ءبىز قازىر 12 جىلدىڭ باسى تىشقان دەپ ەسەپتەپ كەلەمىز. الايدا ناقتى عىلىمي تۇجىرىم بويىنشا 22 ناۋىرىزداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلىس كەزىندە كۇن قانداي مۇشەل جۇلدىز توبىنىڭ باسىندا بولسا، سول مۇشەل جىل باسى بولادى.
الايدا جىل باسىنىڭ وزگەرۋى وتە باياۋ قۇبىلىس. شامامەن جىل باسى 2150 جىلدا ءبىر جىلدان ەكىنشى جىلعا، باسقاشا ايتقاندا كۇن ءبىر جۇلدىزدان ەكىنشى جۇلدىزعا اۋىسادى ەكەن. استرونوميا عىلىمىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى جەتىستىگىنە سۇيەنە وتىرىپ عالىمدار قازىرگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كۇن بالىق - (ارابشا حۋد) جۇلدىزدار توبىنىڭ ۇياسىندا (تۇسىندا) دەيدى. ال بالىق جۇلدىزدار توبى دوڭىز جىلىنا ءدوپ كەلەدى. ولاي بولسا، قازىر عىلىمي نەگىز بويىنشا 12 جىلدىڭ ىشىندە جىل باسى – دوڭىز.
جوعاردا ايتقانىمىزداي كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلىس نوقاتى وتە باياۋ تۇردە ىلگەرى جىلجىپ، ىعىسىپ وتىرادى. تەڭەلىس نوقاتى سول باياۋ جىلجۋمەن قۇس جولى شەڭبەرىن 25725 جىلدا ءبىر اينالىپ شىعاتىنى تولىق دالەلدەنگەن. وسى ۋاقىتتى 12 مۇشەل جىلعا بولسەڭىز جىل باسىنىڭ اۋىسۋ ۋاقىتى شىعادى.
(25725:12 =2143,75 شامامەن 2144.)
مۇنى العاش ءبىلىپ، ومىرگە قولدانعان حالىق تەك ءبىزدىڭ زامانىمىزدا تابىلعان تاس كىتاپتارى ارقىلى بەلگىلى بولعان قوس وزەن ولكەسىندە وسىدان 5000-7000 جىلدىڭ الدىندا ءومىر سۇرگەن شۋمەرلەر. شۋمەرلەر تەڭەلىس نوقاتى ءاربىر مۇشەل جۇلدىز توبىندا (ۇياسىندا) 2000 جىل شاماسىندا بولادى دەپ تاس كىتاپقا جازىپ كەتكەن. جوعاردا كۇننىڭ قازىرگى ورنى بالىق دەدىك. ول 12-مۇشەل جىل. ەندى بارىس جىلى قاشان جىل باسى بولعانىن ەسەپتەپ كورەلىك. دوڭىزبەن بارىستىڭ اراسى 3 مۇشەل جىل. (ورتاسىندا تىشقان مەن سيىر تۇر) سوندىقتان كۇننىڭ ءبىر جۇلدىز توبىندا تۇراقتايتىن ۋاقىتى 2144 جىلدى ۇشپەن كوبەيتسەك، 6432 جىل بولادى. (2144ح3=6432 جىل.) دەمەك، وسىدان شامامان 6500-7000 جىلدىڭ الدىندا جىل باسى بارىس جىلى بولعان. (ەگىز جۇلدىزدار توبى) ال وسى ەسەپپەن بارىستان كەيىنگى جىل باسى سيىر جىلى 4500-5000 جىلدىڭ الدىندا (وگىز (تورپاق) جۇلدىزى), تىشقان جىلى 3500 جىدىڭ الدى شاماسىندا. ول قوشقار (توقتى) جۇلدىزىنا ءدوپ كەلەدى
شۋمەرلەردىڭ تاس كىتابىندا «قازىر جىل باسى - سيىر، وتكەن زاماندا جىل باسى بارىس بولعان» دەپ جازىلعان. ولاي بولسا، شۋمەرلەردىڭ جىل باسىنىڭ ءبىر جۇلدىزدان ەكىنشى جۇلدىزعا اۋىسۋى 2000 جىلدا ءبىر بولادى دەگەن ەسەبى تەڭەلىس نوقاتى - قۇس جولى شەڭبەرىن 25725 جىلدا ءبىر اينالىپ شىعادى دەگەن بۇگىنگى عىلىمي ەسەپكە ءدوپ كەلۋى، سول سياقتى «قازىر جىل باسى سيىر، وتكەن زاماندا جىل باسى بارىس بولعان» دەۋى (ولاردىڭ ەسەبى بويىنشا دا 6000 جىل شاماسى), شۋمەرلەردىڭ تاريحى بۇدان 6000 جىلدىڭ الدىنان باستالاتىنىن بۇگىنگى ارحەولوگيا عىلىمى ايقىنداعان شىندىقپەن سايكەسۋى - شۋمەرلەردىڭ اقىل-پاراساتىن، كۇن تىزبەسىنىڭ دالدىگىن كورسەتەدى.
ءبىر-بىرىنە توقايلاسقان بۇگىنگى عىلىمي دالدىك پەن شۋمەرلەر ەسەبىنىڭ قايسىسى بويىنشا ەسەپتەسەك تە قازاق ۇعىمىنداعى تۇراقتى جىل باسى تىشقان (جۇلدىز بويىنشا حامال-توقتى (قوشقار دەپ تە ايتادى، ورىسشا وبەن) وسىدان 3500 جىل شاماسىنداي بۇرىن بولعان. سول زاماندا تۋعان الەكساندر ماكودونسكيدىڭ قوشقار ءمۇيىزدى ءتاجى كىيۋى دە جىل باسى قوشقار بولۋىنا بايلانىستى دەگەن بولجام بار. مىنە عىلىمي ەسەپ بويىنشا دا، شۋمەرلىك كۇنتىزبە بويىناش دا ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇگىنگى داۋىردە جىل باسى تىشقان ەمەس بالىق بولىپ شىعادى.
بۇل مەنىڭ جاڭالىعىم ەمەس، ءال-فارابي بابامىزدى قازاق توپىراعىنا ورالتقان ۇلتىمىمىزدىڭ ماقتانىشى، ءبىر تۋار ازاماتىمىز اكادەميك، اتاقتى عالىم اقجان ماشانيدىڭ زەرتتەۋ قورىندىسى ارقىلى دالەلدەنگەن عىلىمي شىندىق.
بوداۋحان توقانۇلى، جۋرناليست،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
"باق" كز سايتى
