Shúkir deıik, táýelsizdikke qol jetken tustan beri ǵasyrlar boıǵy otarshyldyqtyń tepkisinen qutylyp, eńsemizdi tikteýge bet burdyq. Óshkenimiz jańǵyryp, joǵaltqanymyz tabylyp keledi. Ulttyq rýhymyz kúsheıip, aty-jónimizden de qazaqylyqtyń bolmysy shyǵyp turǵanyn jón kóre bastadyq. Bul jaǵdaı ázirge birizdilikke túse qoıǵan joq. Sol sebepti, qazaqtyń basym kópshiligi orystyń famılııasymen («ov», «eva», «ın», «ına» t.b) júr. Rýhanı jańǵyrýdy bastaımyz dep urandap jatqan tusta tólqujattaǵy ata-tegimizdiń durys jazylýyna da nazar aýdaratyn kez kelgen sııaqty. Jýrnalıst Serik Jumabekulynyń 11 jyl burynǵy ulttyq namys, tektilik pen teksizdik sııaqty qundylyqtar jaıynda jazǵany áli kúnge deıin ózektiligin joıǵan joq. Sol sebepti, avtordyń kelisimimen maqalany oqyrman nazaryna qaıta usynǵandy jón kórdik.
«Kimniń qulysyń?»
Taıaýda belgili fılosof, professor Amanjol Qasabek myrzamen qyzmet baby boıynsha áńgimelesip qaldyq. Ol kisi «ov» degen páleden qutylǵanyn, jańa tólqujat boıynsha atategin osylaı jazǵyzǵanyn jetkizdi. Sosyn: «ov» jalǵaýy orystyń «cheı holop?» degen sózinen shyqqan deı otyryp, bul – kezinde quldar men kúńderdiń qaı qulıelenýshige tıesili ekendigin anyqtaıtyn jalǵaý bolǵanyn, keıinnen orys halqynyń famılııasyna aınalyp ketkenin dáleldedi. Osy pikirdi bir joldasyma aıtyp edim, ol shat-shálekeı ashýlandy. Sóıtsem bala-shaǵasyna bir aýyz qazaqsha úırete almaı ketken onyń otbasynyń músheleri túgeldeı «ov», «ova» jalǵaýlaryn mura tutqan eken. «Sonda orystyń patshalary da quldardyń famılııasyn ıemdengen be?» dep ol kisiniń jubaıy qarsy suraq qoıdy. Sońynan «Úlken sovet enıklopedııasyn» paraqtap qaraǵanymda, orystyń knıazdary men ımperatorlary, patshalary men patshaıymdary eshqashan famılııalaryna «ov», «ev» degen «quıryqshalardy» qystyrmaǵanyna kózim jetti. Dmıtrıı Donskoı, Iaroslav Mýdryı, Ivan Groznyı, Petr I, sońǵy patsha II Nıkolaıǵa deıin eshqaısysy quldardyń famılııasyna jolamapty.
Budan keıin «famılııa» degen sózdiń maǵynasyn sózdikterden qaradym. Onyń latyn tilinde eki maǵynasy bar kórinedi:
- Qaı otbasynan taraǵanyńdy bildirý amaly. Ol úshin jeke adamnyń atyna, ıaǵnı atańnyń nemese ákeńniń esimine táýeldik jalǵaýlarynyń birin jalǵap kórsetýiń kerek.
- Áýletińdi, úrim-butaǵyńdy tanytýdyń amaly. Orystar úrim-butaǵy týraly aıtqysy kelse «vsıa nasha famılııa» dep bastaıdy. Biz rý, ata-tegimizdi anyqtaýǵa kelgende osylaı sóz saptaımyz.
Otbasy demekshi, kommýnıstik ıdeıa kósemderiniń (jaqsy maǵynada) biri F.Engels «Semıanyń, jekemenshiktiń jáne memlekettiń shyǵýy» atty eńbeginde bul jóninde tereń ǵylymı tujyrym jasaı kelip: «familia» degen sóz rımdikterde erli-zaıypty adamdar men olardyń balalaryna qatysty bolmaı, quldarǵa ǵana qatysty bolǵan. «Famulus» – úı quly degen sóz. Al «familia» – bir adamǵa qaraıtyn quldardyń jıyny degen sóz. Gaıdyń zamanynda da familia jd est patrimonium (ıaǵnı mura) ósıetpen qaldyrylyp otyratyn bolǵan. Jańa qoǵamdyq organızmdi ataý úshin bul sózdi rımdikter oılap shyǵarǵan-dy; bul organızmniń basshysy áıeli men balalarynyń jáne birneshe quldyń qojasy boldy; rımdikterdiń áke bıligi boıynsha, onyń ózine baǵynyshty osy adamdardyń báriniń ómiri men ólimine bılik etý pravosy boldy» (K.Marks pen F.Engels, «Tańdamaly shyǵarmalarynyń úsh tomdyǵy», 3-tom, 258-bet. Almaty, «Qazaqstan», 1981) dep jazady.
