فەرنان ماگەللاندى بۇكىل الەم ۇلى ساياحاتشى رەتىندە تانيدى. وعان قوسا، فەرنان ماگەللان – كەمەمەن جەر شارىن اينالعان العاشقى ادام رەتىندە
دۇنيەجۇزىلىك تاريحىندا قالدى. تەگى پورتۋگالدىق جيھانكەز جەردىڭ دومالاق ەكەنىن پراكتيكادا دالەلدەگەن جانە جەر بەتىندەگى ءتورت مۇحيتتىڭ تۇتاستىعىن انىقتاپ بەرگەن. وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنان كۇنگەيگە قاراي ورنالاسقان اتلانت پەن تىنىق مۇحيتتارىنىڭ اراسىنداعى بۇعاز – ماگەللان بۇعازى دەپ اتانعان.
1519 جىلى قىركۇيەك ايىندا يسپانيانىڭ سانلۋكار-دە-باررامەدو پورتىنان شىققان ماگەللاننىڭ ەكسپەديتسياسى ءۇش جىلدان كەيىن جەتەكشىسىز قايتقان. مۇحيتقا شىققان بەس كەمەدەن جالعىز-اق «ۆيكتوريا» جەر شارىن اينالىپ، امان-ەسەن قايتتى. «سانتياگو» كەمەسى قاتتى داۋىل كەزىندە جارىلىپ باتىپ كەتتى. «سان-انتونيو» كەمەسىندە كوتەرىلىس شىعىپ، تەڭىزشىلەر ساپاردى جالعاستىرماي، قاشىپ، ەلىنە قايتتى. قايتقان بۇزاقىلار اباقتىعا جىبەرىلدى.
(«سان-انتونيو»
دۇنيەجۇزىلىك تاريحىندا قالدى. تەگى پورتۋگالدىق جيھانكەز جەردىڭ دومالاق ەكەنىن پراكتيكادا دالەلدەگەن جانە جەر بەتىندەگى ءتورت مۇحيتتىڭ تۇتاستىعىن انىقتاپ بەرگەن. وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنان كۇنگەيگە قاراي ورنالاسقان اتلانت پەن تىنىق مۇحيتتارىنىڭ اراسىنداعى بۇعاز – ماگەللان بۇعازى دەپ اتانعان.
1519 جىلى قىركۇيەك ايىندا يسپانيانىڭ سانلۋكار-دە-باررامەدو پورتىنان شىققان ماگەللاننىڭ ەكسپەديتسياسى ءۇش جىلدان كەيىن جەتەكشىسىز قايتقان. مۇحيتقا شىققان بەس كەمەدەن جالعىز-اق «ۆيكتوريا» جەر شارىن اينالىپ، امان-ەسەن قايتتى. «سانتياگو» كەمەسى قاتتى داۋىل كەزىندە جارىلىپ باتىپ كەتتى. «سان-انتونيو» كەمەسىندە كوتەرىلىس شىعىپ، تەڭىزشىلەر ساپاردى جالعاستىرماي، قاشىپ، ەلىنە قايتتى. قايتقان بۇزاقىلار اباقتىعا جىبەرىلدى.
(«سان-انتونيو»
كەمەسىندە ودان بۇرىن دا كوتەرىلىس بولدى، ماگەللانعا باعىنباي كەتكەن كاپيتان ءولىم جازاسىنا كەسىلدى، بۇزاقىلار تاماقسىز، سۋسىز شالعايداعى ارالدا قالدىرىلىپ، اش ولىمگە كەسىلدى). «ترينيداد» كەمەسىنىڭ كومانداسى پورتۋگالدىقتاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، ومىرلەرى تۇتقىندا، اۋىر ەڭبەكتە ءۇندىستاندا اياقتالدى (ماگەللان تەگى پورتۋگالدىق بولسا دا، ساياحاتقا يسپانيا اتىنان شىقتى، اقىرى پورتۋگاليانىڭ كورولى ماگەللاندى قىلمىسكەر، قاشقىن دەپ جاريالادى). جارامسىز بوپ كەتكەن «كونسەپسون» كەمەسىن تەڭىزشىلەر تاستاپ، ورتتەپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى.
ال، ماگەللاننىڭ ءومىرى فيليپپين ارالدارىندا اياقتالدى. بۇل ولىمگە قازىر الەمدە ەكى كوزقاراس بار. ءبىر جاعىنان، بۇگىن ادامزات ۇلى ساياحاتشى، نار تۇلعانى ەسكە الىپ، جوقتاپ جاتىر. ەكىنشى جاعىنان، ماگەللان سىرتتان كەلگەن وتارشى رەتىندە ءوز جەرىن قورعاعان جەرگىلىكتى حالىقتان قازا تاپقان.
