12 ساۋىر — قازاقستاندا عىلىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇنى
ەكى سۇراق
اكادەميك قانىش ساتباەۆ كەڭەس دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا انگلياعا بارادى، كەڭەس دەلەگاتسياسىن ءبىر ورايلى شاقتا انگليانىڭ پريمەر-ءمينيستىرى ۋينستون چەرچيلل قابىلداپ، قوناقاسى بەرەدى.
داستارحان باسىندا چەرچيلل قانىش ساتباەۆقا نازار اۋدارىپ، ازىلگە بالاعان سۇراق قويادى:
– ساتباەۆ مىرزا، ايتىڭىزشى قازاقتاردىڭ بارلىعى دا وزىڭىزدەي سۇڭعاق بويلى ما؟
– مەنىڭ حالقىم وزىمنەن الدەقايدا بيىك، - دەپ جاۋاپ بەرەدى قانەكەڭ.
كەلەسى ءبىر ساتتە چەرچيلل ورنىنان تۇرىپ كەلىپ، قاناڭنىڭ ريۋمكا كوتەرۋىنە دە-مەۋ لەبىز ءبىلدىرىپ، تاعى دا ءبىر كەلەڭسىزدەۋ، توسىن سۇراق قويادى:
– ساتباەۆ مىرزا، ءسىز وسى نەشىنشى رازىمەرلى باس كيىم كيەسىز؟:
قانەكەڭ ءسال جىميىپ، ەش ىركىلمەستەن:
– چەرچيلل مىرزا، ەگەر ءسىز ەكەۋمىز باس كيىم ايىرباستاساق، ەكى جاعىمىز دا وكىن-بەس ەدىك! - دەگەن ەكەن.
سۇزگىش جازۋشى
...ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ەلۋ التىنشى جىل. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇرىنعى ءۇيىنىڭ زالىندا پرەزيديۋم ءماجىلىسى ءوتىپ جاتىر. كۇن تارتىبىندە مۇشەلىككە كىسى الۋ. كەزەك ىسلامعا كەلدى. كەپىلدەمەنى باسقالار ەمەس، تاپ مۇحتار اۋەزوۆ پەن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى عابيت مۇسرەپوۆتىڭ وزدەرى بەرگەن. سونىڭ وزىندە دە تالاس تۋدى. مۇشەلىككە الۋدىڭ باستى شارتى – كوركەم كىتاپتىڭ بولۋى. ال مىنا كىسىڭىزدە ونداي كىتاپ جوق. سۇراق:
– جارىلعاپوۆ جولداستىڭ قانداي كىتاپتارى بار ەكەن؟
– گەرتسەننىڭ «كتو ۆينوۆات؟» رومانىن اۋدارىپ بىتىرگەنىمە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ ەدى. قازىر سول اۋدارمامدى ءسۇزىپ جاتىرمىن، - دەپ جاۋاپ بەردى ءىسلام.
ءسوزدى مۇحتار اۋەزوۆ ءىلىپ اكەتتى:
– مىنە كورمەيسىڭدەر مە، ءىسلام قازاق ءتىلىنىڭ سيقىرىن جاقسى مەڭگەرگەن جىگىت. تىلگە ءجونسۋ باسقا بىرەۋ بولسا، - رەداكتسيالاپ جاتىرمىن... جوندەپ جاتىرمىن... تۇزەپ
جاتىرمىن... قايتا قاراپ جاتىرمىن... - دەر ەدى. ال جارىلعاپوۆ ءسۇزىپ جاتىر.
مۇحتار تۇسىندىرمەسىنىڭ اسەرى ادام ايتقىسىز بولدى. ءىسلام جازۋشىلار وداعىنا ءبىر اۋىزدان قابىلداندى.
سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي جيىرما توعىز جىل زىمىراپ كەتتى. ال جارىلعاپوۆ بولسا، گەرتسەننىڭ «كتو ۆينوۆات؟» رومانىن ءالى كۇنگە ءسۇزىپ، اياعىنا شىعا الماي كەلەدى.