Osydan keıin ata-babamyzdyń nemese ákemizdiń esimderine orystar arqyly bizge aýysqan, quldyqtyń belgisin tanytatyn, aıǵaqtaıtyn osynaý «jalǵaý-quıyrshyqty» tegimizge telı berýdiń qanshalyqty qajeti bar? Bul – súıekke tańba emeı, teksizdik emeı nemene?!
«Quıyrshyqty» short kestik!
Bul «sasqan úırek artymen súńgıdiniń» kerin keltirdi, «pámıle» bolyp jarytpady. Endi Janat Esimbek, Rahat Kemelbaı, Manat Shalbaı, Dýman Jumaǵul, Balǵyn Esmaǵambet, Meıram Musaǵalı, Qalysh Ýálıhan, Saǵynysh Rahym, Baǵdat Dıhanbaı, Saıran Toqtarǵazy, Dıdar Tursynbaı, Ardaq Bersinbek, Baǵlan Asanbaı taǵy basqa osy tárizdi erkek pen áıelge ortaq esimdi adamdardy júzbe-júz tanymasań, onyń ne áıel zaty, ne erkek zaty ekenin ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jettik.
Meıliń, ol jaǵy túptiń túbinde belgili bola jatar. Endi qatar atalǵan osy esimderdiń qaısysy óz aty, qaısysy tegi ekenin qalaı ajyratamyz? Shyǵarmashylyqpen aınalysatyn adamdardyń esimi birinshi jazylatyn dástúr bar. Biraq eldiń bári Sherhan Murtaza, Ábish Kekilbaı, Qadyr Myrza-Álı emes. Shyǵarmashylyq adamdaryna eliktesek, tipti shatysýymyz múmkin eken. Bireýleri rýynyń, týǵan jeriniń attaryn pámılesi (tegi) retinde kórsetetindi shyǵardy. Aqseleý Taraqty, Túńǵyshbaı ál-Tarazı degen sııaqty. Nıetteri durys. Orystyń «ov» degen quıyrshyǵynan qutylyp, ózderiniń qaıdan shyqqandaryn, qaıdan taraǵandaryn kórsetken túrleri ǵoı. Alaıda bul da búkil qazaqqa pámılelik úlgi bola almasy anyq. Eń qıyny – endi eki-úsh urpaq aýysqannan keıin kimniń kimnen taraǵanyn ajyrata almaıtyndyǵymyzda bolyp otyr.
Bir urpaq aýysqan soń…
«Uly», «qyzy» degen qosymshalar da túpkilikti pámıle jasaı almaıtyn tárizdi. Máselen dańqty Baýyrjan Momyshulynyń balasy Baqytjan aǵamyz da Keńes kezindegi famılııa zańy boıynsha «Momyshuly» bolyp jazyldy. Negizi ol kisi – Momysh atadan taraǵan urpaq, ıaǵnı «Momyshtan Baqytjan Baýyrjanuly» dep jazylýy kerek edi. Biraq áıgili adamnyń famılııasy bolǵandyqtan «Momyshuly» óshpes erliktiń sımvoly bolyp qala beredi. Urpaqtary ony maqtanyshpen famılııa tutyp ótedi. Alaıda eldiń bári Baýkeń emes qoı. Sondyqtan qazirgi bizder pámıle retinde paıdalanyp júrgen ákemizdiń esimderi bir urpaqtan keıin pámılelikke jaramaıtynyn moıyndaǵanymyz jón.
«Tegi» de durys emes
Qazaq jón surasqanda «Qaı áýlettensiń? Tegiń kim?» dep bastaıtyny belgili. Qaıdan taraǵanyńdy sanamalaýǵa kirisesiń. Sóıte kele bir jerden bir tarmaǵyń álgi adammen, áıteýir, janasady. Aǵaıyn bolasyń, týys bolasyń. Mundaı ulttyq qasıet eshbir elde joq. Meıirbandyq pen birligi kúshti el eshqashan óshpeıdi. Osydan qoryqqan otarshyldar qazaqtardyń arasyna ot tastap, rýshyldyqty qozdyryp, «bólip al da bıleı ber!» ádisi boıynsha bizdi ǵasyrlar boıy ezgige salǵanyn qalaı umytamyz.
Sonymen búgingi urpaqtyń tegi – onyń ata-babasy. Onda bizder nege tólqujatta ózimizdi ata-babamyzdyń tegi retinde kórsetýimiz kerek? Sen sol ata-babadan taraǵan urpaq emessiń be! Orystyń «ov» degen jalǵaýynyń ishki maǵynasy da osyny bildiredi. Olardyń «rodıtelnyı padej» degenderi «kogo? chego? cheı?» degen suraqtarǵa jaýap beretini belgili. «Cheı holop? Ivanov holop» degen osydan shyqqan. Rodıtelnyı padejdyń suraqtary qazaq tilindegi Ilik septiginiń (kimniń? neniń?) suraqtarymen dálme-dál. Solaı eken dep biz pámılemizdi «Asannyń, Úsenniń» dep jazýymyz kerek pe? Joq. Famılııa aıaqtalǵan, naqty maǵyna beretin sózden jasalýy tıisti. Qazaq tilindegi Shyǵys septiginiń jalǵaýlary «tan», «ten», «dan», «den», «nan», «nen» dep taq-tuq etip turǵan joq pa? Mundaı septikti orys tilinde taba almaısyz. Ol bizde ǵana bar. Ata-tegimizdi taratqanda da biz osy septik boıynsha «pálenbaıdan – túgenbaı, odan – anaý, anaýdan – mynaý» dep sarnap qoıa beremiz. Jalpy, biz orys tiliniń zańdylyqtarymen ǵana júrýge ábden daǵdylanyp alǵanbyz. Otarshyldyq tepkisinen es jııatyn kez keldi. Endeshe pámılemizdi «Asannan, Úsennen» dep jazǵanymyz durys.
