Fernan Magellandy bükıl älem ūly saiahatşy retınde tanidy. Oǧan qosa, Fernan Magellan – kememen jer şaryn ainalǧan alǧaşqy adam retınde
düniejüzılık tarihynda qaldy. Tegı portugaldyq jihankez Jerdıŋ domalaq ekenın praktikada däleldegen jäne Jer betındegı tört mūhittyŋ tūtastyǧyn anyqtap bergen. Oŋtüstık Amerika qūrlyǧynan küngeige qarai ornalasqan Atlant pen Tynyq mūhittarynyŋ arasyndaǧy būǧaz – Magellan būǧazy dep atanǧan.
1519 jyly qyrküiek aiynda İspaniianyŋ Sanlukar-de-Barramedo portynan şyqqan Magellannyŋ ekspedisiiasy üş jyldan keiın jetekşısız qaitqan. Mūhitqa şyqqan bes kemeden jalǧyz-aq «Viktoriia» jer şaryn ainalyp, aman-esen qaitty. «Santiago» kemesı qatty dauyl kezınde jarylyp batyp kettı. «San-Antonio» kemesınde köterılıs şyǧyp, teŋızşıler sapardy jalǧastyrmai, qaşyp, elıne qaitty. Qaitqan būzaqylar abaqtyǧa jıberıldı.
(«San-Antonio»
kemesınde odan būryn da köterılıs boldy, Magellanǧa baǧynbai ketken kapitan ölım jazasyna kesıldı, būzaqylar tamaqsyz, susyz şalǧaidaǧy aralda qaldyrylyp, aş ölımge kesıldı). «Trinidad» kemesınıŋ komandasy portugaldyqtardyŋ qolyna tüsıp, ömırlerı tūtqynda, auyr eŋbekte Ündıstanda aiaqtaldy (Magellan tegı portugaldyq bolsa da, saiahatqa İspaniia atynan şyqty, aqyry Portugaliianyŋ korolı Magellandy qylmysker, qaşqyn dep jariialady). Jaramsyz bop ketken «Konsepson» kemesın teŋızşıler tastap, örttep tastauǧa mäjbür boldy.
Al, Magellannyŋ ömırı Filippin araldarynda aiaqtaldy. Būl ölımge qazır älemde ekı közqaras bar. Bır jaǧynan, bügın adamzat ūly saiahatşy, nar tūlǧany eske alyp, joqtap jatyr. Ekınşı jaǧynan, Magellan syrttan kelgen otarşy retınde öz jerın qorǧaǧan jergılıktı halyqtan qaza tapqan.
Iаǧni, Magellan tek düniejüzılık ǧylymyna üles qosqan ūly adam ǧana retınde emes, ǧylym üşın jaŋa jerlerın, jaŋa teŋızderın aşyp, älem kartasyna syzǧan zertteuşı ǧana retınde emes, şet elden kelgen basqynşy, basqa eldıŋ ışkı ısterıne aralasyp ketken otarşy, şaqyrylmaǧan qonaq,
jaulauǧa, otarşy saiasatyna jol aşqan tegı jat piǧyly aram dūşpan retınde kelgen.
Filippin araldaryna kelıp, Magellan hristian dınınıŋ nasihatyn bastaǧan, jergılıktı halyqty dınge kırgızetın bolǧan. Jergılıktı halyqty
senımdı men jatqa bölıp qoiyp, ışkı ısterıne, taipalardyŋ arasyndaǧy qaqtyǧystaryna bır tarapta ekınşı tarapqa qarsy aralasty, kırıstı.
Söitıp, 1521 jyly säuırdıŋ 27-sınde Magellan Maktan aralynda Lapu-Lapu esımdı kösem bastaǧan jergılıktı halyqtyŋ qolynan qaza tapty - öz elın qorǧaǧan jauyngerler ony naizalap şaşyp tastady.
Qazırgı taŋda Maktan araly Filippin memleketınıŋ Sebu aimaǧyna kıredı, Visai araldarynyŋ bırı. Lapu-Lapu Filippin üşın jalpyūlttyq qaharman,
täuelsızdıktıŋ nyşany bolyp tabylady. Batys elderıne büiregı būrylmaǧan,
AQŞqa tısın qairaǧan ūltşyl prezident Rodrigo Dutertenı Filitppin elındegı jaqtauşylary «bızdıŋ zamanymyzdyŋ Lapu-Lapu» dep atap jür.
Jyl saiyn, 27 säuırde Filippinde Lapu-Lapu künı ötedı. Biyl da qandy oqiǧanyŋ 500-jyldyǧy belgılenedı. Būl oqiǧa ūlttyq tarihyndaǧy erlıktıŋ, erkındık üşın küresınıŋ paraqşasy retınde qarastyrylady.
Älem bolsa, bügın ūly saiahatşy, jihankezdı, onyŋ geografiialyq aşylularyn, ǧylymǧa ülesın qosqanyn eske alyp jüredı. Amerikandyq, britandyq, portugaldyq, ispan, fransuz, nemıs, qytai, orys, türık saittarynda, basylymdarynda Magellannyŋ esımı eske alynady.
Būl oqiǧanyŋ qazaq tarihyna qatysy joq bolsa da, qazaq dalasy teŋızden qaşyq bolsa da, bız de düniejüzılık tarihyn bıluımız tiıspız, eske aludan älemnen qalmauymyz kerekpız. Sonymen qatar, jan-jaqtan qarap, taldauymyz kerekpız. Soŋǧy bes jüz jyl älem tarihy – otarlau tarihy bolǧan soŋ, özımız de sol otarlau tarihynyŋ bır bölıgı bolǧan soŋ, adamzat ūlyqtaǧan zertteuşı, saiahatşylardy älemge ortaq ūlyqtaǧanymen qosa, öz jerınde öz elı üşın, erkındık, täuelsızdık üşın, otarlauǧa, kelımsek jaularǧa qarsy küres ne ekenındı tüsınuımız kerek
Asqar Daiyrbek