ياعني، ماگەللان تەك دۇنيەجۇزىلىك عىلىمىنا ۇلەس قوسقان ۇلى ادام عانا رەتىندە ەمەس، عىلىم ءۇشىن جاڭا جەرلەرىن، جاڭا تەڭىزدەرىن اشىپ، الەم كارتاسىنا سىزعان زەرتتەۋشى عانا رەتىندە ەمەس، شەت ەلدەن كەلگەن باسقىنشى، باسقا ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسىپ كەتكەن وتارشى، شاقىرىلماعان قوناق،
جاۋلاۋعا، وتارشى ساياساتىنا جول اشقان تەگى جات پيعىلى ارام دۇشپان رەتىندە كەلگەن.
فيليپپين ارالدارىنا كەلىپ، ماگەللان حريستيان ءدىنىنىڭ ناسيحاتىن باستاعان، جەرگىلىكتى حالىقتى دىنگە كىرگىزەتىن بولعان. جەرگىلىكتى حالىقتى
سەنىمدى مەن جاتقا ءبولىپ قويىپ، ىشكى ىستەرىنە، تايپالاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستارىنا ءبىر تاراپتا ەكىنشى تاراپقا قارسى ارالاستى، كىرىستى.
ءسويتىپ، 1521 جىلى ءساۋىردىڭ 27-سىندە ماگەللان ماكتان ارالىندا لاپۋ-لاپۋ ەسىمدى كوسەم باستاعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولىنان قازا تاپتى - ءوز ەلىن قورعاعان جاۋىنگەرلەر ونى نايزالاپ شاشىپ تاستادى.
قازىرگى تاڭدا ماكتان ارالى فيليپپين مەملەكەتىنىڭ سەبۋ ايماعىنا كىرەدى، ۆيساي ارالدارىنىڭ ءبىرى. لاپۋ-لاپۋ فيليپپين ءۇشىن جالپىۇلتتىق قاھارمان،
تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. باتىس ەلدەرىنە بۇيرەگى بۇرىلماعان،
اقشقا ءتىسىن قايراعان ۇلتشىل پرەزيدەنت رودريگو دۋتەرتەنى فيليتپپين ەلىندەگى جاقتاۋشىلارى «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ لاپۋ-لاپۋ» دەپ اتاپ ءجۇر.
جىل سايىن، 27 ساۋىردە فيليپپيندە لاپۋ-لاپۋ كۇنى وتەدى. بيىل دا قاندى وقيعانىڭ 500-جىلدىعى بەلگىلەنەدى. بۇل وقيعا ۇلتتىق تاريحىنداعى ەرلىكتىڭ، ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ پاراقشاسى رەتىندە قاراستىرىلادى.
الەم بولسا، بۇگىن ۇلى ساياحاتشى، جيھانكەزدى، ونىڭ گەوگرافيالىق اشىلۋلارىن، عىلىمعا ۇلەسىن قوسقانىن ەسكە الىپ جۇرەدى. امەريكاندىق، بريتاندىق، پورتۋگالدىق، يسپان، فرانتسۋز، نەمىس، قىتاي، ورىس، تۇرىك سايتتارىندا، باسىلىمدارىندا ماگەللاننىڭ ەسىمى ەسكە الىنادى.
بۇل وقيعانىڭ قازاق تاريحىنا قاتىسى جوق بولسا دا، قازاق دالاسى تەڭىزدەن قاشىق بولسا دا، ءبىز دە دۇنيەجۇزىلىك تاريحىن ءبىلۋىمىز ءتيىسپىز، ەسكە الۋدان الەمنەن قالماۋىمىز كەرەكپىز. سونىمەن قاتار، جان-جاقتان قاراپ، تالداۋىمىز كەرەكپىز. سوڭعى بەس ءجۇز جىل الەم تاريحى – وتارلاۋ تاريحى بولعان سوڭ، ءوزىمىز دە سول وتارلاۋ تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان سوڭ، ادامزات ۇلىقتاعان زەرتتەۋشى، ساياحاتشىلاردى الەمگە ورتاق ۇلىقتاعانىمەن قوسا، وز جەرىندە ءوز ەلى ءۇشىن، ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن، وتارلاۋعا، كەلىمسەك جاۋلارعا قارسى كۇرەس نە ەكەنىندى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك
ال، ماگەللاننىڭ ءومىرى فيليپپين ارالدارىندا اياقتالدى. بۇل ولىمگە قازىر الەمدە ەكى كوزقاراس بار. ءبىر جاعىنان، بۇگىن ادامزات ۇلى ساياحاتشى، نار تۇلعانى ەسكە الىپ، جوقتاپ جاتىر. ەكىنشى جاعىنان، ماگەللان سىرتتان كەلگەن وتارشى رەتىندە ءوز جەرىن قورعاعان جەرگىلىكتى حالىقتان قازا تاپقان.
