆوي» دەپ ءبىر الدى. بۇل ەكى الىسپەن اعاشتى، شابىندىلى جەردەن قازاق ايىرىلدى. سۋىرشا جونعا شاعىپ، جان ساقتاپ ءجۇر ەدى: «ەگىنگە لايىقتى!» دەپ، ول جان ساقتاپ جۇرگەن جەرلەرىن مۇجىق كەلىپ جانە الدى» دەپ جازدى [8, 267-ب].
ءماشھۇر ءجۇسىپ «سارىارقا تاريحى» ەڭبەگىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا ەل ازاماتتارى مەن الاش تۇلعالارىنا ۇلتتىق سانا بەن بولمىستى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تومەندەگى ماسەلەلەردىڭ قاپەردە بولعانىن ەسكەرتەدى:
ۇلت قامىن ويلايتىن ءبىر عانا پارتيا كەرەك. ءماشھۇر ءجۇسىپ: «قاي جەردە قاجى كورسەڭ، پارتيا باسى، قاي جەردە يشان كورسەڭ، پارتيا باسى، قاي جەردە حالفە كورسەڭ پارتيا باسى، قاي جەردە قوجا، مولدا كورسەڭ، پارتيا باسى. بۇل كۇنگى قوجا، مولدا قازاقتىڭ سوڭىنا ەرەدى، قازاق مالدىڭ سوڭىنا ەرەدى. مال دالاعا ورەدى، سونان سوڭ جۇرت قالاي وڭسىن، قالاي تۇزەلسىن؟!» [8, 270-ب]،-دەپ قازاق زيالىلارىنىڭ ءار قايسىسى ءبىر-ءبىر پارتيا اشىپ الىپ، سانىن تولتىرىپ، ءوز تۇجىرىمدارىن دالەلدەپ، قوعامدى كەرى تارتىپ جاتقانىنا قىنجىلىس بىلدىرەدى.
«جاڭا نيزام شىعارعاندا، قازاققا پايدالى جۇمىستاردى نيزامعا قوسا تىركەپ، بۇيرىقپەن ءتۇسىرۋ كەرەك. ءبىرىنشى پايدا – پارتيا قالۋى. ەكىنشى پايدا – ۇرىنىڭ تىيىلۋى. ءۇشىنشى پايدا – بايلاردىڭ وزىنە توقتاۋ، تىيۋ بولۋى. ءتورتىنشى پايدا – يشان، قاجى، قوجا، مولدانىڭ بۇرىنعى اداسۋ ەركىنە جىبەرىلمەسىلىگى. بەسىنشى پايدا – بالالاردىڭ وقۋىنا ۋسۋلي ءجاديت، جاڭا ءتارتىپ بەرىلۋى. التىنشى پايدا - كوشىپ-قونۋدىڭ وزىنە تاعىلىم ۇيرەتۋشى شىعۋى. جەتىنشى پايدا – قازاقتا ءبىر ۇيدەن ءبىر ءۇي وت الاتۇعىن ءراسىم بار، دالادان قازاتۇعىن جەروشاق دەگەن بار. وسى ەكى جۇمىسقا تىيۋ، توقتاۋ سالۋ جانە قويشىلاردىڭ دالادا وت جاعىپ، ءسۇت پىسىرەتىنىنە توقتاۋ شىعارۋ. وسىلاردى قىلماعانعا كىسى قۇنىنداي اۋىر جازا كەسۋ» دەپ جازدى. وسىلايشا، ءماشھۇر ءجۇسىپ قازاق قوعامىن وركەنيەتكە جەتەلەۋ قاعيدالارىن سارالاپ بەرگەن.
بۇگىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ ورتامىز بولەك. دەگەنمەن قازاق جەرى، قازاق ءتىلى، قازاق سالت-ءداستۇرى، قازاق تاريحى ماسەلەلەرى تاۋەلسىز قازاق ەلى ءۇشىن كوكەيتەستى ماسەلە بولىپ قالا بەرمەك.
ءا.ق.پازىلوۆ،
ءماشھۇر ءجۇسىپ مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى،
ج.ءا.كاديروۆا،
س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. تاڭدامالى. قازاق سسر-ءىنىڭ «عىلىم» باسپاسى، 1990 ج.
- شالعىمباەۆا جۇماعىز «قىسپاق كورگەن كىتاپتار» //«مادەنيەت» گازەتى، №13, 1993 جىل.
- ءماشھۇر ءجۇسىپ. شىعارمالار، 1- توم، پاۆلودار، ەكو، 2003.
- «جۇلدىز» جۋرنالى، №12, 1992 جىل.
- «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №4, 1994 ج.
- №1177-پاپكا.
- ءماشھۇر ءجۇسىپ شىعارمالارى. پاۆلودار: «ەكو»، 2004 جىل.
- ءماشھۇر ءجۇسىپ شىعارمالارى. پاۆلودار: «ەكو»، 2004 جىل.
