مۇنايلى ولكە اتىراۋدا قاسىم حاننىڭ قابىرىن ىزدەگەن ارحەولوگتار "كەدەرگى كەلتىرەدى" دەپ جيىرماعا جۋىق بەيىتتى باسقا جەرگە كوشىرگەن. سوراقىسى، ۇرپاقتارىنا ەسكەرتپەگەن. تۇرعىندار قاتتى اشۋلى، دەپ حابارلايدى "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى "ينفورمبيۋرو" باعدارلاماسىنا سىلتەمە جاساپ.
تاريحشىلار تالاي جىلدان بەرى ماحامبەت اۋدانىنداعى سارايشىق قالاسىندا حانداردىڭ سۇيەگىن ىزدەپ كەلەدى. بىلتىر قاسىم حاننىڭ مولاسىن جوبالاپ تاۋىپ، بيىل قازبا جۇمىستارى باستالىپتى. بىراق حاننىڭ سۇيەگىن ىزدەگەندەر كەدەرگى كەلتىردى دەپ ىرگەدە جاتقان مولالاردى كوشىرۋگە كىرىسكەن. ال بۇعان اۋىل تۇرعىندارى تۇبەگەيلى قارسى بولىپ شىقتى.
تاريحشىلاردىڭ بولجامىنشا، سارايشىق قالاسىندا حاندار جەرلەنگەن. التىن وردا مەن نوعاي ورداسىنان كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى بولعان جەر. بۇل ەلدىمەكەندە جەتى حانعا ەسكەرتكىش تە ورنالتىلعان. سولاردىڭ ءبىرى قاسىم حان ءدال وسى ىرگەدە جەرلەنگەن دەپ ارحەولوگتار، ەتنوگراف عالىمدار زەرتتەۋ جۇمىسىن باستاعان ەدى. الايدا زەرتتەۋ جۇمىستارىنا ماڭىنداعى مىنا مولالار كەدەردى كەلتىرىپتى. ءسويتىپ، زيراتتاردى كوشىرە باستاعان.
بىراق بۇل ىسكە سارايشىق حالقى قارسى. ويتكەنى ءولى ارۋاقتاردى قورلاۋ دەيدى. جانە ەڭ سوراقىسى، بەيتتەردى قازىپ، سۇيەكتەردى باسقا جاققا كوشىرىپ جاتقاندار ءدال وسى زيراتتاردا جەرلەنگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارىنا، تۋىس-تۋعانىنا ەسكەرتىپ جاتقان جوق دەپ اشۋلى.
“حالىقتىڭ رۇقساتىن العان جوق. جاڭاعى جەردى جيناسىن. ورىستىڭ ءمايىتىن كوشىردى. ولاردا گروبقا سالعان ايتەۋىر، سۇيەگى جيناقى جاتادى عوي. ال مىنالار سۇيەكتى جيناپ-جيناپ اپارىپ، ول تۇگەل مە، تۇگەل ەمەس پە؟ كىمگە ءبىز دۇعا ەتەمىز. سول كوكىرەگىمىزدە، سوسىن جالپى تىنىشتىق كەرەك. مىناۋ ءۇش عاسىردىڭ ادامدارى”، – دەيدى اۋىل تۇرعىنى حاتيا حايرۋللينا.
“مىنا ءولىپ جاتقان كىسىگە ءبىز تىنىشتىق سۇراپ جاتىرمىز. ءبىز بىلەدى دەپ جاتىر عوي. بىلمەيدى ەشكىم بۇل جەردە. قازىپ جاتقاندا عانا بىلدىك. تەك قانا جەتى ءمايىت الامىز دەدى. ارتىق ءمايىت المايمىز دەدى. ولار الدى، ودان كەيىن 11 مە، 12 مە ءمايىتتى تاعى جەرلەپ تاستادى. تۇرعىندار قۇلپىتاستاردىڭ زيرات ىشىندە شاشىلىپ جاتقانىنا نارازى”، – دەيدى اۋىل تۇرعىنى التاي قۇسپانعاليەۆ.
قورىم ىشىندە كونە مولانى قورشاۋلارى، بەيىتتىڭ باسىنداعى بەلگىلەرىمەن بىرگە قۇلپىتاستار دا جاتىر. ءتىپتى ءار جەردەن نە ادامدىكى، نە مالدىكى ەكەنى بەلگىسىز سۇيەكتەردى دە كورۋگە بولادى.
“مىنا قۇلاپ جاتقان قۇلپىتاستار ءتىپ-تىكەسىنەن تۇردى. كەشە ءوزىم كەلىپ شوك بولدىم. ءبارىن نومىرلەپ، قۇلاتىپ تاستاعان. ەرتەڭ كوشىپ كەتكەن اقتاۋ، استانا جان-جاققا كوشىپ كەتكەن بالالارى، نەمەرە-شوبەرەلەرى ىزدەپ كەلسە قايدان تابادى؟” – دەيدى اۋىل تۇرعىنى عالىمعالي قويشىعاليەۆ.
قازىلعان مولانىڭ توپىراقتارىن قورىمنىڭ ىرگەسىنە توگىپ جاتىر ەكەن. ونىڭ اراسىندا ادام سۇيەكتەرى بار دەيدى تۇرعىندار. الايدا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتقان ارحەولوگيالىق توپ حالىقتان رۇقساتى الىندى، ىزدەگەنىمىز دە تابىلدى. ەندى وسى جەردى عانا زەرتتەيمىز دەيدى.
“وسى ايماقتاعى 20 سۇيەكتى ءبىز كوشىردىك. 7 ادامنىڭ اعايىن تۋىستارى تابىلدى. ول 7 ادامنىڭ رۇقساتىن الدىق. سونداي-اق، بۇل جۇمىستارمەن وبلىس اكىمى، اۋدان اكىمى ءبارى حاباردار. 7 ادامنىڭ اعايىنى تابىلدى، قالعان 13 ادامنىڭ اعايىنى تابىلعان جوق. ولاردىڭ بارلىعىن ءبىز كورشى قۇلمەكەن زيراتىنا اپارىپ جەرلەپ، قۇلپىتاستارمەن بىرگە اپارىپ قويدىق. ءبىز ىزدەپ جاتقان نارسە تابىلدى مىنا استىندا جاتىر. جوق قاسىم حاننىڭ سۇيەگى دەپ ايتا المايمىن، ونىڭ ىشىندە بىرنەشە سۇيەك بار”، – دەيدى "سارايشىق" تاريحي-مادەني قورىمىنىڭ ارحەولوگى ايبەك تۇرارۇلى.
سارايشىق تۇرعىندارى ءۇش عاسىردان بەرى ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىز جاتقان بۇل قورىم ابدەن اياق استى بولدى دەيدى. سوندىقتان ءولى ارۋاقتاردى قوزعاماي، قورىمدى قورشاسىن دەپ تالاپ ەتىپ وتىر.