Máselen grýzınderdiń famılııalaryna jalǵanatyn «dze», «shvılı», degen jalǵaýlar «bala», «urpaq» degen sózdiń balamasy eken. Al ol famılııaǵa jalǵanǵanda kimnen taraǵan urpaq degendi ańǵartatyn kórinedi. Bir qyzyǵy – osy grýzın jalǵaýlarynyń ishki maǵynasy bizdiń qazaq tilindegi Shyǵys septiginiń jalǵaýlarymen dálme-dál keletinin qaıtersiń! Olarda budan basqa «elı», «ılı» (Rýstavelı) degen jalǵaýlar da bar. Adamnyń kásibin, laýazymyn bildiredi. Alaıda grýzın halqy keıingi kezde osy «elı», «ılı» jalǵaýlaryn «dze», «shvılı» jalǵaýlaryna aýystyrýdy qolǵa alypty.
1970 jyly Máskeýdiń «Naýka» baspasynan jaryq kórgen «Antroponımıka» atty avtorlar toptamasyn qarasańyz, orystardan bastap bir kezdegi KSRO halyqtary famılııalarynyń shyǵý tegin zerttegen ǵalymdardyń qyzyqty eńbekteri aldyńyzdan shyǵady. Oqyp otyryp, ýkraın, latysh, ýdmýrd, koreı, armıan, gúrji, evreı, taǵy basqa ulttardyń famılııalarynyń sońyndaǵy jalǵaýlary qazaqtyń Shyǵys septigindegi «tan», «ten» jalǵaýlarymen úndesip jatqanyn baıqaısyz. Bir ókinishtisi, bul kitapta qazaqtyń pámılesi jaıynda eshkim eshteńe jazbapty.
Táýelsizdik alǵannan keıin besigimizdi túzeımiz dep júrip esimimizge mán bermegenimiz ras.
«Eshten de kesh jaqsy»
Taıaýda belgili til mamany, professor Telǵoja Januzaqov aqsaqalǵa arnaıy jolyqtym. Ol kisi qazaqtyń esimderi men famılııalaryn durys jazý jónindegi 1994 jylǵy qaýlynyń dúnıege kelýine úles qosqan adamnyń biri. Tel-aǵań bul qaýlyǵa ózgerister engizip, qaıta qabyldaý qajettigin, kezinde ártúrli sebeptermen asyǵystyqqa jol berilgenin jasyrmady. Sońyna taman men 1989 jyldyń 8-qazan kúni dúnıege kelgen qyzymnyń sol kezde alynǵan «Týýy týraly kýáligin» kórsettim. Ondaǵy Jumabekten Aıgúl Serikqyzy degen jazýǵa alǵashqyda tańyrqaı qarady. «Belgili til mamany, professor Saparhan Myrzabekov marqum da osy nusqanyń durys ekendigin dáleldep, kezinde birneshe maqala jazǵan edi. Keńes úkimetiniń, Kompartııanyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezde sen muny qalaı alǵansyń?» – dep surady. Sol kezdegi Máskeý aýdandyq AHAJ-da ulty orys qyzmetkermen eki saǵat daýlasyp otyryp jetken jeńisimdi áńgimeledim. Endi, mine, ol jaıynda kópshilikke jarııalaýǵa týra keldi. Eń bastysy – qyzym Aıgúldiń óz pámılesin óte maqtan tutatyndyǵy. Balabaqshada da, mektepte de ony osy pámılemen atady. Buǵan kóptiń qulaǵy úırengeli qashan. Aldaǵy ýaqytta búkil qazaq aty-jónderin osylaı jazǵyzsa, meniń de maqtanyshymda shek bolmas edi. Túbinde solaı bolatynyna senimim mol. Óıtkeni, tólqujatymyzdaǵy famılııanyń ornyna «tegi» dep kórsetilgen. Al ol «qaıdan?» degen Shyǵys septiginiń suraǵyn suranyp tur. Suraqqa árqaısyńyz óz pámılelerińizben jaýap berip kórińizdershi. Men qyzyma kýálik alarda «Onyń tegi – Jumabekten» dep jaýap qaıtarǵam jáne solaı jazdyrǵam. Bul endi dáleldeýdi qajet etpeıtin shyndyqtyń ózi emes pe?!
Serik JUMABEKULY
«Prezıdent jáne Halyq» gazeti
(№47(062) 24qarasha, juma. 2006 jyl)
