حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 2021 جىلدىڭ 25 ماۋسىم كۇنى ساعات 14:00-دە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ «سينگارمولوگيا يلي نەيزۆەستنىي سينگارمونيزم» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ تانىستىرىلىمىنا ارنالعان ونلاين فورماتتاعى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى دەپ حابارلايدى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
جيىندى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، قر ۇعا قوعامدىق عىلىمدار بولىمشەسىنىڭ توراعاسى، قر ۇعا كوررەسپوندەنت مۇشەسى، فيلول. عىل. دوكتورى ەردەن قاجىبەك جۇرگىزدى. عالىم ءالىمحان جۇنىسبەك كىتابى تۋرالى العىسوزىندە: «قادىرلى ارىپتەستەر، بۇل كوپتەن بەرى ويدا جۇرگەن ماسەلە ەدى. بۇگىن ەندى وسىنى كوپشىلىكتىڭ الدىنا تالقىعا سالۋعا تاۋەكەل ەتىپ وتىرمىز»،- دەپ باستادى.
تىلدەر تۋىستىق جانە تيپتىك ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي توپتاساتىندىعى بەلگىلى. مورفولوگياسى بولەك (فلەكتيۆتى، اگگليۋتيناتيۆتى) تىلدەردىڭ فونەتيكاسىنا كەلگەندە بىردەي جۇيەلەنۋى قيسىنعا كەلمەيتىندىگى بارلىق عىلىمدى ويلاندىرادى. ونلاين فورماتتاعى حالىقارالىق جيىنعا باشقۇرستانان، قىرعىزستاننان، تۇركيادان، حاككاسيادان، تاتارستاننان، چۋۆاشيادان، ءازىربايجاننان بەلگىلى ءتىلشى عالىمدار مەن تۇركىتانۋشىلار قاتىستى. اتاپ ايتقاندا تۇركيا ءتىل اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، پروف.، در. گۇرەر گۇلسەۆين مىرزا ءالىمحان جۇنىسبەكتى ارنايى قۇتتىقتاپ، ايتۋلى جاڭالىعى ءۇشىن العىس ايتتى.
تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور (قىرعىزستان) قادىرالى قوڭقوباي، امەريكاندىق تۇركىتانۋشىلار اسسوتسياتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى (اقش), نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى «قازاق ءتىلى جانە تۇركولوگيا» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور يۋلاي ءشامىلۇلى، يزمير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى مۇستافا ونەر سياقتى بەلگىلى تۇركىتانۋشىلار، ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروف.، در. بۇلەنت بايرام، ەلىمىزدىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى انار سالقىنباي سىندى عالىمدار دا قاتىستى. ءتىلشى ماماندار بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگىنە عالىم ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ قازاق تىلىنە عانا قوسقان ۇلەسى ەمەس، تۇتاس تۇركى الەمى ءۇشىن جاڭالىق دەپ باعا بەردى.
عىلىمي اپپاراتىمەن (فونەمالار مەن اللوفوندار) ەرەكشەلەنەتىن فونولوگيا جاڭساق تۇسىنىكتىڭ ارقاسىندا بارلىق الەم تىلدەرىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن تالداۋدىڭ امبەباپ ءادىسى سانالىپ كەلدى. زەرتتەۋ ەڭبەگى جاھاندىق ەۋروتسەنتريزمنىڭ قۇرساۋىندا جاتىپ، فونەتيكا سالاسىندا بۇرىن سوڭدى كوتەرىلمەگەن، وزگەشە جاڭا تۇجىرىمداردى كوپشىلىككە تانىستىردى.
تۇركى تىلدەرى ەۋروتسەنتريزمنەن ارىلىپ، تۇركىتسەنتريزمگە بەت بۇرۋى ءتيىس. ءتيپى بولەك تىلدەردىڭ دىبىس جۇيەسىندە دە ايىرماشىلىقتار بولادى. الەكەڭنىڭ بۇل زەرتتەۋى وسىنىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ وتىر. جالپى بۇل زەرتتەۋ ەڭبەگى تۇركولوگيادا عانا ەمەس، جالپى ءتىل بىلىمىندە ۇلكەن جاڭالىق بولىپ وتىر. مۇنى قازاق عالىمى ءالىمحان جۇنىسبەك اشىپ وتىرعانى ماقتانىش. سينگارمولوگيا – قازاق ءتىلىنىڭ (تۇركى تىلدەرىنىڭ) دىبىستىق قۇرامى مەن دىبىستاردىڭ قىزمەتىن زەرتتەيتىن تۇركولوگيانىڭ سالاسى. وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ زاماناۋي تەورەتيكالىق فونەتيكاسى ەۋروتسەنتريزم تۇپكىلىكتى شەشپەگەن قازاق (تۇركى) ءتىلىنىڭ فونەتيكا ماسەلەلەرىنىڭ ءتۇيىنىن تۇيىندەپ، سينگارمولوگيالىق تالداۋ ارقىلى فونەتيكانىڭ تولىق بەينەسىن جاساۋعا قول جەتكىزە الادى.
