Ejelgi túrkiler dáýirinde tasqa qashalǵan tarıhtyń qundy murasy – balbaltastar.
Uly babalarymyz túrkiler mádenıti men óneri, tarıhy men ómiri, dinı-nanymdyq ǵuryp týraly derekterdiń búgingi kúnge jetýine de áser etken – balbaltastar. Babalar tarıhı qujattardy naqty tańbalanǵan etip bastyryp, tastarǵa qashaǵan. Mundaı tarıhı eskertkishter Qazaqstannyń qaı jerinde bolsa da bar, biraq Ortalyq Qazaqstanda olar óte jıe jáne júıeli túrde kezdesedi. Bul tas músinder Torǵaı ózeni men Ulytaý tóńireginen bastap búkil Saryarqa jonymen kúnshyǵysqa qaraı sozylyp Tarbaǵataı taýlaryna tireledi.
Qazaqstandaǵy balbaltas tarıhy týraly alǵashqy zertteýdi Álkeı Marǵulan keıingi jyldary Aıman Dosymbaeva júrgizgen. Akademık-ǵalymnyń «Ejelgi mádenıet kýágerleri» eńbeginde balbaltastar ejelgi túrkilerdiń dinı ǵuryptyq kesheni ekenin jazǵan. [1].
Tas músinder sol jerdi meken etken halyqtyń tarıhy men mádenıeti ekenin dáleldegen. Ortalyq Qazaqstandaǵy balbaldardyń topografııalyq ornalasýynda birtalaı ózgeshelik bar. Olar kóbinese qola dáýiriniń eskertkishteri saqtalǵan jerlermen qabattasyp otyrady. Qaı jerde qola dáýiriniń tas sharbaǵy kezdesse, sonyń qasynan túrik qaǵanaty kezinde (VI-VIIIǵǵ.) ornatylǵan tas sharbaq pen tas músinder turady. Bul, árıne, Túrik qaǵanaty kezinde jasalǵan tas sharbaq pen tas músinderdiń qalyptasyp órkendeýine qola dáýiriniń tastan jasalǵan eskertkishteri zor áser etkenin kórsetedi.
Ásirese Batys Túrik qaǵanaty shyǵys pen batysty baılanystyratyn Uly Jibek jolyna baqylaý jasaıtyn, saýda-sattyq, dıplomatııalyq qatynasy damyǵan kúshti memleket boldy. Qaǵanattyń negizgi dińgegine aınalǵan irili-usaqty qalalar paıda bolyp, órkendedi. Qolóner, eginshilik damyp, sáýlet óneriniń belgileri órken jaıdy. Kóshpendiler arasynda babalar árýaǵyna syıyný damydy. Ejelgi kóne túrkiler óz ata-babalaryna syıynyp, olardyń árýaǵyn eske alý úshin osy tas músinderdi qoıyp, olardy qorshaýdy dástúrge aınaldyrdy. Osy tas qorshaýlar týraly Álkeı Marǵulan: «Tas sharbaqtar tarıhı adamdardyń jerlengen qabiri emes, tek olardy eske túsirý úshin as berip, at shaptyratyn jerlerge qoıylǵan belgiler», – degendi aıtady. Túrki dáýirindegi tas qashaýshylar qolynan shyqqan adam músinine zer salsańyz ejelgi zamannyń alybyn, batyrdy, ataqty bılerdi, abyzdardy, jyrshylar men malshylardyń beınesin kóz aldyńyzǵa elestetesiz. Tas músinder týraly ǵalymdar arasynda túrli pikirler de kezdesedi. [2].
Ulytaýdyń tas músinderi eki dáýirdiń eskertkishteri. Ol eki dáýirden, túrik qaǵanaty men qypshaq zamanynan erterek ǵun zamanynda, úısin-qańly kezeńinde jasalǵan tas músinder de kezdesedi, biraq olar óte sırek.
Osyndaı tas sharbaǵy bar eskertkishter erterekte Ulytaý, Qarqaraly, Baıanaýyl jerlerinde jalpy sany 300-450-den astam baǵanalardan turatyn balbaldar tizbekteri de kezdesken. Bundaı asa úlken tizbekter ólgen adamnyń qadir-qasıetiniń, bedeliniń tym zor bolǵanyn bildiredi, kóbine balbaldar tizbegi munan áldeqaıda az bolady. [3].
