ەجەلگى تۇركىلەر داۋىرىندە تاسقا قاشالعان تاريحتىڭ قۇندى مۇراسى – بالبالتاستار.
ۇلى بابالارىمىز تۇركىلەر مادەنيتى مەن ونەرى، تاريحى مەن ءومىرى، ءدىني-نانىمدىق عۇرىپ تۋرالى دەرەكتەردىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە دە اسەر ەتكەن – بالبالتاستار. بابالار تاريحي قۇجاتتاردى ناقتى تاڭبالانعان ەتىپ باستىرىپ، تاستارعا قاشاعان. مۇنداي تاريحي ەسكەرتكىشتەر قازاقستاننىڭ قاي جەرىندە بولسا دا بار، بىراق ورتالىق قازاقستاندا ولار وتە جيە جانە جۇيەلى تۇردە كەزدەسەدى. بۇل تاس مۇسىندەر تورعاي وزەنى مەن ۇلىتاۋ توڭىرەگىنەن باستاپ بۇكىل سارىارقا جونىمەن كۇنشىعىسقا قاراي سوزىلىپ تارباعاتاي تاۋلارىنا تىرەلەدى.
قازاقستانداعى بالبالتاس تاريحى تۋرالى العاشقى زەرتتەۋدى الكەي مارعۇلان كەيىنگى جىلدارى ايمان دوسىمباەۆا جۇرگىزگەن. اكادەميك-عالىمنىڭ «ەجەلگى مادەنيەت كۋاگەرلەرى» ەڭبەگىندە بالبالتاستار ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ءدىني عۇرىپتىق كەشەنى ەكەنىن جازعان. [1].
تاس مۇسىندەر سول جەردى مەكەن ەتكەن حالىقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى ەكەنىن دالەلدەگەن. ورتالىق قازاقستانداعى بالبالداردىڭ توپوگرافيالىق ورنالاسۋىندا ءبىرتالاي وزگەشەلىك بار. ولار كوبىنەسە قولا ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ساقتالعان جەرلەرمەن قاباتتاسىپ وتىرادى. قاي جەردە قولا ءداۋىرىنىڭ تاس شارباعى كەزدەسسە، سونىڭ قاسىنان تۇرىك قاعاناتى كەزىندە (VI-VIIIعع.) ورناتىلعان تاس شارباق پەن تاس مۇسىندەر تۇرادى. بۇل، ارينە، تۇرىك قاعاناتى كەزىندە جاسالعان تاس شارباق پەن تاس مۇسىندەردىڭ قالىپتاسىپ وركەندەۋىنە قولا ءداۋىرىنىڭ تاستان جاسالعان ەسكەرتكىشتەرى زور اسەر ەتكەنىن كورسەتەدى.
اسىرەسە باتىس تۇرىك قاعاناتى شىعىس پەن باتىستى بايلانىستىراتىن ۇلى جىبەك جولىنا باقىلاۋ جاسايتىن، ساۋدا-ساتتىق، ديپلوماتيالىق قاتىناسى دامىعان كۇشتى مەملەكەت بولدى. قاعاناتتىڭ نەگىزگى دىڭگەگىنە اينالعان ءىرىلى-ۇساقتى قالالار پايدا بولىپ، وركەندەدى. قولونەر، ەگىنشىلىك دامىپ، ساۋلەت ونەرىنىڭ بەلگىلەرى وركەن جايدى. كوشپەندىلەر اراسىندا بابالار ارۋاعىنا سىيىنۋ دامىدى. ەجەلگى كونە تۇركىلەر ءوز اتا-بابالارىنا سىيىنىپ، ولاردىڭ ارۋاعىن ەسكە الۋ ءۇشىن وسى تاس مۇسىندەردى قويىپ، ولاردى قورشاۋدى داستۇرگە اينالدىردى. وسى تاس قورشاۋلار تۋرالى الكەي مارعۇلان: «تاس شارباقتار تاريحي ادامداردىڭ جەرلەنگەن قابىرى ەمەس، تەك ولاردى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن اس بەرىپ، ات شاپتىراتىن جەرلەرگە قويىلعان بەلگىلەر»، – دەگەندى ايتادى. تۇركى داۋىرىندەگى تاس قاشاۋشىلار قولىنان شىققان ادام مۇسىنىنە زەر سالساڭىز ەجەلگى زاماننىڭ الىبىن، باتىردى، اتاقتى بيلەردى، ابىزداردى، جىرشىلار مەن مالشىلاردىڭ بەينەسىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتەسىز. تاس مۇسىندەر تۋرالى عالىمدار اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەر دە كەزدەسەدى. [2].