ۋاقىت شىركىن وتەيىن دەسە وپ-وڭاي-اق ەكەن-اۋ!؟
***
ۇلكەن ءبىر جينالىستا فينانس ءمينيسترى بايانداما جاساپتى. ۇزىلىس كەزىندە بەس-التى كىسى ورتاسىندا اڭگىمە ايتىپ تۇرعان مۇحتار اۋەزوۆكە الگى مينيستر كەلىپ، سالەمدەسىپتى دە:
– قالاي، مۇقا، مەنىڭ باياندامام سىزگە ۇنادى ما؟ - دەپتى. سوندا مۇقاڭ:
– ءپالى، ەل سەنەن اقىل سۇرار دەيسىڭ بە، اقشاڭدى بەرىپ تۇرساڭ بولعانى دا، - دەپ، جۇرتتى دۋ كۇلدىرىپتى.
يشەكەڭنىڭ يشاراتى
مەديتسينا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ كوررەپوندەنت مۇشەسى، پروفەسسەر، قازاق جاستارىنا تاربيەلىك ءمانى زور «قىرىق سۇراق» كىتابىن جازعان ايگىلى عالىم-دارىگەر يشانباي قاراقۇلوۆ ءازىل مەن قالجىڭعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن، تىلگە شەشەن كىسى بولسا كەرەك. يشەكەڭ جەتپىستىڭ تورتىنە شىققان شاعىندا. بىردە تايااعىن تىقىلداتىپ الماتىنىڭ كوشەسىن قىدىرىپ ءجۇرىپ، قىزىقتاپ «مۇحيت» دۇكەنىنە كىرىپ كەتەدى. زاماننىڭ كەڭ كەزى عوي، ءبىر بۇرىشتا سۋعا تولى بوشكەلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءتىزىپ قويىپ، ىشىندە ءجۇزىپ جۇرگەن بالىقتاردى شۇقىپ كورسەتىپ:
– دەۆۋشكا، سكاجيتە پولالۋيستا، ۋ ۆاس ەتي رىبى سۆەجيە؟ - دەپ سۇراپتى.
ساتۋشى قىزدىڭ باسىنا قان شاپشىپ، كوزى اتىزداي اينالىپ، شامدانىپ قالادى.
– ۆى چتو، ستاريك، نە ۆيديتە چتو لي، وني جە جيۆىە؟ - دەيدى ايقايعا باسىپ.
سوندا يشەكەڭ تۇك بولماعانداي سابىرمەن:
– نۋ ي چتو جە؟ ۋ مەنيا دوما ستارۋحا ەست...
ي ونا جيۆايا، نو دالەكو نە سۆەجايا، - دەپتى دە، كەزەكتە تۇرعان جۇرتتى قىران-توپان كۇلكىگە باتىرىپ، دۇكەننەن شىعىپ كەتىپتى.
سوڭعى جاڭالىق
تاريح سالاسىنىڭ عالىمى بەك سۇلەيمەنوۆپەن الەكەڭ (الكەي مارعۇلان) كورشى تۇرىپتى. بەس-ون كۇندە ءبىر رەت الەكەڭ، بەكتى شاقىرىپ الىپ، جايۋلى داستارقان باسىندا:
– ال، بەك، جەردىڭ بەتى، ايدىڭ ءجۇزى، كۇننىڭ كوزىندە نەندەي جاڭالىق بولىپ جاتىر، سويلەي وتىر، - دەيدى ەكەن.
بۇل وقيعا بىرنەشە رەت قايتالانعان سوڭ، عىلىممەن شۇقشيا اينالىساتىن الەكەڭنىڭ كۇندەلىكتى ءباسپاسوزدى قاراپ وتىرۋعا ۋاقىتىنىڭ بولا بەرمەيتىنىن تۇسىنگەن بەك سۇلەيمەنوۆ، مۇنان كەيىن سوڭعى جاڭالىقتاردى شولا اڭگىمەلەپ بەرۋدى ادەتىنە اينالدىرعان ەكەن.