«Osy óńirlerdiń Balbal tastardyń ereksheligi, olardyń báriniń qolyna ydys ustatylǵan kúıde kezdesetinder de bar. Nızamıdiń aıtyp ketkenine qaraǵanda, kóshpeli túrikter musylmandyqty qabyldaǵanǵa deıin qolyna ydysy bar balbal tasqa qudaı sekildi qulshylyq etken».
Altaılyqtar qorymdaǵy marqumnyń beınesi dep tanyǵan. Altaıdyń bul «erkekterdiń» qolyndaǵy ydys, osy aımaqtaǵy qabir ishinen tabylǵan ydystardyń syńary dese bolady. Bul uqsastyqty zertteýshi, ǵalym L. R. Qyzlaqov ta ańǵarǵan. Onyń aıtýynsha bul músinder marqumnyń asqaq beınesi bolyp tabylady.
Ǵalymnyń paıymdaýynsha Shýmer túrki paralleli, shýmerdiń ydys ustaǵan óziniń balbal tastary bolǵan degen oıǵa jeteleıdi. Biraq bul obalar Vavılonnyń jazba derekterine qaraǵanda, óziniń qudaı retindegi qalpyn saqtap qalǵan. Vavılonsha bul – Ishtor, qudaıǵa tabyný. Tamýz kúninen bastaý alǵan. Ot anasy, Ańyzǵa qaraǵanda Ishtor jerge túsip, Tamýzdy tiriltedi. Ydysty ishine japsyra qushaqtaǵan Ioshtordyń músini saqtalǵan.
Shýmerlerde kún nurǵa toly ydysqa aınalyp, qııaldy asqaqtatady. Qoldaǵy, ıakı bastaǵy nurǵa toly ydys – tirshilik beınesi. Al synǵan ydys – ótken kúnder. Patshanyń jasyna oraı qabirge sonsha qysh, ıaǵnı aǵash ydys salynǵan. Synbaıtyn temir ydys bolsa tirshilik ıdeıasy bolyp tabylady. [4].
Ortalyq Qazaqstandaǵy tas músinder kashan da bolsyn taýly buırattardyń shyǵysqa qaraı kósilip jatqan jazyq alańynda nemese ózen ańǵarlarynyń taý jaq eteginde kezdesedi. Mundaı alańdar ejelgi mal ósirýshi taıpalardyń qyzyqtap áýestengen jerleri bolǵan. Halyqtyń uly merekesi, ólgen adamyna as berý, at shaptyrý, balýan kúrestirý qashan da sondaı jazyq alańda ótkiziletin bolǵan. Sondyqtan, ondaı jerler halyq ańyzynan belgili oryn alyp, el esinde saqtalatyn, tarıhı eskertkishter – sharbaq tas, músin tastar turǵyzylyp otyrǵan. Halyq aýzynda saqtalǵan tarıhı ańyzdar boıynsha, as berý toıyna árbir taıpalardyń elshileri qatynasyp, ólgen qadirli adamnyń basyna eskertkishti birlese otyryp ornatqan, demek ár taıpanyń ókili salt boıynsha bir-bir tastan qoıatyn. Demek, balbal tizbeginde qansha baǵana tas bolsa, ol eskertkish ornatýǵa qansha rý, qansha taıpa qatynasqanyn kórsetedi. Olardyń kópshiligi qurmet kórsetý úshin kelse, keıbireýleri baǵyný belgisin bildirýge kelgen. Tas baǵanalar tizbeginde myqty ulystardyń balbaldary qashanda qurmetti orynda turady, demek, tarıhı adamnyń portreti músinine jaqyn turady. [5] .
Tas sharbaqtar men músinderdiń Ortalyq Qazaqstanda tobymen kezdesetin ný jeri, Ulytaý men Arǵanaty taýynyń alańdary bolyp tabylady. Jergilikti qarııalarynyń aıtýyna qaraǵanda bul mańda “tas batyrlar” óte kóp bolǵan. Sol qarttardyń silteýimen, Álkeı Marǵulan Ulytaý tóńireginde onyń ishinde Janǵabyl ózeniniń boıynan, Toǵyzbaı kóli jaǵasynan, Órezaıyr degen jerden tas músinderdiń birneshe tizbegin qaǵaz betine túsirip úlgergen. Sol sııaqty, Jeti-qyz ózeniniń boıyndaǵy (Ulytaýdyń soltústik etegi), Qorǵantastaǵy (Edige taýynyń etegi), Jylysaı alańyndaǵy (Ulytaýdyń ońtústik-batys etegi), Qarakeńgir ózeniniń basyndaǵy qosúıtas, Arǵanaty, Myq taýyndaǵy, Qaratorǵaı, Terisaqqan ózenderiniń boıymen qundy tas músinderdi saralap shyqqan. [6].