ۇلىتاۋدىڭ تاس مۇسىندەرى ەكى ءداۋىردىڭ ەسكەرتكىشتەرى. ول ەكى داۋىردەن، تۇرىك قاعاناتى مەن قىپشاق زامانىنان ەرتەرەك عۇن زامانىندا، ءۇيسىن-قاڭلى كەزەڭىندە جاسالعان تاس مۇسىندەر دە كەزدەسەدى، بىراق ولار وتە سيرەك.
وسىنداي تاس شارباعى بار ەسكەرتكىشتەر ەرتەرەكتە ۇلىتاۋ، قارقارالى، باياناۋىل جەرلەرىندە جالپى سانى 300-450-دەن استام باعانالاردان تۇراتىن بالبالدار تىزبەكتەرى دە كەزدەسكەن. بۇنداي اسا ۇلكەن تىزبەكتەر ولگەن ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ، بەدەلىنىڭ تىم زور بولعانىن بىلدىرەدى، كوبىنە بالبالدار تىزبەگى مۇنان الدەقايدا از بولادى. [3].
«وسى وڭىرلەردىڭ بالبال تاستاردىڭ ەرەكشەلىگى، ولاردىڭ ءبارىنىڭ قولىنا ىدىس ۇستاتىلعان كۇيدە كەزدەسەتىندەر دە بار. ءنيزاميدىڭ ايتىپ كەتكەنىنە قاراعاندا، كوشپەلى تۇرىكتەر مۇسىلماندىقتى قابىلداعانعا دەيىن قولىنا ىدىسى بار بالبال تاسقا قۇداي سەكىلدى قۇلشىلىق ەتكەن».
التايلىقتار قورىمداعى مارقۇمنىڭ بەينەسى دەپ تانىعان. التايدىڭ بۇل «ەركەكتەردىڭ» قولىنداعى ىدىس، وسى ايماقتاعى قابىر ىشىنەن تابىلعان ىدىستاردىڭ سىڭارى دەسە بولادى. بۇل ۇقساستىقتى زەرتتەۋشى، عالىم ل. ر. قىزلاقوۆ تا اڭعارعان. ونىڭ ايتۋىنشا بۇل مۇسىندەر مارقۇمنىڭ اسقاق بەينەسى بولىپ تابىلادى.
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا شۋمەر تۇركى پاراللەلى، شۋمەردىڭ ىدىس ۇستاعان ءوزىنىڭ بالبال تاستارى بولعان دەگەن ويعا جەتەلەيدى. بىراق بۇل وبالار ۆاۆيلوننىڭ جازبا دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ءوزىنىڭ قۇداي رەتىندەگى قالپىن ساقتاپ قالعان. ۆاۆيلونشا بۇل – يشتور، قۇدايعا تابىنۋ. تامۋز كۇنىنەن باستاۋ العان. وت اناسى، اڭىزعا قاراعاندا يشتور جەرگە ءتۇسىپ، تامۋزدى تىرىلتەدى. ىدىستى ىشىنە جاپسىرا قۇشاقتاعان يوشتوردىڭ ءمۇسىنى ساقتالعان.
شۋمەرلەردە كۇن نۇرعا تولى ىدىسقا اينالىپ، قيالدى اسقاقتاتادى. قولداعى، ياكي باستاعى نۇرعا تولى ىدىس – تىرشىلىك بەينەسى. ال سىنعان ىدىس – وتكەن كۇندەر. پاتشانىڭ جاسىنا وراي قابىرگە سونشا قىش، ياعني اعاش ىدىس سالىنعان. سىنبايتىن تەمىر ىدىس بولسا تىرشىلىك يدەياسى بولىپ تابىلادى. [4].