ياعني، ماگەللان تەك دۇنيەجۇزىلىك عىلىمىنا ۇلەس قوسقان ۇلى ادام عانا رەتىندە ەمەس، عىلىم ءۇشىن جاڭا جەرلەرىن، جاڭا تەڭىزدەرىن اشىپ، الەم كارتاسىنا سىزعان زەرتتەۋشى عانا رەتىندە ەمەس، شەت ەلدەن كەلگەن باسقىنشى، باسقا ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسىپ كەتكەن وتارشى، شاقىرىلماعان قوناق،
جاۋلاۋعا، وتارشى ساياساتىنا جول اشقان تەگى جات پيعىلى ارام دۇشپان رەتىندە كەلگەن.
فيليپپين ارالدارىنا كەلىپ، ماگەللان حريستيان ءدىنىنىڭ ناسيحاتىن باستاعان، جەرگىلىكتى حالىقتى دىنگە كىرگىزەتىن بولعان. جەرگىلىكتى حالىقتى
سەنىمدى مەن جاتقا ءبولىپ قويىپ، ىشكى ىستەرىنە، تايپالاردىڭ اراسىنداعى قاقتىعىستارىنا ءبىر تاراپتا ەكىنشى تاراپقا قارسى ارالاستى، كىرىستى.
ءسويتىپ، 1521 جىلى ءساۋىردىڭ 27-سىندە ماگەللان ماكتان ارالىندا لاپۋ-لاپۋ ەسىمدى كوسەم باستاعان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قولىنان قازا تاپتى - ءوز ەلىن قورعاعان جاۋىنگەرلەر ونى نايزالاپ شاشىپ تاستادى.
قازىرگى تاڭدا ماكتان ارالى فيليپپين مەملەكەتىنىڭ سەبۋ ايماعىنا كىرەدى، ۆيساي ارالدارىنىڭ ءبىرى. لاپۋ-لاپۋ فيليپپين ءۇشىن جالپىۇلتتىق قاھارمان،
تاۋەلسىزدىكتىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى. باتىس ەلدەرىنە بۇيرەگى بۇرىلماعان،
اقشقا ءتىسىن قايراعان ۇلتشىل پرەزيدەنت رودريگو دۋتەرتەنى فيليتپپين ەلىندەگى جاقتاۋشىلارى «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ لاپۋ-لاپۋ» دەپ اتاپ ءجۇر.
جىل سايىن، 27 ساۋىردە فيليپپيندە لاپۋ-لاپۋ كۇنى وتەدى. بيىل دا قاندى وقيعانىڭ 500-جىلدىعى بەلگىلەنەدى. بۇل وقيعا ۇلتتىق تاريحىنداعى ەرلىكتىڭ، ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ پاراقشاسى رەتىندە قاراستىرىلادى.
الەم بولسا، بۇگىن ۇلى ساياحاتشى، جيھانكەزدى، ونىڭ گەوگرافيالىق اشىلۋلارىن، عىلىمعا ۇلەسىن قوسقانىن ەسكە الىپ جۇرەدى. امەريكاندىق، بريتاندىق، پورتۋگالدىق، يسپان، فرانتسۋز، نەمىس، قىتاي، ورىس، تۇرىك سايتتارىندا، باسىلىمدارىندا ماگەللاننىڭ ەسىمى ەسكە الىنادى.
بۇل وقيعانىڭ قازاق تاريحىنا قاتىسى جوق بولسا دا، قازاق دالاسى تەڭىزدەن قاشىق بولسا دا، ءبىز دە دۇنيەجۇزىلىك تاريحىن ءبىلۋىمىز ءتيىسپىز، ەسكە الۋدان الەمنەن قالماۋىمىز كەرەكپىز. سونىمەن قاتار، جان-جاقتان قاراپ، تالداۋىمىز كەرەكپىز. سوڭعى بەس ءجۇز جىل الەم تاريحى – وتارلاۋ تاريحى بولعان سوڭ، ءوزىمىز دە سول وتارلاۋ تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى بولعان سوڭ، ادامزات ۇلىقتاعان زەرتتەۋشى، ساياحاتشىلاردى الەمگە ورتاق ۇلىقتاعانىمەن قوسا، وز جەرىندە ءوز ەلى ءۇشىن، ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن، وتارلاۋعا، كەلىمسەك جاۋلارعا قارسى كۇرەس نە ەكەنىندى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك
اسقار دايىربەك