Ejelgi túrkilerdiń kisini jerleý rásimi týraly kezinde kóptegen pikirler aıtylǵan. Tas músinder qorǵannyń shyǵysynda da, batysynda da jáne ortasynda da ornatylǵan. Bul daladan jartastarǵa salynǵan rýlyq tańbalardy da kezdestirýge bolady. Ańǵarsańyz kóptegen balbal tastarda keskindelgen adam bir qolyna ydys ustap turǵanyn kóresiz. Bul neni ańǵartady? Ydys-Jer men Sýdyń, Aspan men Jerdiń birliginiń beligisi. Iaǵnı, bul táńirge tabynýshylyqty, sonymen birge ata-babalar árýaǵyna tabyný, ózderiniń salt-dástúrlerine adaldyǵyn kórsetedi. Aıman Dosymbaeva osylaı oı dep qorytady. Músinderdiń qoldarynan basqa da zattardyń sýretterin kóresiz. Ony dúnıeden ótken kisiniń kásibi men danalyǵyn, kósemdigi men batyrlyǵyn, qandaı ispen aınalysqandyǵyn aıǵaqtaýǵa umtylǵany dep oı túıýge bolady. Tas músinder ártúrli. Biri – zamanynyń batyryn keskindese, endi bireýleri meıirimdi analardy beıneleıdi. Tipti, saıatshy men shamannyń da beınesin keskindegen. [7].
Qoryta aıtqanda, kezinde túrlishe jaǵdaılarǵa baılanysty Ortalyq Qazaqstanda ómir súrgen ata-babalarymyzdan qalǵan kóptegen qundy eskertkishter bizge kelip jetpedi. Oǵan soǵys, órt, tabıǵat apaty, pendelik kózqaras, keıde tipti ádeıi jasalǵan qastandyq sebep boldy. . .
Qazir tańbaly tastar qırap, buzylyp, tozyp barady. Bir ókinishtisi qazir týǵan jer tarıhyn bilmeıtin, oǵan qyzyqpaıtyndar kóbeıip bara jatqan sııaqty. Tarıhymyzdy bilý jarqyn bolashaǵymyzǵa sara jol salý ekenin umytpaǵan jón. Qandaı eskertkish bolmasyn ol zamanyna beıimdelgen. Ata-babalarymyz ónerlerin tasta qaldyryp, keler urpaqqa ózderi týraly jádiger qaldyrýy tegin emes.
Paıdalanylǵan ádebıetter
- Dosymbaeva A.M. Istorııa tıýrkskıh narodov. Tradııonnoe mırovozzrenıe tıýrkov. Almaty: «Service Press». 2013. – S. 250 s.
- Margýlan A. X. Tretıı sezon arheologıcheskıh rabot v entralnom Kazahstane / / Izv. AN KazSSR. Serııa arheol. Vyp. 3., 1951. – S. 30
- Margýlan A.X. Sochınenııa 3 ı 4 t. Petroglıfy Saryarkı. Gravıýry s ızobrajenıem volchego totema. Kamennye ızvaıanııa Ýlytaý. Almaty, 2003. – S. 246
- Ia.A. Sher Kamennye ızvaıanııa semırechıa akademııa naýk SSSR Lenıngradskoe otdelenıe ınstıtýta arheologıı (ızdatelstvo «naýka») — Moskva – Lenıngrad., 1966 – S. 137
- Ermolenko L. N. Srednevekovye kamennye ızvaıanııa kazahstanskıh stepeı. — Novosıbırsk., 2004. – S. 129
- Margýlan A.H. Begazy-dandybaevskaıa kýltýra entralnogo Kazahstana. Alma-Ata: Naýka KazSSR, 1979. — 360 s
- Iazyk orhonskıh pamıatnıkov drevnetıýrkskoı pısmennostı VIII veka AN KazSSR., Alma-Ata : [Naýka]., 1971. – S. 380
Sabyrjyn Azat,
«Ulytaý» ulttyq tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq-murajaıynyń qyzmetkeri
