Fernan Magellandy búkil álem uly saıahatshy retinde tanıdy. Oǵan qosa, Fernan Magellan – kememen jer sharyn aınalǵan alǵashqy adam retinde
dúnıejúzilik tarıhynda qaldy. Tegi portýgaldyq jıhankez Jerdiń domalaq ekenin praktıkada dáleldegen jáne Jer betindegi tórt muhıttyń tutastyǵyn anyqtap bergen. Ońtústik Amerıka qurlyǵynan kúngeıge qaraı ornalasqan Atlant pen Tynyq muhıttarynyń arasyndaǵy buǵaz – Magellan buǵazy dep atanǵan.
1519 jyly qyrkúıek aıynda Ispanııanyń Sanlýkar-de-Barramedo portynan shyqqan Magellannyń ekspedıııasy úsh jyldan keıin jetekshisiz qaıtqan. Muhıtqa shyqqan bes kemeden jalǵyz-aq «Vıktorııa» jer sharyn aınalyp, aman-esen qaıtty. «Santıago» kemesi qatty daýyl kezinde jarylyp batyp ketti. «San-Antonıo» kemesinde kóterilis shyǵyp, teńizshiler sapardy jalǵastyrmaı, qashyp, eline qaıtty. Qaıtqan buzaqylar abaqtyǵa jiberildi.
(«San-Antonıo»
dúnıejúzilik tarıhynda qaldy. Tegi portýgaldyq jıhankez Jerdiń domalaq ekenin praktıkada dáleldegen jáne Jer betindegi tórt muhıttyń tutastyǵyn anyqtap bergen. Ońtústik Amerıka qurlyǵynan kúngeıge qaraı ornalasqan Atlant pen Tynyq muhıttarynyń arasyndaǵy buǵaz – Magellan buǵazy dep atanǵan.
1519 jyly qyrkúıek aıynda Ispanııanyń Sanlýkar-de-Barramedo portynan shyqqan Magellannyń ekspedıııasy úsh jyldan keıin jetekshisiz qaıtqan. Muhıtqa shyqqan bes kemeden jalǵyz-aq «Vıktorııa» jer sharyn aınalyp, aman-esen qaıtty. «Santıago» kemesi qatty daýyl kezinde jarylyp batyp ketti. «San-Antonıo» kemesinde kóterilis shyǵyp, teńizshiler sapardy jalǵastyrmaı, qashyp, eline qaıtty. Qaıtqan buzaqylar abaqtyǵa jiberildi.
(«San-Antonıo»
kemesinde odan buryn da kóterilis boldy, Magellanǵa baǵynbaı ketken kapıtan ólim jazasyna kesildi, buzaqylar tamaqsyz, sýsyz shalǵaıdaǵy aralda qaldyrylyp, ash ólimge kesildi). «Trınıdad» kemesiniń komandasy portýgaldyqtardyń qolyna túsip, ómirleri tutqynda, aýyr eńbekte Úndistanda aıaqtaldy (Magellan tegi portýgaldyq bolsa da, saıahatqa Ispanııa atynan shyqty, aqyry Portýgalııanyń koroli Magellandy qylmysker, qashqyn dep jarııalady). Jaramsyz bop ketken «Konsepson» kemesin teńizshiler tastap, órttep tastaýǵa májbúr boldy.
Al, Magellannyń ómiri Fılıppın araldarynda aıaqtaldy. Bul ólimge qazir álemde eki kózqaras bar. Bir jaǵynan, búgin adamzat uly saıahatshy, nar tulǵany eske alyp, joqtap jatyr. Ekinshi jaǵynan, Magellan syrttan kelgen otarshy retinde óz jerin qorǵaǵan jergilikti halyqtan qaza tapqan.
Iaǵnı, Magellan tek dúnıejúzilik ǵylymyna úles qosqan uly adam ǵana retinde emes, ǵylym úshin jańa jerlerin, jańa teńizderin ashyp, álem kartasyna syzǵan zertteýshi ǵana retinde emes, shet elden kelgen basqynshy, basqa eldiń ishki isterine aralasyp ketken otarshy, shaqyrylmaǵan qonaq,
jaýlaýǵa, otarshy saıasatyna jol ashqan tegi jat pıǵyly aram dushpan retinde kelgen.
Fılıppın araldaryna kelip, Magellan hrıstıan dininiń nasıhatyn bastaǵan, jergilikti halyqty dinge kirgizetin bolǵan. Jergilikti halyqty
senimdi men jatqa bólip qoıyp, ishki isterine, taıpalardyń arasyndaǵy qaqtyǵystaryna bir tarapta ekinshi tarapqa qarsy aralasty, kiristi.
Sóıtip, 1521 jyly sáýirdiń 27-sinde Magellan Maktan aralynda Lapý-Lapý esimdi kósem bastaǵan jergilikti halyqtyń qolynan qaza tapty - óz elin qorǵaǵan jaýyngerler ony naızalap shashyp tastady.
Qazirgi tańda Maktan araly Fılıppın memleketiniń Sebý aımaǵyna kiredi, Vısaı araldarynyń biri. Lapý-Lapý Fılıppın úshin jalpyulttyq qaharman,
táýelsizdiktiń nyshany bolyp tabylady. Batys elderine búıregi burylmaǵan,
AQShqa tisin qaıraǵan ultshyl prezıdent Rodrıgo Dýterteni Fılıtppın elindegi jaqtaýshylary «bizdiń zamanymyzdyń Lapý-Lapý» dep atap júr.
