ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ۇعىمىندا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ەڭ العاشقى كۇننىڭ كوكجيەكتەن تۋى، ەڭ العاشقى بايشەشەكتىڭ گۇل اتىپ قاۋىز جارۋى، ەڭ تۇڭعىش ءتولدىڭ شارانانى جارعان قاسيەتتى ءساتى، تابيعات انانىڭ بۋسانىپ، بۇكىل عالامدى، ءومىردى جاراتقان ىلكى مەزەتى بولىپ سانالاتىن. ەرتە، ەرتە، ەرتەدە تابيعات انا تولعاتىپ، كۇللى ءومىر-ءتىرشىلىكتى جاراتقاندا الەم العاش قالىپتانىپتى، سول كەزدە الىپ بايتەرەك كىشكەنتاي عانا شىلىك ەكەن، ءتۇپسىز مۇحيت شالشىق ەكەن، زاڭعار تاۋلار ءبىر ۋىس بالشىق ەكەن، قارا تاس ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي بالقىپ جاتىپتى، العاشقى شىققان كۇننىڭ نۇرىن بويىنا سەنگەن تۇيە كورە الماي، ويىنا سەنگەن ايلاكەر تىشقان كورىپتى، سول كەزدەن بەرى جىلقايىرۋ پايدا بولىپتى دەيدى تۇركى ءاپساناسى.
تۇركىنىڭ ون ەكى جىلدىق مۇشەلىندە ءبىرىنشى جىل نەگە تىشقان بولدى؟ كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەگەن جىلقى، قوڭىر مىنەز قوي، العىر بارىس، ساحارا كەمەسى تۇيە نەگە العا شىقپادى بايگەدە؟ سەبەبى، ميفولوگيالىق-ەرتەگىلىك ەستەتيكا ۇدايى ءالسىز كىشكەنتايدى دارىپتەپ، جەڭىستەن جەڭىسكە جەتكىزىپ، زورەكەر الىپ كۇشتىنى ءسۇرىندىرىپ، ۇنەمى ۋتوپيالىق ادىلەتتىڭ سالتانات قۇرۋىن جاقتايدى. ەندەشە دالاداعى ەڭ الىپ حايۋان تۇيە مەن ەڭ كىشىك جانۋار تىشقان باسەكەلەسەدى دە، ناتيجەسىندە اڭقاۋ دا كومبىس ويسىلقارا وڭباي جەڭىلىپ، ساناتتان شىعادى، ال دەنەسى ءالسىز بولعانىمەن، اقىلى مەن ايلاكەر قۋلىعى ۇستەم شىققان تىشقان جىلباسى مارتەبەسىنە يە بولادى. ايتكەنمەن، ۇلىق مال تۇيەنى تۇركى-موڭعول حالىقتارىندا ون ەكى مۇشەلدەن قالدىرمايتىن ءاپسانا دا بار. ول بويىنشا، مۇشەلدەگى حايۋاندار ءبارى جينالىپ، تۇيەنىڭ مۇشەلەرىن ءبولىسىپ العان. شىنىندا دا تۇيەنىڭ قۇلاعى تىشقاندىكىندەي، تۇياعى سيىردىكىندەي، كەۋدەسى بارىستىكىندەي، ەرىنى قوياندىكىندەي، مويىنى جىلاندىكىندەي، شۋداسى جىلقىنىڭ جالىنداي، جونى قويدىكىندەي، بوكسەسى مەشىندىكىندەي، توبەسى تاۋىقتىكىندەي، ساندارى يتتىكىندەي، قۇيرىعى دوڭىزدىكىندەي ەمەس پە!
سول ون ەكىنى بىرىكتىرسەك، تۇتاس تۇيە قۇراستىرىلادى. وسىلايشا تۇركى كۇنتىزبە جۇيەسىندە تۇيەنىڭ بولشەكتەنۋىنەن ون ەكى مۇشەل پايدا بولعان دەگەن تۇسپال، سىرلى استار اڭعارىلادى.
ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تۇركىلەر كىلەڭ جاڭا اق كيىم كيەتىن، اق بوز اتقا مىنەتىن، اقساقال ابىزدان باتا الىپ، اعارىپ اتقان تاڭ نۇرىنا ماڭدايىن توسىپ ءتاۋ ەتەتىن، اق تاعامداردى ىشەتىن. مالشىلىق مادەنيەتتى تىرەك ەتكەن تۇران حالىقتارىنىڭ بۇل جاڭا جىلى كەيىننەن ديقانشىلىقتى نەگىز ەتەتىن تۇستىكتەگى ساق جۇراعاتىنان تارالعان ىرگەلەس ەلدەرمەن، اسىرەسە يران وركەنيەتىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ، ناۋرىز دەگەن حالىقارالىق بىرەگەي مەيرام بولىپ بۇگىنگە جەتىپ وتىر.
