Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының ұйымдастыруымен 2021 жылдың 25 маусым күні сағат 14:00-де филология ғылымдарының докторы, профессор Әлімхан Жүнісбектің «Сингармология или неизвестный сингармонизм» атты зерттеу еңбегінің таныстырылымына арналған онлайн форматтағы дөңгелек үстел өтті деп хабарлайды "Адырна" ұлттық порталы.
Жиынды Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Президенті, ҚР ҰҒА Қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің Төрағасы, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, филол. ғыл. докторы Ерден Қажыбек жүргізді. Ғалым Әлімхан Жүнісбек кітабы туралы алғысөзінде: «Қадірлі әріптестер, бұл көптен бері ойда жүрген мәселе еді. Бүгін енді осыны көпшіліктің алдына талқыға салуға тәуекел етіп отырмыз»,- деп бастады.
Тілдер туыстық және типтік ерекшеліктеріне қарай топтасатындығы белгілі. Морфологиясы бөлек (флективті, агглютинативті) тілдердің фонетикасына келгенде бірдей жүйеленуі қисынға келмейтіндігі барлық ғылымды ойландырады. Онлайн форматтағы халықаралық жиынға Башқұрстанан, Қырғызстаннан, Түркиядан, Хаккасиядан, Татарстаннан, Чувашиядан, Әзірбайжаннан белгілі тілші ғалымдар мен түркітанушылар қатысты. Атап айтқанда Түркия Тіл Академиясының Президенті, Проф., Др. Гүрер Гүлсевин мырза Әлімхан Жүнісбекті арнайы құттықтап, айтулы жаңалығы үшін алғыс айтты.
Түркология институтының директоры, профессор (Қырғызстан) Қадыралы Қоңқобай, Американдық түркітанушылар ассоциациясының Президенті (АҚШ), Назарбаев Университеті «Қазақ тілі және түркология» кафедрасының меңгерушісі, профессор Юлай Шәмілұлы, Измир университетінің профессоры Мұстафа Өнер сияқты белгілі түркітанушылар, Ясауи университеті Түркология институтының директоры, Проф., Др. Бүлент Байрам, еліміздің жетекші университеті Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Анар Салқынбай сынды ғалымдар да қатысты. Тілші мамандар бұл зерттеу еңбегіне ғалым Әлімхан Жүнісбектің қазақ тіліне ғана қосқан үлесі емес, тұтас түркі әлемі үшін жаңалық деп баға берді.
Ғылыми аппаратымен (фонемалар мен аллофондар) ерекшеленетін фонология жаңсақ түсініктің арқасында барлық әлем тілдерінің дыбыстық жүйесін талдаудың әмбебап әдісі саналып келді. Зерттеу еңбегі жаһандық еуроцентризмнің құрсауында жатып, фонетика саласында бұрын соңды көтерілмеген, өзгеше жаңа тұжырымдарды көпшілікке таныстырды.
Түркі тілдері еуроцентризмнен арылып, түркіцентризмге бет бұруы тиіс. Типі бөлек тілдердің дыбыс жүйесінде де айырмашылықтар болады. Әлекеңнің бұл зерттеуі осының түйінін шешіп отыр. Жалпы бұл зерттеу еңбегі түркологияда ғана емес, жалпы тіл білімінде үлкен жаңалық болып отыр. Мұны қазақ ғалымы Әлімхан Жүнісбек ашып отырғаны мақтаныш. Сингармология – қазақ тілінің (түркі тілдерінің) дыбыстық құрамы мен дыбыстардың қызметін зерттейтін түркологияның саласы. Осылайша қазақ тілінің заманауи теоретикалық фонетикасы еуроцентризм түпкілікті шешпеген қазақ (түркі) тілінің фонетика мәселелерінің түйінін түйіндеп, сингармологиялық талдау арқылы фонетиканың толық бейнесін жасауға қол жеткізе алады.
Әлемнің түркітанушы ғалымдарына кітаптың орыс тіліндегі нұсқасын және ағылшын, түрік тілдеріндегі аннотациясын тарату жұмыстары бұған дейін жүргізілді. Дөңгелек үстел еңбектің ғылыми жаңалығын талқылап, жан-жақты негіздеу мақсатында өткізілді.
Жиынға Ноғай, Батыс Сібір, Еуропа, Азия елдерінің көрнекті түрколог ғалымдарынан өзге Халықаралық қазақ тілі қоғамының өңірлердегі мүшелері және шетелдегі өкілдері, әлеуметтік медиа және БАҚ өкілдері қатысты.
Жиын соңында мынадай қарар қабылданды:
- Қазақ фонетикасы теориялық және практикалық жағынан еуроөзектік бағытты ұстанып келгені белгілі. Оның өзінің себептері болды, ең алдымен бізге орыс-қазақ әліпби үлгісі күшпен таңылды, одан туындаған бөгде еміле-ережелер басты қағидаға айналып, мектептен бастап, жоғары оқу орындарының бағдарламасына ендірілді, оқулықтар мен оқу-құралдары осы үлгімен қалыптасты. Осының салдарынан қазақ тілінің фонетика-грамматикалық құрамында көптеген қайшылықтар пайда болды. Әлімхан Жүнісбектің ұсынып отырған теориялық шешімінен кейін жоғарыда аталған мәселелер барлық деңгейде қайта қаралуы керек.
- Кезінде Ақымет Байтұрсынұлы негізін қалаған тіл ғылымын өзінің ұлттық арнасына қайта түсіру жұмыстары Білім және ғылым министрлігі деңгейінде қолға алынып, осы бағыттағы зерттеулерге мемлекеттік тапсырыс немесе мемлекеттік тапсырма түрінде гранттар бөлінгені жөн.
- Зерттеулердің нәтижесі бойынша қазақ тілінің академиялық грамматикасы, қазақ тілінің дыбыс жүйесі, ондағы басты заңдар, әліпби мен емле ережелері, докторантура мен постдокторантураға оқытылатын ғылыми фонетика, фонология, морфонология, фоносемантика курсы жоғарғы оқу орындарының оқулықтары мен оқу құралдары, бағдарламалары мен силлабустары және мектеп оқулықтары қайта қаралуы тиіс.
- Үндесім заңы түбі бір жалпы түркіге ортақ болғандықтан түркі әлемінің ғалымдары қауымдасып ортақ жұмыстар, диахронды және синхронды зерттеулер, түрлі танымдық ғылыми шараларды қолға алғаны жөн деп есептейміз.
- Түркі тілдерінің үндесім заңын тек қана фонетика-фонологиялық құбылыс түрінде ғана емес – басты тілдік кең ауқымдағы грамматикалық буын – түбір – сөз – сөйлем – мәтін құраушы, құрастырушы, реттестіруші, түрлендіруші басты категория деңгейінде жан-жақты, кешенді зерттеу объектісіне айналдырған абзал.