بىلگەن سويلەيدى
ءبىر عالىم ءوزىنىڭ دوكتورلىق ەڭبەگىن قورعاپ جاتسا كەرەك. داۋلى پىكىرلەر تۋىنداپ، اكادەميك الكەي مارعۇلان ەكى-ءۇش رەت شىعىپ سويلەپتى. سوندا ويناي بەرەتىن بىرەۋ:
– الەكە, بۇگىن كوپ سويلەپ كەتتىڭىز عوي، - دەيدى. بۇعان الەكەڭ:
– كىسى نە نارسە تۋرالى بىردەڭە بىلگەن سوڭ سويلەيدى عوي، بىلمەسە نەسىن سويلەسىن،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
تاپقىر جاۋاپ
بەلگىلى عالىم، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مالىك عابدۋللين 1946 جىلى دەموكراتياشىل جاستاردىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك فەدەراتتسياسىنىڭ قۇرىلتاي ماجىلىسىنە قاتىسۋ ءۇشىن انگلياعا بارعان ساپارىندا ءبىر توپ اعىلشىن:
– سىزدەر نەگە قۇداي جوق دەيسىزدەر. بىزدەر، اعىلشىندار بۇعان مىقتىمىز. اعىلشىندار دىنگە بەرىك! - دەپ وزەۋرەپ قويماپتى.
سوندا ماكەڭ:
– سىزدەر وزدەرىڭىز قارسى شىعىپ تۇرسىزدار! - دەيدى.
– قالايشا؟
– سىزدەردىڭ چارلز دارۆين دەگەن عالىمدارىڭىز بولعان جوق پا ەدى. شامالارىڭىز كەلسە الدىمەن سول كىسىمەن داۋلاسىپ الىڭىزدار، - دەگەن ەكەن سوندا ماكەڭ.
وزەۋرەگەن اعىلشىنداردىڭ اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلىپتى.
***
ءبىر جينالىستا بەلگىلى عالىم ىسقاق دۇيسەنباەۆتىڭ ارتقى جاعىنداعى ورىندىققا سىرباي ماۋلەنوۆ وتىرىپ قالىپتى. سوندا سىرباي اقىن ىسەكەڭنىڭ ءبىتىمىن مەڭزەپ:
جەلكە جاعى جەتى ادىر، جىلقى جايساڭ جەتكەندەي. توبە جاعى تاپ-تاقىر تايلاق تايىپ كەتكەندەي، - دەپ ازىلدەگەن ەكەن.
دارقان مىنەز
بىردە «الماتى» ساناتوريىندە عابيت مۇسىرەپوۆ پەن بەلگىلى سىنشى-عالىم نىعمەت عابدۋللين بىرگە دەمالىپتى. الدەبىر اڭگىمەنىڭ ورايىندا عابەڭ:
– نىعمەت، سەن بايقايسىڭ با؟... وسى ماقتاۋ سوزگە كەلگەندە اقىن-جازۋشىلاردىڭ ىشىندە سىربايدان اسقان شەشەن ادامدى كورە المادىم. اسىرەسە سىرباي يۋبيلەيلەردە سويلەگەن كەزدە ەت جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ جىبەرەدى. ەندى ءبىر اڭعارعانىم – ءبىزدىڭ سىرباي ماقتاۋعا كەلگەندە ادام اتاۋلىنى الالامايدى. ونىسى نەسى؟ - دەپ سۇراپتى.
سوندا نىعمەت ءسال ويلانىپ:
– عابە، ول كىسى عۇمىرى ءتىرى جانمەن ءجۇز شايىسىپ كورگەن جوق قوي، - دەيدى. – ەشكىممەن ۇرىسپايدى دا، رەنجىسپەيدى دە... كوڭىلى دە سارىارقاداي كەڭ، دارقان ادام ەمەس پە! سوسىن وزگەلەردى دە وزىندەي ساناپ، شەتىنەن ماقتاي بەرەدى دە! - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
كۇي مەن كوڭىل
عالىم، جازۋشى مىرزابەك دۇيسەنوۆ بىردە ايگىلى كومپازيتور دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ تارتقان كۇيىن تىڭداپ وتىرىپ، ەرەكشە اسەرگە بولەنگەن سەزىممەن:
– ەكى دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورىڭىز،- دەپتى.