تۇركى جاڭا جىلى قىس پەن جازدىڭ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ تارتىسقان ءتۇيىندى ءساتى رەتىندە رامىزدەلەدى. ماحمۇد قاشقاريدىڭ «قىس پەن جازدىڭ ايتىسى»، ەل ەسكىلىگىندەگى «قار مەن قوياننىڭ ايتىسى»، قىس يەسى زىمىستان مەن جاز يەسى تابىسقاننىڭ كۇرەسى – مۇنىڭ ءبارى ەسكىنىڭ قۇلاپ، جاڭانىڭ جالعاسۋىن تۇسپالدايتىن بەينەلەر. الاي-دۇلەي اق تۇتەك بورانى اقىرعان قاھارلى قىس دالا حالقى ءۇشىن ءولىم يەسىندەي كورىنگەن، قۇرت-قۇمىرسقاسى قىبىرلاپ، گۇل بايشەشەك ونەتىن، قازى قاڭقىلداپ كەلەتىن شۋاقتى كوكتەم شارۋالار ءۇشىن ءومىردىڭ بەينەسىندەي سەزىلەتىن. ميفولوگيالىق زۇلىمدىق يەسىن «قاراباسقىن» دەسە، تولاسسىز جاۋاتىن اق كىرەۋكە قاردى «اقباسقىن» دەپ اتاعان. البەتتە، مالدى اياق جايىلىم، اۋىز جايىلىمعا قويىپ اسپان قاباعىن باققان كوشپەلى قاۋىم سارى اياز قىسقان قىستى جۇت، التىن كۇرەك سامال ەسكەن اقجارىلعاپ كوكتەمدى قۇت دەپ ۇققان.
سول سەبەپتەن دە ناۋرىزدا جاستار ءاز مىرزا مەن ءۇت بيكە بولىپ قولدۇزاق ويناپ، جازدىڭ تەز ورالۋىن تىلەگەن. قىس يەسى زىمىستان، قالتىراۋىق قامىر كەمپىر، اق بوران سەكىلدى كەيىپكەرلەر ويىندا جەڭىلىپ تۇرا قاشاتىن بولعان. مۇنداعى قالتىراۋىق قامىر كەمپىردى وزبەك، تاجىكتەر ءاياماجۇز، ازيز-موما، ادجۋز كالتيراك دەپ اتاعان. ادجۋز كالتيراك قولىندا تاياعى بار ىزعار شاشىپ قالتىراپ-دىرىلدەپ جۇرەدى، تاياعىمەن كىمدى نۇقىپ قالسا، ول قالتىلداق بولىپ قالادى دەپ قورىققان. حامال ايىندا ءولىارا مەزەتتە كۇن رايىن بۇزىپ جەل سوقتىراتىن بوران يەسى – قالتىراۋىق كەمپىر، ال ونىڭ ەكى ۇلىنىڭ اتى اقپان، داقپان دەسەدى.
قۇربانعالي حاليدي «وتامالىنىڭ جەلسىز، بورانسىز ءوتۋى سيرەك بولاتىن وقيعا. قىستىڭ شىعار مەزگىلى، سۋىقتىڭ السىرەگەن ۋاقىتىنا تۋرا كەلىپ، ونى ارابتار «اياما جۋز»، «باردى اجۋز» السىرەگەن كۇندەر، ءالسىز سۋىق دەپ اتايدى» دەپ تۇسىنىك بەرسە، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي بۇل كۇندەردى قازاق «كەمپىردىڭ جەلى» دەپ اتايتىنىن جازادى. الىپ دورباسىنا ىزعارلى جەل تولتىرىپ الىپ ناۋرىزدىڭ الدىندا سويقان سالاتىن كەسىرلى كەمپىردىڭ بورانى تۋرالى حيكايا ءبىرشاما حالىقتارعا ۇلاسىپ تارالعانى بايقالادى.
مىنەكي، ناۋرىزدىڭ كەلۋىن قاسيەتتى كۇن سالتاناتىنىڭ جەڭىسى، تىرشىلىككە ءنار بەرگەن كوكتەم يەسى تابىسقاننىڭ ۇستەم ءتۇسۋى، ال وعان قارسى شىققان، التى اي قىستاي اقباسقىنمەن توپەپ، «جۇت شاشقان» زىمىستان باستاعان نەشە الۋان كەسىرلى كۇشتەردىڭ جەڭىلىس تابۋى دەپ ۇعۋ – نەگىزىنەن ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تانىمىنا ءتان ءتامسىل.