Jyl saıyn, 27 sáýirde Fılıppınde Lapý-Lapý kúni ótedi. Bıyl da qandy oqıǵanyń 500-jyldyǵy belgilenedi. Bul oqıǵa ulttyq tarıhyndaǵy erliktiń, erkindik úshin kúresiniń paraqshasy retinde qarastyrylady.
Álem bolsa, búgin uly saıahatshy, jıhankezdi, onyń geografııalyq ashylýlaryn, ǵylymǵa úlesin qosqanyn eske alyp júredi. Amerıkandyq, brıtandyq, portýgaldyq, ıspan, franýz, nemis, qytaı, orys, túrik saıttarynda, basylymdarynda Magellannyń esimi eske alynady.
Bul oqıǵanyń qazaq tarıhyna qatysy joq bolsa da, qazaq dalasy teńizden qashyq bolsa da, biz de dúnıejúzilik tarıhyn bilýimiz tıispiz, eske alýdan álemnen qalmaýymyz kerekpiz. Sonymen qatar, jan-jaqtan qarap, taldaýymyz kerekpiz. Sońǵy bes júz jyl álem tarıhy – otarlaý tarıhy bolǵan soń, ózimiz de sol otarlaý tarıhynyń bir bóligi bolǵan soń, adamzat ulyqtaǵan zertteýshi, saıahatshylardy álemge ortaq ulyqtaǵanymen qosa, óz jerinde óz eli úshin, erkindik, táýelsizdik úshin, otarlaýǵa, kelimsek jaýlarǵa qarsy kúres ne ekenindi túsinýimiz kerek
Al, Magellannyń ómiri Fılıppın araldarynda aıaqtaldy. Bul ólimge qazir álemde eki kózqaras bar. Bir jaǵynan, búgin adamzat uly saıahatshy, nar tulǵany eske alyp, joqtap jatyr. Ekinshi jaǵynan, Magellan syrttan kelgen otarshy retinde óz jerin qorǵaǵan jergilikti halyqtan qaza tapqan.
Iaǵnı, Magellan tek dúnıejúzilik ǵylymyna úles qosqan uly adam ǵana retinde emes, ǵylym úshin jańa jerlerin, jańa teńizderin ashyp, álem kartasyna syzǵan zertteýshi ǵana retinde emes, shet elden kelgen basqynshy, basqa eldiń ishki isterine aralasyp ketken otarshy, shaqyrylmaǵan qonaq,
jaýlaýǵa, otarshy saıasatyna jol ashqan tegi jat pıǵyly aram dushpan retinde kelgen.
Fılıppın araldaryna kelip, Magellan hrıstıan dininiń nasıhatyn bastaǵan, jergilikti halyqty dinge kirgizetin bolǵan. Jergilikti halyqty
senimdi men jatqa bólip qoıyp, ishki isterine, taıpalardyń arasyndaǵy qaqtyǵystaryna bir tarapta ekinshi tarapqa qarsy aralasty, kiristi.
Sóıtip, 1521 jyly sáýirdiń 27-sinde Magellan Maktan aralynda Lapý-Lapý esimdi kósem bastaǵan jergilikti halyqtyń qolynan qaza tapty - óz elin qorǵaǵan jaýyngerler ony naızalap shashyp tastady.
Qazirgi tańda Maktan araly Fılıppın memleketiniń Sebý aımaǵyna kiredi, Vısaı araldarynyń biri. Lapý-Lapý Fılıppın úshin jalpyulttyq qaharman,
táýelsizdiktiń nyshany bolyp tabylady. Batys elderine búıregi burylmaǵan,
AQShqa tisin qaıraǵan ultshyl prezıdent Rodrıgo Dýterteni Fılıtppın elindegi jaqtaýshylary «bizdiń zamanymyzdyń Lapý-Lapý» dep atap júr.
Jyl saıyn, 27 sáýirde Fılıppınde Lapý-Lapý kúni ótedi. Bıyl da qandy oqıǵanyń 500-jyldyǵy belgilenedi. Bul oqıǵa ulttyq tarıhyndaǵy erliktiń, erkindik úshin kúresiniń paraqshasy retinde qarastyrylady.
Álem bolsa, búgin uly saıahatshy, jıhankezdi, onyń geografııalyq ashylýlaryn, ǵylymǵa úlesin qosqanyn eske alyp júredi. Amerıkandyq, brıtandyq, portýgaldyq, ıspan, franýz, nemis, qytaı, orys, túrik saıttarynda, basylymdarynda Magellannyń esimi eske alynady.
Bul oqıǵanyń qazaq tarıhyna qatysy joq bolsa da, qazaq dalasy teńizden qashyq bolsa da, biz de dúnıejúzilik tarıhyn bilýimiz tıispiz, eske alýdan álemnen qalmaýymyz kerekpiz. Sonymen qatar, jan-jaqtan qarap, taldaýymyz kerekpiz. Sońǵy bes júz jyl álem tarıhy – otarlaý tarıhy bolǵan soń, ózimiz de sol otarlaý tarıhynyń bir bóligi bolǵan soń, adamzat ulyqtaǵan zertteýshi, saıahatshylardy álemge ortaq ulyqtaǵanymen qosa, óz jerinde óz eli úshin, erkindik, táýelsizdik úshin, otarlaýǵa, kelimsek jaýlarǵa qarsy kúres ne ekenindi túsinýimiz kerek
Asqar Daıyrbek
