شۇكىر دەيىك، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن تۇستان بەرى عاسىرلار بويعى وتارشىلدىقتىڭ تەپكىسىنەن قۇتىلىپ، ەڭسەمىزدى تىكتەۋگە بەت بۇردىق. وشكەنىمىز جاڭعىرىپ، جوعالتقانىمىز تابىلىپ كەلەدى. ۇلتتىق رۋحىمىز كۇشەيىپ، اتى-جونىمىزدەن دە قازاقىلىقتىڭ بولمىسى شىعىپ تۇرعانىن ءجون كورە باستادىق. بۇل جاعداي ازىرگە بىرىزدىلىككە تۇسە قويعان جوق. سول سەبەپتى، قازاقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىستىڭ فاميلياسىمەن («وۆ»، «ەۆا»، «ين»، «ينا» ت.ب) ءجۇر. رۋحاني جاڭعىرۋدى باستايمىز دەپ ۇرانداپ جاتقان تۇستا تولقۇجاتتاعى اتا-تەگىمىزدىڭ دۇرىس جازىلۋىنا دا نازار اۋداراتىن كەز كەلگەن سياقتى. جۋرناليست سەرىك جۇمابەكۇلىنىڭ 11 جىل بۇرىنعى ۇلتتىق نامىس، تەكتىلىك پەن تەكسىزدىك سياقتى قۇندىلىقتار جايىندا جازعانى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق. سول سەبەپتى، اۆتوردىڭ كەلىسىمىمەن ماقالانى وقىرمان نازارىنا قايتا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
«كىمنىڭ قۇلىسىڭ؟»
تاياۋدا بەلگىلى فيلوسوف، پروفەسسور امانجول قاسابەك مىرزامەن قىزمەت بابى بويىنشا اڭگىمەلەسىپ قالدىق. ول كىسى «وۆ» دەگەن پالەدەن قۇتىلعانىن، جاڭا تولقۇجات بويىنشا اتاتەگىن وسىلاي جازعىزعانىن جەتكىزدى. سوسىن: «وۆ» جالعاۋى ورىستىڭ «چەي حولوپ؟» دەگەن سوزىنەن شىققان دەي وتىرىپ، بۇل – كەزىندە قۇلدار مەن كۇڭدەردىڭ قاي قۇليەلەنۋشىگە تيەسىلى ەكەندىگىن انىقتايتىن جالعاۋ بولعانىن، كەيىننەن ورىس حالقىنىڭ فاميلياسىنا اينالىپ كەتكەنىن دالەلدەدى. وسى پىكىردى ءبىر جولداسىما ايتىپ ەدىم، ول شات-شالەكەي اشۋلاندى. سويتسەم بالا-شاعاسىنا ءبىر اۋىز قازاقشا ۇيرەتە الماي كەتكەن ونىڭ وتباسىنىڭ مۇشەلەرى تۇگەلدەي «وۆ»، «وۆا» جالعاۋلارىن مۇرا تۇتقان ەكەن. «سوندا ورىستىڭ پاتشالارى دا قۇلداردىڭ فاميلياسىن يەمدەنگەن بە؟» دەپ ول كىسىنىڭ جۇبايى قارسى سۇراق قويدى. سوڭىنان «ۇلكەن سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىن» پاراقتاپ قاراعانىمدا، ورىستىڭ كنيازدارى مەن يمپەراتورلارى، پاتشالارى مەن پاتشايىمدارى ەشقاشان فاميليالارىنا «وۆ»، «ەۆ» دەگەن «قۇيرىقشالاردى» قىستىرماعانىنا كوزىم جەتتى. دميتري دونسكوي، ياروسلاۆ مۋدرىي، يۆان گروزنىي، پەتر ءى، سوڭعى پاتشا ءىى نيكولايعا دەيىن ەشقايسىسى قۇلداردىڭ فاميلياسىنا جولاماپتى.