جايناعان كوكتەممەن بىرگە قايتا تۇلەپ جاڭارۋدى تىلەگەن ەل «ۇلىس بەرەكە بەرسىن، بالە-جالا جەرگە ەنسىن» دەپ ىرىم جاساپ، ەسكى كەتىك ىدىس-اياعىن سىندىرىپ، ورتەپ تە جىبەرەتىن بولعان. «ەسكى ىدىس-اياقتىڭ، ءتۇتىنى شىعار بۋداقتاپ» دەيتىنى سول. كۇن مەنەن ءتۇن تەڭەلگەن جاھان جارالعان قاسيەتتى شاقتا ادامنىڭ ءبارى تەڭدىككە يە بولعان. «كۇڭ قۇتىلار سىرىقتان، قۇل قۇتىلار قۇرىقتان» دەگەندەي بۇل كۇنى قۇل پاتشانىڭ تاعىنا وتىرىپ، ءبىر كۇن بيلىك ەتۋگە دە رۇقسات بەرىلگەن دەيدى كارىقۇلاق اڭگىمە. ەل كورىسكەندە «ءبىر جاسىڭ قۇتتى بولسىن!» دەسەدى. سەبەبى، بۇل كۇن ادامداردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل عالامنىڭ تۋعان كۇنىنە سانالادى. مۇنى جىل سايىن قايتالاناتىن، قازىرگى ادامدار الەم جارالعان اتامزامانداعى ەجەلگى ۋاقىتقا ساياحات جاساپ، ىلكى بابالار مەزگىلىمەن توعىسىپ، وزىنە كۇش-قۋات الۋ ءمۇمكىندىگىنە يە بولا الاتىن ميفولوگيالىق-عۇرىپتىق قاسيەتتى نولدىك ۋاقىت دەسەك بولادى. البەتتە، تۇركىنىڭ ميفولوگيالىق كۇنتىزبەسى – تاريحي كۇنتىزبەدەي سىزىق بويىمەن جالعاسپالى ەمەس، شەڭبەر تارىزدەس جىل سايىن قايتالاناتىن، ماڭگىلىكپەن ۇندەسەتىن ۇلاسپالى قۇندىلىق. ول «اتا-بابا نە ىستەسە، ءبىز سونى قايتالايمىز» دەگەن عۇرىپتىق-سالتتىق جوسىنعا ارقا سۇيەيدى.
سامالىق،سامالىق!
سامارقاننىڭ كوك تاسى،
ءجىبىدى مە، كوردىڭ بە؟
سامالىق، سامالىق،
قاپ تاۋىنىڭ كوك قۇسى،
جۇگىردى مە، كوردىڭ بە؟
ءيا، بۇل كۇنى جەر العاش جارالعانداعىداي، كۇن العاش تۋعانداعىداي ءومىر-تىرشىلىك ءدۇركىرەپ قايتا تۇلەيدى. جاھان جارالعاندا قارا تاس تا بىلقىلداپ ەرىپ، ميداي بالقىپ جاتقان دەيدى ءاپسانادا. سول ىلكى اسىل ءسات جىل سايىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قايتالانا بەرمەك. ەندەشە زاڭعار قاپ تاۋىنىڭ كوك قۇسى كوزىن اشىپ، سەڭگىر بيىكتەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنىڭ نۇرىن كورىپ، سامارقاننىڭ كوك تاسى دا بۋسانعان تابيعات انانىڭ مەيىرىنە بالقىپ ەرۋى ءتيىس. مۇنداي اسىل ءساتتى «سۋداعى بالىق سەزىپ اۋناپ تۇسەدى، قوراداعى مىڭ قويدىڭ ءبىرى تۇيسىنەدى» دەيدى ەل اڭىزى.
بۇگىن ەسكىرگەن سامالىق دەگەن ءسوز ىزگى جاڭالىق، العاشقى لەپ، پەرزەنت، كەيدە ۇزاق ساپاردان قايتقان جولاۋشى الدىنان جۇگىرىپ شىققان بالالارعا ارنالعان سالەم-ساۋقات دەگەن ماعىنا دا بەرەدى. قۇرعاقشىلىق كەزدە اسپاننان بۇلت كورىنسە، بالالار كەيدە «سامالىق» ايتىپ، جاۋىن شاقىراتىن دا بولعان.