الەمنىڭ تۇركىتانۋشى عالىمدارىنا كىتاپتىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن جانە اعىلشىن، تۇرىك تىلدەرىندەگى اننوتاتسياسىن تاراتۋ جۇمىستارى بۇعان دەيىن جۇرگىزىلدى. دوڭگەلەك ۇستەل ەڭبەكتىڭ عىلىمي جاڭالىعىن تالقىلاپ، جان-جاقتى نەگىزدەۋ ماقساتىندا وتكىزىلدى.
جيىنعا نوعاي، باتىس ءسىبىر، ەۋروپا، ازيا ەلدەرىنىڭ كورنەكتى تۇركولوگ عالىمدارىنان وزگە حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ وڭىرلەردەگى مۇشەلەرى جانە شەتەلدەگى وكىلدەرى، الەۋمەتتىك مەديا جانە باق وكىلدەرى قاتىستى.
جيىن سوڭىندا مىناداي قارار قابىلداندى:
- قازاق فونەتيكاسى تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاعىنان ەۋرووزەكتىك باعىتتى ۇستانىپ كەلگەنى بەلگىلى. ونىڭ ءوزىنىڭ سەبەپتەرى بولدى، ەڭ الدىمەن بىزگە ورىس-قازاق ءالىپبي ۇلگىسى كۇشپەن تاڭىلدى، ودان تۋىنداعان بوگدە ەمىلە-ەرەجەلەر باستى قاعيداعا اينالىپ، مەكتەپتەن باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا ەندىرىلدى، وقۋلىقتار مەن وقۋ-قۇرالدارى وسى ۇلگىمەن قالىپتاستى. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكا-گرامماتيكالىق قۇرامىندا كوپتەگەن قايشىلىقتار پايدا بولدى. ءالىمحان جۇنىسبەكتىڭ ۇسىنىپ وتىرعان تەوريالىق شەشىمىنەن كەيىن جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر بارلىق دەڭگەيدە قايتا قارالۋى كەرەك.
- كەزىندە اقىمەت بايتۇرسىنۇلى نەگىزىن قالاعان ءتىل عىلىمىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق ارناسىنا قايتا ءتۇسىرۋ جۇمىستارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى دەڭگەيىندە قولعا الىنىپ، وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەرگە مەملەكەتتىك تاپسىرىس نەمەسە مەملەكەتتىك تاپسىرما تۇرىندە گرانتتار بولىنگەنى ءجون.
- زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى بويىنشا قازاق ءتىلىنىڭ اكادەميالىق گرامماتيكاسى، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسى، ونداعى باستى زاڭدار، ءالىپبي مەن ەملە ەرەجەلەرى، دوكتورانتۋرا مەن پوستدوكتورانتۋراعا وقىتىلاتىن عىلىمي فونەتيكا، فونولوگيا، مورفونولوگيا، فونوسەمانتيكا كۋرسى جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارى مەن وقۋ قۇرالدارى، باعدارلامالارى مەن سيللابۋستارى جانە مەكتەپ وقۋلىقتارى قايتا قارالۋى ءتيىس.
- ۇندەسىم زاڭى ءتۇبى ءبىر جالپى تۇركىگە ورتاق بولعاندىقتان تۇركى الەمىنىڭ عالىمدارى قاۋىمداسىپ ورتاق جۇمىستار، دياحروندى جانە سينحروندى زەرتتەۋلەر، ءتۇرلى تانىمدىق عىلىمي شارالاردى قولعا العانى ءجون دەپ ەسەپتەيمىز.
- تۇركى تىلدەرىنىڭ ۇندەسىم زاڭىن تەك قانا فونەتيكا-فونولوگيالىق قۇبىلىس تۇرىندە عانا ەمەس – باستى تىلدىك كەڭ اۋقىمداعى گرامماتيكالىق بۋىن – ءتۇبىر – ءسوز – سويلەم – ءماتىن قۇراۋشى، قۇراستىرۋشى، رەتتەستىرۋشى، تۇرلەندىرۋشى باستى كاتەگوريا دەڭگەيىندە جان-جاقتى، كەشەندى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىرعان ابزال.