ورتالىق قازاقستانداعى تاس مۇسىندەر كاشان دا بولسىن تاۋلى بۇيراتتاردىڭ شىعىسقا قاراي كوسىلىپ جاتقان جازىق الاڭىندا نەمەسە وزەن اڭعارلارىنىڭ تاۋ جاق ەتەگىندە كەزدەسەدى. مۇنداي الاڭدار ەجەلگى مال ءوسىرۋشى تايپالاردىڭ قىزىقتاپ اۋەستەنگەن جەرلەرى بولعان. حالىقتىڭ ۇلى مەرەكەسى، ولگەن ادامىنا اس بەرۋ، ات شاپتىرۋ، بالۋان كۇرەستىرۋ قاشان دا سونداي جازىق الاڭدا وتكىزىلەتىن بولعان. سوندىقتان، ونداي جەرلەر حالىق اڭىزىنان بەلگىلى ورىن الىپ، ەل ەسىندە ساقتالاتىن، تاريحي ەسكەرتكىشتەر – شارباق تاس، ءمۇسىن تاستار تۇرعىزىلىپ وتىرعان. حالىق اۋزىندا ساقتالعان تاريحي اڭىزدار بويىنشا، اس بەرۋ تويىنا ءاربىر تايپالاردىڭ ەلشىلەرى قاتىناسىپ، ولگەن قادىرلى ادامنىڭ باسىنا ەسكەرتكىشتى بىرلەسە وتىرىپ ورناتقان، دەمەك ءار تايپانىڭ وكىلى سالت بويىنشا ءبىر-ءبىر تاستان قوياتىن. دەمەك، بالبال تىزبەگىندە قانشا باعانا تاس بولسا، ول ەسكەرتكىش ورناتۋعا قانشا رۋ، قانشا تايپا قاتىناسقانىن كورسەتەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن كەلسە، كەيبىرەۋلەرى باعىنۋ بەلگىسىن بىلدىرۋگە كەلگەن. تاس باعانالار تىزبەگىندە مىقتى ۇلىستاردىڭ بالبالدارى قاشاندا قۇرمەتتى ورىندا تۇرادى، دەمەك، تاريحي ادامنىڭ پورترەتى مۇسىنىنە جاقىن تۇرادى. [5] .
تاس شارباقتار مەن مۇسىندەردىڭ ورتالىق قازاقستاندا توبىمەن كەزدەسەتىن نۋ جەرى، ۇلىتاۋ مەن ارعاناتى تاۋىنىڭ الاڭدارى بولىپ تابىلادى. جەرگىلىكتى قاريالارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا بۇل ماڭدا “تاس باتىرلار” وتە كوپ بولعان. سول قارتتاردىڭ سىلتەۋىمەن، الكەي مارعۇلان ۇلىتاۋ توڭىرەگىندە ونىڭ ىشىندە جانعابىل وزەنىنىڭ بويىنان، توعىزباي كولى جاعاسىنان، ورەزايىر دەگەن جەردەن تاس مۇسىندەردىڭ بىرنەشە تىزبەگىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ ۇلگەرگەن. سول سياقتى، جەتى-قىز وزەنىنىڭ بويىنداعى (ۇلىتاۋدىڭ سولتۇستىك ەتەگى), قورعانتاستاعى (ەدىگە تاۋىنىڭ ەتەگى), جىلىساي الاڭىنداعى (ۇلىتاۋدىڭ وڭتۇستىك-باتىس ەتەگى), قاراكەڭگىر وزەنىنىڭ باسىنداعى قوسۇيتاس، ارعاناتى، مىق تاۋىنداعى، قاراتورعاي، تەرىساققان وزەندەرىنىڭ بويىمەن قۇندى تاس مۇسىندەردى سارالاپ شىققان. [6].