سامالىق جىرىنىڭ كەيبىر شۋماعى وزبەك بالالارى ساندۋعاش تۇقىمداس سايراۋىق پايىز تورعايدى العاش كورگەندە ايتاتىن مىنا ولەڭگە ۇقساس: «پايىز تورعاي، پايىز تورعاي! ەسەن-امان كەلدىڭىز بە، كوزىڭىز اشىلدى ما، بوستەگىڭىز شەشىلدى مە؟». مۇنىڭ ءمانى – پايىز تورعاي قىستاي قوي تەرىسىنەن جاسالعان جىلى بوستەككە ورانىپ ۇيىقتاپ جاتىپ، كوكتەم كەلگەندە عانا كوزىن اشادى ەكەن-مىس. قادىم زاماندا حالىقتاردىڭ كوبى جىل قۇستارى قاناتىمەن جادىراعان جازدى، جىلى لەپتى اكەلەدى ەكەن دەپ سەنگەندىكتەن قۇس پەن شۋاقتى كوكتەمدى بايلانىستىرىپ، وسىلايشا نەشە الۋان اڭىز-جىرلار تۋعىزعان.
ساحاراداعى قازاق كوكتەمنىڭ شۋاق ءتوگىپ ەلجىرەۋىن «سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرۋىمەن» بەينەلەسە، سامارقاننىڭ ىرگەسىندەگى وزبەكتەر ءدال مۇنداي ءاپسانا ايتپاعان. ولار بولجامى ءمۇلت كەتپەيتىن قولىجۇمىق دەگەن عاجايىپ ەسەپشى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، ناۋرىز كەلگەنىن سەزىپ مايداي جىبىگەن قولىنداعى كوك تاستى پىشاعىمەن ءتىلىپ ەلگە كورسەتەتىن بولعان دەسەدى. ەكى حالىقتىڭ اراسىندا ايتىلاتىن كوك تاس تۋرالى ارنالى اڭىزداردىڭ ءتوركىنىندە جۇلدىزداردى باقىلاپ، سالداما جاسايتىن ۇلىقبەك راسىتحاناسىنىڭ كەرەمەتىنىڭ كوركەمدەلگەن جۇرناعى بار دەگەندى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر ايتادى.
تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇعىمىندا حالىقتىڭ جادىندا ساقتالعان ءاز ناۋرىزدىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ بىرەگەيى قىدىر اتا دەۋگە بولادى. بۇل كەيىپكەر كەيدە قىزىر-ءىلياس دەپ قوسارلانىپ ايتىلادى. نەگىزىنەن، ءىلياس تەڭىزدە، قىدىر قۇرلىقتا ساپاردا جۇرگەن جولاۋشىلاردى جەبەيتىن رۋح-يە دەسەدى.
قازاقتىڭ ميفولوگيالىق تۇسىنىگىندە باق پەن قۇتتىڭ يەسى – قىدىر اتا. سول سەبەپتەن دە اق باتادا ونىڭ ەسىمى ءجيى اۋىزعا الىنادى:
اسىڭ، اسىڭ، اسىڭا،
بەرەكەت بەرسىن باسىڭا.
بودەنەدەي جورعالاپ،
قىرعاۋىلداي قورعالاپ،
قىدىر كەلسىن قاسىڭا…
قىدىرىڭ قيالاسىن،
شاڭىراعىڭا
باق قۇسى ۇيالاسىن!
كەيبىر دەرەكتە قىدىر اتا، كەيدە كەرىسىنشە باقتىڭ كوزى جابىق، سوقىر كەيىپكەر رەتىندە بەينەلەنەدى، سەبەبى ولاردىڭ قاسيەتتى جانارى وقىستان تۇسكەن پەندەگە تاۋسىلماس داۋلەت بىتەدى-مىس دەلىنەدى.
قىدىر اتا حالىق تۇسىنىگىندە اق كيىمدى، اق ساقالدى قاريا، نەمەسە كەزبە كەدەي، ءدارۋىش كەيپىندە سۋرەتتەلەدى. ول ادامدارعا وڭىندە كەزدەسپەسە، تۇسىندە ايان ارقىلى كورىنۋى مۇمكىن دەگەن نانىم بار. كەي اڭىزدا ونىڭ كوزى سوقىر، ول سوندىقتان جارىققا قۇشتار، سوندىقتان ەل قىدىرمەن جولىعۋ ءۇشىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە جۇپ شىراق جاعىپ، ىرىم جاسايتىن بولعان. ول ماڭگىلىك جاسايدى، سەبەبى ءولىپ قايتا تىرىلگەن، نەمەسە ەسكەندىرمەن بىرگە ولمەستىڭ سۋىن ىزدەۋ ساپارىندا كيەلى سۋدى تاۋىپ ىشكەندىكتەن اجالسىز قاھارمانعا اينالعان دەگەن ءاپسانا بار.
«قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەيدى حالىق. كۇنىگە قىرىق ادامعا كەزىگىپ سالەمدەسكەندە سونىڭ ءبىرى قىدىر بولۋى دا ىقتيمال. قىدىردىڭ بارماعى سۇيەكسىز. سول سەبەپتى قازاق بالاسى ءبىر-بىرىنە امانداسقاندا قوس قولىن قاتتى قىسىپ، ىستىق قاۋىشىپ، قۇشاقتاسادى. ويتكەنى، بارماعى سۇيەكسىز بىلقىلداعان قىدىردىڭ قولىن ءساتىن سالىپ ۇستاپ قالامىن دەپ تە ەل ىرىمدايدى.
«ەرتەدە باق پەن قىدىردىڭ تاۋ بوكتەرىندە كەلە جاتقانىن كورگەن جەتىم-جەسىر، عارىپ-كاسىر، باي-ماناپتار بارلىعى ول ەكەۋىنىڭ الدىن وراپ، شاپاعات سۇراپتى» – دەيدى ەل اڭىزى – «كوزىن جاباعى قاسى جاپقان باق تۇقىرايىپ تۇرىپ، قالىڭ قاسىن جالپ ەتكىزىپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ قالعاندا، تاۋ باسىنداعى كەمتار قىزعا كوزى ءتۇسىپتى. قىدىر اق تاياعىن قولىنا الىپ، جىلاپ تۇرعان قىزعا قاراتا ءبىر نۇسقاپ قالىپتى دا ەكەۋى دە كوزدەن عايىپ بولىپتى. كوپ وتپەي الگى قىز ساۋىعىپ، كۇيەۋگە شىعىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ، باسىنا ءداۋلەت دارىپ، بارشا مۇراتىنا جەتىپتى. «باق قاراسا – قىدىر داريدى» دەگەن ءتامسىل وسىدان قالعان ەكەن-مىس».
تاعى ءبىر اڭىزدا: «قىدىر ءار ادامعا ءومىرىندە ءۇش مارتە كەزدەسەدى ەكەن.تەك سول شاپاعاتتى ءساتتى سەزىنىپ، تىلەك تىلەگەن ادامعا باق قونادى ەكەن» دەلىنەدى. كەيدە «قىدىر اتانىڭ قولىندا قامشىسى بار. ول قاسيەتتى قامشىسىن كۇن مەن ءتۇن تەڭەسكەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى كوككە ءبىر مارتە عانا كوتەرەدى. سول ساتتە كۇن كەنەت قىزىپ، تەڭگەدەي مۇز، تەبىنگىدەي توڭ قالماي بالقىپ ەرىپ، تابيعات جادىراپ، بۋسانىپ كەتەدى» دەيدى. كەيدە «قىدىردىڭ قامشىسى جەرگە تۇسكەندە داريالاردىڭ مۇزى شارت-شارت سىنادى» دەپ يلانادى حالىق.
«پالەننىڭ ۇيىنە ءبىر جاياۋ ءمۇساپىر ادام قونىپتى. ناشار، جاياۋ قوناقتى ءۇي يەلەرى ءجوندى ەلەمەپتى. ەرتەڭ ەرتە ەلەڭ-الاڭدا تۇرىپ، الگى قوناق ءۇي يەسى كەمپىرگە: «بايبىشە، نە نارسەگە مۇقتاج، دىلگىرسىز؟» دەپ سۇراپتى. بايبىشە: «بايقۇس، نە نارسەگە دىلگىر بولايىق، تەك ءبىر-ەكى كۇننەن بەرى وشاعىمنىڭ ءبىر بۇتى ءتۇسىپ قالىپ، سول عانا دىلگىر بولىپ تۇر» دەپتى. قوناق قوش ايتىپ، شىعىپ كەتىپتى. قوناق كەتكەن سوڭ قاراسا، وشاقتىڭ ءتۇسىپ قالعان بۇتىنىڭ ورنىنا التىن بۇت ءبىتىپ قالىپتى. ءۇي-ءىشى جۇگىرىسىپ، اۋزىن اشىپ اڭقيىپ، سانىن ءبىر-اق سوعىپ قالىپتى. قوناق قىدىر ەكەن» دەگەن اڭگىمەنى بالا كۇنىمىزدە ەستىپ، تامسانىپ، نانىپ، كوزىمىزدى شاراداي قىلۋشى ەدىك»، – دەپ جازادى ساكەن سەيفۋللين.
ەندەشە، التىن ايدارلى تاۋىق جىلى بارشا شاڭىراققا باق قونىپ، قىدىر دارىعاي!
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى عالىم،
"ەگەمەن قازاقستان".