بۇدان كەيىن «فاميليا» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن سوزدىكتەردەن قارادىم. ونىڭ لاتىن تىلىندە ەكى ماعىناسى بار كورىنەدى:
- قاي وتباسىنان تاراعانىڭدى ءبىلدىرۋ امالى. ول ءۇشىن جەكە ادامنىڭ اتىنا، ياعني اتاڭنىڭ نەمەسە اكەڭنىڭ ەسىمىنە تاۋەلدىك جالعاۋلارىنىڭ ءبىرىن جالعاپ كورسەتۋىڭ كەرەك.
- اۋلەتىڭدى، ءۇرىم-بۇتاعىڭدى تانىتۋدىڭ امالى. ورىستار ءۇرىم-بۇتاعى تۋرالى ايتقىسى كەلسە «ۆسيا ناشا فاميليا» دەپ باستايدى. ءبىز رۋ، اتا-تەگىمىزدى انىقتاۋعا كەلگەندە وسىلاي ءسوز ساپتايمىز.
وتباسى دەمەكشى، كوممۋنيستىك يدەيا كوسەمدەرىنىڭ (جاقسى ماعىنادا) ءبىرى ف.ەنگەلس «سەميانىڭ، جەكەمەنشىكتىڭ جانە مەملەكەتتىڭ شىعۋى» اتتى ەڭبەگىندە بۇل جونىندە تەرەڭ عىلىمي تۇجىرىم جاساي كەلىپ: «familia» دەگەن ءسوز ريمدىكتەردە ەرلى-زايىپتى ادامدار مەن ولاردىڭ بالالارىنا قاتىستى بولماي، قۇلدارعا عانا قاتىستى بولعان. «Famulus» – ءۇي قۇلى دەگەن ءسوز. ال «familia» – ءبىر ادامعا قارايتىن قۇلداردىڭ جيىنى دەگەن ءسوز. گايدىڭ زامانىندا دا familia jd est patrimonium (ياعني مۇرا) وسيەتپەن قالدىرىلىپ وتىراتىن بولعان. جاڭا قوعامدىق ورگانيزمدى اتاۋ ءۇشىن بۇل ءسوزدى ريمدىكتەر ويلاپ شىعارعان-دى; بۇل ورگانيزمنىڭ باسشىسى ايەلى مەن بالالارىنىڭ جانە بىرنەشە قۇلدىڭ قوجاسى بولدى; ريمدىكتەردىڭ اكە بيلىگى بويىنشا، ونىڭ وزىنە باعىنىشتى وسى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ءومىرى مەن ولىمىنە بيلىك ەتۋ پراۆوسى بولدى» (ك.ماركس پەن ف.ەنگەلس، «تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ ءۇش تومدىعى»، 3-توم، 258-بەت. الماتى، «قازاقستان»، 1981) دەپ جازادى.
وسىدان كەيىن اتا-بابامىزدىڭ نەمەسە اكەمىزدىڭ ەسىمدەرىنە ورىستار ارقىلى بىزگە اۋىسقان، قۇلدىقتىڭ بەلگىسىن تانىتاتىن، ايعاقتايتىن وسىناۋ «جالعاۋ-قۇيىرشىقتى» تەگىمىزگە تەلي بەرۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟ بۇل – سۇيەككە تاڭبا ەمەي، تەكسىزدىك ەمەي نەمەنە؟!
«قۇيىرشىقتى» شورت كەستىك!
بۇل «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدىنىڭ» كەرىن كەلتىردى، «پاميلە» بولىپ جارىتپادى. ەندى جانات ەسىمبەك، راحات كەمەلباي، مانات شالباي، دۋمان جۇماعۇل، بالعىن ەسماعامبەت، مەيرام مۇساعالي، قالىش ءۋاليحان، ساعىنىش راحىم، باعدات ديحانباي، سايران توقتارعازى، ديدار تۇرسىنباي، ارداق بەرسىنبەك، باعلان اسانباي تاعى باسقا وسى ءتارىزدى ەركەك پەن ايەلگە ورتاق ەسىمدى ادامداردى جۇزبە-ءجۇز تانىماساڭ، ونىڭ نە ايەل زاتى، نە ەركەك زاتى ەكەنىن اجىراتا المايتىن جاعدايعا جەتتىك.