– قايدام، دومبىرا تارتقان كىسى ول دۇنيەدە توزاق وتىنا كۇيەدى دەۋشى ەدى، ماعان جۇماعىن قيا قويار ما ەكەن؟ - دەپ قارت اجە جىميادى. سوندا مىرزابەك وتىرىپ:
– دومبىرانىڭ ارقاسىندا بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن كوردىڭىز. ال، ول دۇنيەدە جازاتايىم مۇڭكىر-ناڭكىر كەلىپ تەرگەي باستاسا، ءسىز جاۋاپتىڭ ورنىنا كۇيىڭىزدى تارتا بەرىڭىز. ساڭىلاۋلى بولسا وزدەرى دە ويلانار، - دەگەن ەكەن.
مارتەبەلى باعا
اكادەميك احمەت جۇبانوۆ پەن حاميت ەرعاليەۆ كورشى تۇرىپتى دەسەدى. جولى ءبىر بولعان سوڭ احاڭ حاماڭدى كۇندە ماشيناسىمەن الا كەتەدى ەكەن. بىردە جولدا كەلە جاتىپ: احاڭ:
– حاميت، وسى سەن قانداي اقىنسىڭ؟ - دەپ سۇراپتى حاماڭنان.
– ونى ەندى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، - دەپتى حاماڭ تىكەلەي جاۋاپتان جالتارىپ.
– مەن بىلسەم، سەن وسال اقىن ەمەسسىڭ، - دەپتى احاڭ.
– مۇنداي باعا بەرۋىڭىزگە نە سەبەپ؟
– سەبەبى سول، شوفەرى اكادەميك اقىن وسال بولماسا كەرەك، - دەگەن ەكەن احاڭ.
«اكادەميكتىڭ بالاسى ەمەسپىن عوي»
پيانينو ويناپ، نوتا جازىپ وتىرعان اكادەميك-كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆقا قىزى عازيزا «انا نوتانى دۇرىس المادىڭىز، مىناسى ولاي ەمەس» دەپ ەسكەرتە بەرىپتى. سوندا احاڭ:
– قىزىم-اۋ، مەن سەن سياقتى اكادەميكتىڭ بالاسى ەمەسپىن عوي. ءجاي قارا شارۋادان تۋعانمىن، سوندىقتان دا قاتەلەسۋىم زاڭدى،- دەپتى.
ىسمەت كەڭەسباەۆ پەن ماۋلەن بالاقاەۆ
ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ستۋدەنتتەر ەسىندە قالعان ەرەكشە تۇلعانىڭ ءبىرى ىسمەت كەڭەسباەۆ بولسا، ەكىنشىسى ماۋلەن بالاقاەۆ. ەكەۋى دە ۇلتتىق اكادەميانىڭ مۇشەسى، ەكەۋى دە پروفەسسور. ەكەۋى دە ءتىل مامانى، الەمگە ايگىلى تۇركولوگتار. قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن بىرگە قالاسقان، ۇزەڭگى قاعىسىپ قاتار جۇرگەن قۇرداستار. عىلىم، بىلىمدە دە، ومىردە دە بىرگە ءجۇرىپ، اقتىق ساپارعا دا بىرىنەن ءبىرى قالماي ۋادەلەسكەندەي بىرىنەن سوڭ ءبىرى قالماي اتتاندى. وزدەرى كەتكەنمەن قازاق ءتىلى بىلىمىندە وشپەس ىزدەرى قالدى، قانشاما شاكىرت تاربيەلەپ، سولار ارقىلى تاعلىم، تاربيەنىڭ ۇلگىسىن قالدىردى. ەكەۋى دە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ايتۋلى ۇستازدارى ەدى.
ەكەۋىنىڭ ساباق بەرۋ ۇلگىسى ەكى باسقا ەدى، سونداي-اق تىڭداۋشىنى ۇيىتارلىق قابىلەت-قارىمى دا ارقيلى بولاتىن. سەكەڭنىڭ سويلەۋ ماقامىنان ماسەلەنى اۋماعىمەن قوپارىپ قيسىنداتا ءتۇسىندىرۋ جاعى باسىم كورىنەتىن. قاي ماسەلەدە دە العىرلىعى بايقالىپ تۇراتىن. قازدىڭ داۋىسىنداي ساڭقىلداي شىعاتىن قوڭىر ءۇنى كىمدى دە بولسا ۇيىتىپ اكەتەتىن. ءسوزىنىڭ ارا-اراسىندا ءازىل-قالجىڭىن دا ارالاستىرىپ وتىراتىن. قالجىڭنىڭ كوبى ءوزىنىڭ قاتار-قۇربى دوستارىنا باعىتتالىپ جاتاتىن. ونداي ءازىل-وسپاقتىڭ ساداعى اسىرەسە م. بالاقاەۆ پەن ع. مۇساباەۆقا تۋرالانادى.
ال م. بالاقاەۆتىڭ تاقىلەتى مۇلدە باسقاشالاۋ. ول ەش ۋاقىتتا داۋىسىن كوتەرىپ سويلەگەن جان ەمەس. سوعان قاراماستان ونىڭ ايتقانى دىتتەگەن جەرىنە جەتپەي قويعان ەمەس. قازاق ءسوزىنىڭ مايىن تامىزىپ سويلەۋگە شەبەر-اق ەدى. ويتكەنى، ول كىسىنىڭ سوزىندە ارتىق-اۋىس ەشتەڭە بولمايتىن. ماكەڭ ءازىل-قالجىڭعا ءتىپتى شەبەر بولاتىن. ماقتامەن باۋىزداي-تىن كىسىنىڭ ءوزى.
قازاق ءتىلى ساباعىنىڭ وزىندە ۋىتتى قالجىڭ ءسوزىن تۇزدىقتاپ، تىڭداۋشىسىن سەرگىتىپ الىپ، ماقساتتى ويىن ارى قاراي جايلاپ جالعاستىرا بەرەتىن. سودان دا بولار ول كىسىنىڭ دارىسىنەن ەشكىم جالىعىپ كورگەن ەمەس. ۇستازدان ۇيات بولماسىن دەپ ساباعىنان قالماي، بەر-گەن تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا تىرىساتىنبىز.
سەكەڭ مەن ماكەڭنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە ءدارىسىن تىڭداپ وسكەن كوپ شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرىمىن. تاعدىر بۇيىرتىپ كەيىن ەكەۋىمەن دە قىزمەتتەس بولىپ، شاكىرتتىك ءىسىمدى جالعاستىرا بەردىم. ىسمەت كەڭەسبايۇلى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى دا، ماۋلەن بالاقايۇلى سول ينستيتۋتتاعى ءتىل مادەنيەتى ءبولىمىنىڭ باستىعى بولدى. مەن عىلىمي جۇمىسقا وسى بولىمدە باۋلىندىم. ەكەۋى دە ۇستازدىق ونەرىن توقتاتقان جوق. ەكى ۇستازدىڭ تاربيەسىن كوپ كوردىم، تاعلىمىن الدىم. كانديداتتىق جۇمىستى دا، ديكتورلىق جۇمىستى دا ۇستازدارىمنىڭ باتاسىن الا وتىرىپ قورعادىم. اياۋلى ۇستازدار قاسىندا كوبىرەك بولعاندىقتان ولاردىڭ ادامي قالجىڭ ازىلدەرى، ادامي ارا قاتىناسى جادىمدا. سولاردىڭ قايسىبىرىن قايتالاپ ەسكە العان ارتىق بولماس. بىلگەن كىسىگە ولاردىڭ تاربيەلىك ءمانى بولار دەيمىن.
جالپى ماكەڭنىڭ قازاقى تىلمەن ايتقاندا جاتىپ اتارلىعى باسىمداۋ ەدى. قيسىنى كەلگەن تۇسىن قالت جىبەرمەيتىن. جامباسقا سالىپ تارتىپ جىبەرەتىن. قايسىبىر تۇستا اڭعال-دىق پەن قوپالدىق جاساپ العانمەن سەكەڭ دە ەسەسىن جىبەرمەيتىن. ەلگە الدەقاشان اڭىز بوپ تاراپ كەتكەن مىنا ءبىر قالجىڭدى قالاي ۇمىتارسىڭ. بىردە ىسمەت كەڭەسبايۇلى قاتتى ناۋقاستانىپ اۋرۋحانادا جاتىپ قالادى. ەجەلگى دوسىنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا ماۋلەن بارىپ «ءا، سابازىم ول جاقتان دا امان قايتقانبىسىڭ» دەيتىن كورىنەدى. سويتسە، ارەڭ سويلەپ جاتقان سەكەڭ «قۇلاعىڭدى جاقىندات» دەيدى دە «كەتىپ-اق قالاتىن رەت بولعان ەدى. بىراق ول جاقتا دا ادامدى الفاۆيت تارتىبىمەن الادى ەكەن. ك-ءنىڭ ازىرگە كەرەگى جوق، بىزگە ب كەرەك دەپ ساعان مەنى شاقىرتۋعا جىبەردى، بالاقاەۆ» دەپ جايلاپ ەزۋ تارتقان ەكەن.