ەجەلگى تۇركىلەردىڭ كىسىنى جەرلەۋ ءراسىمى تۋرالى كەزىندە كوپتەگەن پىكىرلەر ايتىلعان. تاس مۇسىندەر قورعاننىڭ شىعىسىندا دا، باتىسىندا دا جانە ورتاسىندا دا ورناتىلعان. بۇل دالادان جارتاستارعا سالىنعان رۋلىق تاڭبالاردى دا كەزدەستىرۋگە بولادى. اڭعارساڭىز كوپتەگەن بالبال تاستاردا كەسكىندەلگەن ادام ءبىر قولىنا ىدىس ۇستاپ تۇرعانىن كورەسىز. بۇل نەنى اڭعارتادى؟ ىدىس-جەر مەن سۋدىڭ، اسپان مەن جەردىڭ بىرلىگىنىڭ بەلىگىسى. ياعني، بۇل تاڭىرگە تابىنۋشىلىقتى، سونىمەن بىرگە اتا-بابالار ارۋاعىنا تابىنۋ، وزدەرىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنە ادالدىعىن كورسەتەدى. ايمان دوسىمباەۆا وسىلاي وي دەپ قورىتادى. مۇسىندەردىڭ قولدارىنان باسقا دا زاتتاردىڭ سۋرەتتەرىن كورەسىز. ونى دۇنيەدەن وتكەن كىسىنىڭ كاسىبى مەن دانالىعىن، كوسەمدىگى مەن باتىرلىعىن، قانداي ىسپەن اينالىسقاندىعىن ايعاقتاۋعا ۇمتىلعانى دەپ وي تۇيۋگە بولادى. تاس مۇسىندەر ءارتۇرلى. ءبىرى – زامانىنىڭ باتىرىن كەسكىندەسە، ەندى بىرەۋلەرى مەيىرىمدى انالاردى بەينەلەيدى. ءتىپتى، ساياتشى مەن شاماننىڭ دا بەينەسىن كەسكىندەگەن. [7].
قورىتا ايتقاندا، كەزىندە تۇرلىشە جاعدايلارعا بايلانىستى ورتالىق قازاقستاندا ءومىر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدان قالعان كوپتەگەن قۇندى ەسكەرتكىشتەر بىزگە كەلىپ جەتپەدى. وعان سوعىس، ءورت، تابيعات اپاتى، پەندەلىك كوزقاراس، كەيدە ءتىپتى ادەيى جاسالعان قاستاندىق سەبەپ بولدى. . .
قازىر تاڭبالى تاستار قيراپ، بۇزىلىپ، توزىپ بارادى. ءبىر وكىنىشتىسى قازىر تۋعان جەر تاريحىن بىلمەيتىن، وعان قىزىقپايتىندار كوبەيىپ بارا جاتقان سياقتى. تاريحىمىزدى ءبىلۋ جارقىن بولاشاعىمىزعا سارا جول سالۋ ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. قانداي ەسكەرتكىش بولماسىن ول زامانىنا بەيىمدەلگەن. اتا-بابالارىمىز ونەرلەرىن تاستا قالدىرىپ، كەلەر ۇرپاققا وزدەرى تۋرالى جادىگەر قالدىرۋى تەگىن ەمەس.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
- دوسىمباەۆا ا.م. يستوريا تيۋركسكيح نارودوۆ. تراديتسيوننوە ميروۆوززرەنيە تيۋركوۆ. الماتى: «Service Press». 2013. – س. 250 س.
- مارگۋلان ا. X. ترەتي سەزون ارحەولوگيچەسكيح رابوت ۆ تسەنترالنوم كازاحستانە / / يزۆ. ان كازسسر. سەريا ارحەول. ۆىپ. 3.، 1951. – س. 30
- مارگۋلان ا.X. سوچينەنيا 3 ي 4 ت. پەتروگليفى سارىاركي. گراۆيۋرى س يزوبراجەنيەم ۆولچەگو توتەما. كامەننىە يزۆايانيا ۋلىتاۋ. الماتى، 2003. – س. 246
- يا.ا. شەر كامەننىە يزۆايانيا سەميرەچيا اكادەميا ناۋك سسسر لەنينگرادسكوە وتدەلەنيە ينستيتۋتا ارحەولوگي (يزداتەلستۆو «ناۋكا») — موسكۆا – لەنينگراد.، 1966 – س. 137
- ەرمولەنكو ل. ن. سرەدنەۆەكوۆىە كامەننىە يزۆايانيا كازاحستانسكيح ستەپەي. — نوۆوسيبيرسك.، 2004. – س. 129
- مارگۋلان ا.ح. بەگازى-داندىباەۆسكايا كۋلتۋرا تسەنترالنوگو كازاحستانا. الما-اتا: ناۋكا كازسسر، 1979. — 360 س
- يازىك ورحونسكيح پامياتنيكوۆ درەۆنەتيۋركسكوي پيسمەننوستي VIII ۆەكا ان كازسسر.، الما-اتا : [ناۋكا].، 1971. – س. 380
سابىرجىن ازات،
«ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي قورىق-مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى
