قازاقتىڭ اتاستىرۋ سالتى

3292
Adyrna.kz Telegram

«اتاستىرۋ» دەگەن ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسى بايلاۋ دەگەننەن شىعادى. جىلقى باققان، اتقا مىنگەن ەل بۇل ءسوزدى ءجيى قولدانادى. اتاستىرۋ، ياعني ەكى ادامدى، ەكى رۋدى، ەكى ەلدى ءبىر-بىرىنە بايلاۋ

قازاق تىرشىلىگىندە اتاستىرۋ ۇلى-قىزى بار ەكى ازاماتتىڭ قۇدا بولامىز دەگەن اۋىزشا ۋادەسى، رۋلى ەلدىڭ باسشى اقساقالدارىنىڭ ۇيعارىمى ارقىلى باستالادى دا قۇدا تۇسۋمەن تياناقتالادى. قۇدا ءتۇسۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولادى. قازاق بالا بەسىكتەگى كەزىنەن باستاپ قۇدا تۇسە بەرەدى (بەسىك قۇدا ت.ب.). بەسىك قۇدا سيرەك كەزدەسەدى.

كوبىنەسە، جىگىت ەر جەتىپ قالعان ۋاقىتتا ونىڭ ءوزى، اكەسى مەن شەشەسى، اعاسى مەن جەڭگەسى، جاقىن اعايىندارى وزدەرىنە لايىق جەردەن قىز قاراي باستايدى. مۇندايدى قازاق «تەڭ-تەڭىمەن، تەزەك -قابىمەن» دەيدى، ياعني ەكى جاقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ءبىر-بىرىنە سايكەس بولۋى كەرەك. قازاق حالقى ەجەلگى زاماننان بەرى ۇيلەنۋگە اسا ماڭىز بەرەدى جانە ءۇي بولۋدى جىگىت پەن قىزدىڭ ءبىر-ءبىرىن ءولىپ-ءوشىپ جاقسى كورۋى، ەكى اراداعى ماحاببات سەزىمى دەگەن ۋاقىتشا قۇبىلىستارمەن بايلانىستىرمايدى. قازاق ءۇشىن ۇيلەنۋ اسا ماڭىزدى الەۋمەتتىك قادام، ءۇي بولۋ مەملەكەت قۇرۋ سياقتى اسا جاۋاپتى شارۋا بولىپ تابىلادى. ونىڭ ەرەجەلەرى «قاتىن الما-قايىن ال»، «جىگىتتىڭ جاقسى بولماعى- ناعاشىدان» سياقتى قاعيدالارمەن بەكىتىلگەن.

قۇدا ءتۇسۋ «قىز ايتتىرۋدان» باستالادى، ياعني ۇناتقان، وزدەرىمەن سىيلاس، قاتارلاس جانە بويجەتكەن قىزى بار اۋىلعا ارنايى «جاۋشى» اتتانادى. ۇلىنا جار تاڭداعان اكە جاقسى نيەتتى ءبىلدىرۋ ءۇشىن قالىس ادامدى «جاۋشى» ەتىپ جىبەرەدى. جاۋشى ءسوزىن: “سىزدە لاشىن بار، بىزدە سۇڭقار بار”، - دەپ باستاپ، قۇدا بولعىلارى كەلەتىنىن ايتادى.  ەگەر قىزدىڭ اتا-اناسى بۇل ۇسىنىستى قابىل السا، قىز اكەسى جاۋشى ارقىلى كۇيەۋ اكەسىنىڭ تۋىستارىنىڭ «قۇدا تۇسەر» مەزگىلىن ايتادى.

4-shi

جاۋشىدان كەيىن قۇدا ءتۇسۋ بولادى، ول كەزدەسۋگە جىگىت جاعىنان بىرنەشە سىيلى، تۋىس ادامدار بارىپ قالىڭ مال مولشەرىن، جاساۋ قۇنىن ت.ب. ماسەلەلەردى كەلىسەدى. ءبىر ەسكەرتەتىن ماسەلە جاساۋ-جىگىت جاعىنان كەلگەن قالىڭمال مولشەرىنە شامالاس، كەيدە ونان دا اسىپ تۇسەدى. سەبەبى ونىڭ قۇرامىنا- وتاۋ ءۇي، جيھازى، كيىم-كەشەك ت.ب. كىرەدى.

قۇدالىققا جىبەرىلگەن ادامدارعا «قارعىباۋ» كادەسىن تارتادى، قۇدالىقتى بەكىتەر كادەسىن-ات پەن شاپان بەرەدى. قۇدا ءتۇسىپ، قۇيرىق-باۋىر جەسكەننەن كەيىن عانا قۇدالىق ۋاعدا بەكيدى. ەڭ باعالى سىي كۇيەۋدى اكەسىنە نەمەسە ونىڭ ورنىنداعى ادامعا تارتىلادى. ۋادەنىڭ بەلگىسى رەتىندە قوناقتاردىڭ الدىنا جىڭىشكە ەتىلىپ كەسىلگەن قۇيرىق پەن باۋىر قويىلادى. «قۇيرىق-باۋىر” ەڭ الدىمەن جىگىت تۋىستارىنا، سونان سوڭ قىز تۋىستارىنا بەرىلەدى. قۇدا ءتۇسۋ تويىندا قۇتتى بولسىن ايتىپ كەلگەن ايەلدەر قۇدالارعا ارناپ شاشۋ شاشادى.

ەندى اتاستىرۋدىڭ ينستيتۋتسيونالدى، ياعني زاڭداستىرىلعان قۇبىلىس ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن بىرنەشە ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرىنە كوڭىل بولەيىك:

1. ەگەر «قارعىباۋى» بەرىلىپ، ءسوز سالىپ قويعان جىگىت جاعى كەلىسىمدى بۇزىپ، باسقا بىرەۋدىڭ قىزىنا قۇدا تۇسپەك بولسا، وندا كەلىسىمدى بۇزعان كىنالى جاق ات-تون ايىپ تولەيدى جانە بۇكىل كيىتتى قايتارادى.

2. ەگەر الدىندا قۇدالاسىپ، كەيىن باسقا بىرەۋگە ۇيلەنبەكشى بولىپ، كەلىسىمدى بۇزسا، وندا كەلىسىمدى بۇزعان جاق ءبىر تۇيە باستاتقان توعىز ايىپتى تولەيدى. ءبىرىنشى، قۇدا تۇسكەن قالىڭدىقتى الىپ، بايبىشە اتاندىرىپ بارىپ قانا ەكىنشىسىنە ۇيلەنۋگە حاقى بار.

3. قالىڭمالدىڭ نەگىزگى بولىگى نەمەسە بارلىعى وتەلگەن سوڭ عانا كۇيەۋ جىگىت قالىندىق ويناۋعا بارادى («ۇرىن بارۋ»). كۇيەۋ جىگىتتىڭ بۇل كەلۋى ءبىرىنشى كەلۋ بولعاندىقتان، قالىڭدىق جاعىنان جەڭگەلەرى توي (باستاڭعى تۇرىندە) جاسايدى.

4. ەگەر كۇيەۋ قالىڭمالىن وتەمەي، ۇرىن بارماي، قالىندىق اۋلىنا كەلە قالسا، وندا ونىڭ اتىن تارتىپ الىپ، ءىسىن ادەپسىزدىككە جاتقىزىپ، ءوزىن جاياۋ جىبەرەدى.

5. ەگەر ۇرىن بارعاندا قالىندىق اۋلىندا بولعىسى كەلسە، كۇيەۋ شاتىر تىگىپ ءبىر اپتا، ءتىپتى ءبىر اي جاتۋعا ەركى بار. ۇرىن تويدان كەيىن كۇيەۋدىڭ قالىندىق ويناپ بارىپ تۇرۋىنا حاقى بار.

6. كۇيەۋ جىگىت قالىندىقتىڭ ۇزاتىلۋ تويىنا دەيىن جاقىندىققا بارۋعا حاقى جوق.

7. ەگەر كۇيەۋ ۇرىن تويدا قالىڭدىعىن پاكتىگىنەن ايىرعان بولسا، نەكە جاۋلىق توسەگەن جەڭگەلەرگە كادەسىن بەرەدى.

8. ۇرىن تويعا كەلىپ كەتكەن كۇيەۋ قايتىس بولسا، وندا تۋىستارى قالىڭدىقتى مارقۇمنىڭ اۋلىنا قايعىلى كۇيدە ازا كادەسىمەن بىرگە اكەلەدى. وسىنداي قالىندىق /جەسىر/ كۇيەۋىن جىل بويى جوقتاپ، سونان سوڭ ونىڭ ىنىسىنە نەمەسە اعاسىنا، ءتىپتى بولماسا جاقىن تۋىسىنا تۇرمىسقا شىعادى.

9. نەكە قيۋدى قالىڭدىق اۋىلىندا مولدا وتكىزەدى.ول جىگىت پەن قىز جاعىنان كادە الىپ /التىن جۇزىك، ساقينا، ساداق جەبەسى/ ونى سۋ قۇيىلعان سىرلى توستاعانعا سالادى. جىگىت پەن قالىندىق، ولاردىڭ تۋىستارى نەكە قيار سۋدى ءىشۋى جۇبايلىق ءومىردىڭ باسى بولىپ سانالادى.

10. نەكە قياردىڭ ورنىنا جىگىتتىڭ ۇلكەن شاڭىراعىندا وتقا ماي قۇيۋ، ششالقىپ جانعان وتقا ءۇش رەت ءتاجىم ەتۋ (باسىن جەرگە تيگىزىپ) سالتاناتى جۇرەدى.

11. وتقا «ماي انا، وت انا جارىلقا» دەپ سويلەپ ءتاجىم جاسايدى، ۇلكەن ايەلدەر وتتىڭ جالىنىنا الاقاندارىن توسىپ كەلىننىڭ بەتىن سيپايدى. وسىدان كەيىن كەلىندى جۇمساق يلەنگەن تەرىنىڭ ۇستىنە وتىرعىزادى.

12. كەلىن ۇلكەن ۇيگە ءبىرىنشى رەت ەنەردە «ءۇي اينالدىرۋ» دەگەن بولادى. قايىن ەنەسى ءتىرى تۇرعاندا كەلىن تورگە شىقپايدى. قايىن ەنەسى قايتىس بولعاندا كەلىن وتقا تاعى دا ماي قۇيادى، ودان ءارى تورگە شىعۋعا رۇقسات ەتىلەدى.


جامبىل ارتىقباەۆ، تاريحشى-ەتنوگراف

"history.kz"

پىكىرلەر