Biz qazir 12 jyldyń basy tyshqan dep eseptep kelemiz. Alaıda naqty ǵylymı tujyrym boıynsha 22 naýyryzdaǵy kún men túnniń teńelis kezinde Kún qandaı múshel juldyz tobynyń basynda bolsa, sol múshel jyl basy bolady.
Alaıda jyl basynyń ózgerýi óte baıaý qubylys. Shamamen jyl basy 2150 jylda bir jyldan ekinshi jylǵa, basqasha aıtqanda Kún bir juldyzdan ekinshi juldyzǵa aýysady eken. Astronomııa ǵylymynyń búgingi tańdaǵy jetistigine súıene otyryp ǵalymdar qazirgi bizdiń zamanymyzda kún Balyq - (arabsha Hýd) juldyzdar tobynyń uıasynda (tusynda) deıdi. Al Balyq juldyzdar toby dońyz jylyna dóp keledi. Olaı bolsa, qazir ǵylymı negiz boıynsha 12 jyldyń ishinde jyl basy – Dońyz.
Joǵarda aıtqanymyzdaı kún men túnniń teńelis noqaty óte baıaý túrde ilgeri jyljyp, yǵysyp otyrady. Teńelis noqaty sol baıaý jyljýmen qus joly sheńberin 25725 jylda bir aınalyp shyǵatyny tolyq dáleldengen. Osy ýaqytty 12 múshel jylǵa bólseńiz jyl basynyń aýysý ýaqyty shyǵady.
(25725:12 =2143,75 shamamen 2144.)
Muny alǵash bilip, ómirge qoldanǵan halyq tek bizdiń zamanymyzda tabylǵan tas kitaptary arqyly belgili bolǵan Qos ózen ólkesinde osydan 5000-7000 jyldyń aldynda ómir súrgen Shýmerler. Shýmerler teńelis noqaty árbir múshel juldyz tobynda (uıasynda) 2000 jyl shamasynda bolady dep tas kitapqa jazyp ketken. Joǵarda Kúnniń qazirgi orny Balyq dedik. Ol 12-múshel jyl. Endi Barys jyly qashan jyl basy bolǵanyn eseptep kórelik. Dońyzben Barystyń arasy 3 múshel jyl. (ortasynda Tyshqan men Sıyr tur) Sondyqtan Kúnniń bir juldyz tobynda turaqtaıtyn ýaqyty 2144 jyldy úshpen kóbeıtsek, 6432 jyl bolady. (2144h3=6432 jyl.) Demek, osydan shamaman 6500-7000 jyldyń aldynda jyl basy Barys jyly bolǵan. (Egiz juldyzdar toby) Al osy eseppen Barystan keıingi jyl basy Sıyr jyly 4500-5000 jyldyń aldynda (Ógiz (Torpaq) juldyzy), Tyshqan jyly 3500 jydyń aldy shamasynda. Ol Qoshqar (toqty) juldyzyna dóp keledi
Shýmerlerdiń tas kitabynda «Qazir jyl basy - Sıyr, ótken zamanda jyl basy Barys bolǵan» dep jazylǵan. Olaı bolsa, Shýmerlerdiń jyl basynyń bir juldyzdan ekinshi juldyzǵa aýysýy 2000 jylda bir bolady degen esebi teńelis noqaty - qus joly sheńberin 25725 jylda bir aınalyp shyǵady degen búgingi ǵylymı esepke dóp kelýi, sol sııaqty «qazir jyl basy Sıyr, ótken zamanda jyl basy Barys bolǵan» deýi (olardyń esebi boıynsha da 6000 jyl shamasy), Shýmerlerdiń tarıhy budan 6000 jyldyń aldynan bastalatynyn búgingi arheologııa ǵylymy aıqyndaǵan shyndyqpen sáıkesýi - Shýmerlerdiń aqyl-parasatyn, kún tizbesiniń dáldigin kórsetedi.
Bir-birine toqaılasqan búgingi ǵylymı dáldik pen Shýmerler esebiniń qaısysy boıynsha eseptesek te qazaq uǵymyndaǵy turaqty jyl basy Tyshqan (Juldyz boıynsha Hamal-Toqty (Qoshqar dep te aıtady, oryssha oben) osydan 3500 jyl shamasyndaı buryn bolǵan. Sol zamanda týǵan Aleksandr Makodonskııdiń qoshqar múıizdi táji kiıýi de jyl basy Qoshqar bolýyna baılanysty degen boljam bar. Mine ǵylymı esep boıynsha da, Shýmerlik kúntizbe boıynash da biz ómir súrip otyrǵan búgingi dáýirde jyl basy Tyshqan emes Balyq bolyp shyǵady.
Bul meniń jańalyǵym emes, Ál-Farabı babamyzdy qazaq topyraǵyna oraltqan ultymymyzdyń maqtanyshy, bir týar azamatymyz akademık, ataqty ǵalym Aqjan Mashanıdyń zertteý qoryndysy arqyly dáleldengen ǵylymı shyndyq.
Bodaýhan Toqanuly, jýrnalıst,
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi
"Baq" kz saıty