مەيلىڭ، ول جاعى ءتۇپتىڭ تۇبىندە بەلگىلى بولا جاتار. ەندى قاتار اتالعان وسى ەسىمدەردىڭ قايسىسى ءوز اتى، قايسىسى تەگى ەكەنىن قالاي اجىراتامىز؟ شىعارماشىلىقپەن اينالىساتىن ادامداردىڭ ەسىمى ءبىرىنشى جازىلاتىن ءداستۇر بار. بىراق ەلدىڭ ءبارى شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباي، قادىر مىرزا-ءالي ەمەس. شىعارماشىلىق ادامدارىنا ەلىكتەسەك، ءتىپتى شاتىسۋىمىز مۇمكىن ەكەن. بىرەۋلەرى رۋىنىڭ، تۋعان جەرىنىڭ اتتارىن پاميلەسى (تەگى) رەتىندە كورسەتەتىندى شىعاردى. اقسەلەۋ تاراقتى، تۇڭعىشباي ءال-تارازي دەگەن سياقتى. نيەتتەرى دۇرىس. ورىستىڭ «وۆ» دەگەن قۇيىرشىعىنان قۇتىلىپ، وزدەرىنىڭ قايدان شىققاندارىن، قايدان تاراعاندارىن كورسەتكەن تۇرلەرى عوي. الايدا بۇل دا بۇكىل قازاققا پاميلەلىك ۇلگى بولا الماسى انىق. ەڭ قيىنى – ەندى ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن كىمنىڭ كىمنەن تاراعانىن اجىراتا المايتىندىعىمىزدا بولىپ وتىر.
ءبىر ۇرپاق اۋىسقان سوڭ…
«ۇلى»، «قىزى» دەگەن قوسىمشالار دا تۇپكىلىكتى پاميلە جاساي المايتىن ءتارىزدى. ماسەلەن داڭقتى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ بالاسى باقىتجان اعامىز دا كەڭەس كەزىندەگى فاميليا زاڭى بويىنشا «مومىشۇلى» بولىپ جازىلدى. نەگىزى ول كىسى – مومىش اتادان تاراعان ۇرپاق، ياعني «مومىشتان باقىتجان باۋىرجانۇلى» دەپ جازىلۋى كەرەك ەدى. بىراق ايگىلى ادامنىڭ فاميلياسى بولعاندىقتان «مومىشۇلى» وشپەس ەرلىكتىڭ سيمۆولى بولىپ قالا بەرەدى. ۇرپاقتارى ونى ماقتانىشپەن فاميليا تۇتىپ وتەدى. الايدا ەلدىڭ ءبارى باۋكەڭ ەمەس قوي. سوندىقتان قازىرگى بىزدەر پاميلە رەتىندە پايدالانىپ جۇرگەن اكەمىزدىڭ ەسىمدەرى ءبىر ۇرپاقتان كەيىن پاميلەلىككە جارامايتىنىن مويىنداعانىمىز ءجون.
«تەگى» دە دۇرىس ەمەس
قازاق ءجون سۇراسقاندا «قاي اۋلەتتەنسىڭ؟ تەگىڭ كىم؟» دەپ باستايتىنى بەلگىلى. قايدان تاراعانىڭدى سانامالاۋعا كىرىسەسىڭ. سويتە كەلە ءبىر جەردەن ءبىر تارماعىڭ الگى اداممەن، ايتەۋىر، جاناسادى. اعايىن بولاسىڭ، تۋىس بولاسىڭ. مۇنداي ۇلتتىق قاسيەت ەشبىر ەلدە جوق. مەيىرباندىق پەن بىرلىگى كۇشتى ەل ەشقاشان وشپەيدى. وسىدان قورىققان وتارشىلدار قازاقتاردىڭ اراسىنا وت تاستاپ، رۋشىلدىقتى قوزدىرىپ، «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!» ءادىسى بويىنشا ءبىزدى عاسىرلار بويى ەزگىگە سالعانىن قالاي ۇمىتامىز.
سونىمەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تەگى – ونىڭ اتا-باباسى. وندا بىزدەر نەگە تولقۇجاتتا ءوزىمىزدى اتا-بابامىزدىڭ تەگى رەتىندە كورسەتۋىمىز كەرەك؟ سەن سول اتا-بابادان تاراعان ۇرپاق ەمەسسىڭ بە! ورىستىڭ «وۆ» دەگەن جالعاۋىنىڭ ىشكى ماعىناسى دا وسىنى بىلدىرەدى. ولاردىڭ «روديتەلنىي پادەج» دەگەندەرى «كوگو؟ چەگو؟ چەي؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىنى بەلگىلى. «چەي حولوپ؟ يۆانوۆ حولوپ» دەگەن وسىدان شىققان. روديتەلنىي پادەجدىڭ سۇراقتارى قازاق تىلىندەگى ىلىك سەپتىگىنىڭ (كىمنىڭ؟ نەنىڭ؟) سۇراقتارىمەن دالمە-ءدال. سولاي ەكەن دەپ ءبىز پاميلەمىزدى «اساننىڭ، ۇسەننىڭ» دەپ جازۋىمىز كەرەك پە؟ جوق. فاميليا اياقتالعان، ناقتى ماعىنا بەرەتىن سوزدەن جاسالۋى ءتيىستى. قازاق تىلىندەگى شىعىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋلارى «تان»، «تەن»، «دان»، «دەن»، «نان»، «نەن» دەپ تاق-تۇق ەتىپ تۇرعان جوق پا؟ مۇنداي سەپتىكتى ورىس تىلىندە تابا المايسىز. ول بىزدە عانا بار. اتا-تەگىمىزدى تاراتقاندا دا ءبىز وسى سەپتىك بويىنشا «پالەنبايدان – تۇگەنباي، ودان – اناۋ، اناۋدان – مىناۋ» دەپ سارناپ قويا بەرەمىز. جالپى، ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىمەن عانا جۇرۋگە ابدەن داعدىلانىپ العانبىز. وتارشىلدىق تەپكىسىنەن ەس جياتىن كەز كەلدى. ەندەشە پاميلەمىزدى «اساننان، ۇسەننەن» دەپ جازعانىمىز دۇرىس.
ماسەلەن گرۋزيندەردىڭ فاميليالارىنا جالعاناتىن «دزە»، «شۆيلي»، دەگەن جالعاۋلار «بالا»، «ۇرپاق» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى ەكەن. ال ول فاميلياعا جالعانعاندا كىمنەن تاراعان ۇرپاق دەگەندى اڭعارتاتىن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى – وسى گرۋزين جالعاۋلارىنىڭ ىشكى ماعىناسى ءبىزدىڭ قازاق تىلىندەگى شىعىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋلارىمەن دالمە-ءدال كەلەتىنىن قايتەرسىڭ! ولاردا بۇدان باسقا «ەلي»، «يلي» (رۋستاۆەلي) دەگەن جالعاۋلار دا بار. ادامنىڭ كاسىبىن، لاۋازىمىن بىلدىرەدى. الايدا گرۋزين حالقى كەيىنگى كەزدە وسى «ەلي»، «يلي» جالعاۋلارىن «دزە»، «شۆيلي» جالعاۋلارىنا اۋىستىرۋدى قولعا الىپتى.
1970 جىلى ماسكەۋدىڭ «ناۋكا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «انتروپونيميكا» اتتى اۆتورلار توپتاماسىن قاراساڭىز، ورىستاردان باستاپ ءبىر كەزدەگى كسرو حالىقتارى فاميليالارىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ قىزىقتى ەڭبەكتەرى الدىڭىزدان شىعادى. وقىپ وتىرىپ، ۋكراين، لاتىش، ۋدمۋرد، كورەي، ارميان، گۇرجى، ەۆرەي، تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ فاميليالارىنىڭ سوڭىنداعى جالعاۋلارى قازاقتىڭ شىعىس سەپتىگىندەگى «تان»، «تەن» جالعاۋلارىمەن ۇندەسىپ جاتقانىن بايقايسىز. ءبىر وكىنىشتىسى، بۇل كىتاپتا قازاقتىڭ پاميلەسى جايىندا ەشكىم ەشتەڭە جازباپتى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بەسىگىمىزدى تۇزەيمىز دەپ ءجۇرىپ ەسىمىمىزگە ءمان بەرمەگەنىمىز راس.
«ەشتەن دە كەش جاقسى»
تاياۋدا بەلگىلى ءتىل مامانى، پروفەسسور تەلعوجا جانۇزاقوۆ اقساقالعا ارنايى جولىقتىم. ول كىسى قازاقتىڭ ەسىمدەرى مەن فاميليالارىن دۇرىس جازۋ جونىندەگى 1994 جىلعى قاۋلىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە ۇلەس قوسقان ادامنىڭ ءبىرى. تەل-اعاڭ بۇل قاۋلىعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، قايتا قابىلداۋ قاجەتتىگىن، كەزىندە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن اسىعىستىققا جول بەرىلگەنىن جاسىرمادى. سوڭىنا تامان مەن 1989 جىلدىڭ 8-قازان كۇنى دۇنيەگە كەلگەن قىزىمنىڭ سول كەزدە الىنعان «تۋى تۋرالى كۋالىگىن» كورسەتتىم. ونداعى جۇمابەكتەن ايگۇل سەرىكقىزى دەگەن جازۋعا العاشقىدا تاڭىرقاي قارادى. «بەلگىلى ءتىل مامانى، پروفەسسور ساپارحان مىرزابەكوۆ مارقۇم دا وسى نۇسقانىڭ دۇرىس ەكەندىگىن دالەلدەپ، كەزىندە بىرنەشە ماقالا جازعان ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ، كومپارتيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزدە سەن مۇنى قالاي العانسىڭ؟» – دەپ سۇرادى. سول كەزدەگى ماسكەۋ اۋداندىق احاج-دا ۇلتى ورىس قىزمەتكەرمەن ەكى ساعات داۋلاسىپ وتىرىپ جەتكەن جەڭىسىمدى اڭگىمەلەدىم. ەندى، مىنە، ول جايىندا كوپشىلىككە جاريالاۋعا تۋرا كەلدى. ەڭ باستىسى – قىزىم ايگۇلدىڭ ءوز پاميلەسىن وتە ماقتان تۇتاتىندىعى. بالاباقشادا دا، مەكتەپتە دە ونى وسى پاميلەمەن اتادى. بۇعان كوپتىڭ قۇلاعى ۇيرەنگەلى قاشان. الداعى ۋاقىتتا بۇكىل قازاق اتى-جوندەرىن وسىلاي جازعىزسا، مەنىڭ دە ماقتانىشىمدا شەك بولماس ەدى. تۇبىندە سولاي بولاتىنىنا سەنىمىم مول. ويتكەنى، تولقۇجاتىمىزداعى فاميليانىڭ ورنىنا «تەگى» دەپ كورسەتىلگەن. ال ول «قايدان؟» دەگەن شىعىس سەپتىگىنىڭ سۇراعىن سۇرانىپ تۇر. سۇراققا ارقايسىڭىز ءوز پاميلەلەرىڭىزبەن جاۋاپ بەرىپ كورىڭىزدەرشى. مەن قىزىما كۋالىك الاردا «ونىڭ تەگى – جۇمابەكتەن» دەپ جاۋاپ قايتارعام جانە سولاي جازدىرعام. بۇل ەندى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن شىندىقتىڭ ءوزى ەمەس پە؟!
سەرىك جۇمابەكۇلى
«پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتى
(№47(062) 24قاراشا، جۇما. 2006 جىل)