جارىقتىقتار قيسىنى كەلگەن جەردە قالجىڭ سوزدەن ەكەۋى دە باس تارتپاعان. ءتىپتى قانىش يمانتايۇلى قايتىس بولىپ، ول كىسىنىڭ ءمايىتى سالىنعان تابىتتى بۇكىل ەل ورتالىق بەيىتكە دەيىن جاياۋ اپارعانى جادىمىزدا. سول قارالى شەرۋدىڭ ءبىر تۇسىندا سەكەڭ ماكەڭدى نۇسقاپ ەجەلگى ادەتىنە باسىپ «قاشانعى قازاق قىرىلا بەرەدى وسى. سەنىڭ دە كەزەگىڭ كەلگەن جوق پا ءوزى» دەيدى جايلاپ. سوندا ماكەڭ قولىن جوعارى نۇسقاپ، «ىسمەت، ول بىزگە بايلانىستى ەمەس. ونىڭ بيلىگى جوعارىدا، ول كىسى ءبارىن بىلەدى. ءازىر كىلەڭ يگى جاقسىلاردى الىپ جاتىر. ەندىگى يگى جاقسىمىز سەن دەپ ءجۇرمىز عوي» دەپتى. جۇرت اشىق كۇلە الماي ىشتەن بۋلى-عىپتى.
ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قيماستىق سەزىمى تەرەڭ بولعانىن ىسمەت كەڭەسبايۇلى قايتىس بولعاندا كوردىم. ماكەڭ ەسكى دوسىنىڭ باسىندا وتىرىپ ەگىل-تەگىل جىلادى. ول كىسىنىڭ جىلاعانىن ءبىرىنشى رەت كورۋىم. وپاسىز جالعان دۇنيە-اي!
( ومىرزاق ايتبايۇلى. «ونەگەلى ءومىر» اتتى كىتاپتان»، 129-131 بەتتەر. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2016)
ماكەڭ مەن سەكەڭ ايتقان ەكەن...
قازاق ءتىلىنىڭ قوس تارلانى (ماۋلەن بالاقاەۆ پەن ىسمەت كەڭەسباەۆ) ايتتى دەگەن اڭگىمەنىڭ كوبى بۇل كۇندە اڭىزعا اينالىپ كەتتى. بۇل ادامداردىڭ عالىم رەتىندەگى ەڭبەكتەرى ءوز الدىنا دا، ادام رەتىندەگى اڭگىمەلەرى ەكىنشى ءبىر قىزىقتى سالا. ءسال دە بولسا ەزۋ تارتقىزىپ، ەس جيناتاتىن ولاردىڭ ءازىل-قالجىڭدارىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ دا بىلە جۇرگەنى ماقۇل-اۋ دەگەن ويمەن قولعا قالام الىپ ەم. ەندى سوعان كەزەك بەرەلىك.
ماكەڭنىڭ ديرەكتورلىعى
ءبىر جولى سەكەڭ ۇزاق مەرزىمگە شەتەلگە ساپارعا شىعاتىن بولادى، ۋاقىتشا ديرەكتور ەتىپ قالدىراتىن ءبىر سوليدنىي ادام ىزدەيدى. ءارى ويلاستىرا، بەرى ويلاستىرا كەلگەندە، ماكەڭنەن ارتىق لايىقتى ادام تاپپايدى. ءسويتىپ قانەكەڭمەن (قانىش ساتباەۆپەن) كەلىسەدى دە ماكەڭدى ينستيتۋتقا ديرەكتور ەتىپ قالدىرادى. بۇل ءتىل مەن ادەبيەتتىڭ ءبىر ينستيتۋت بوپ تۇرعان كەزى بولاتىن. جوسپارلى جۇمىس بۇرىنعىشا ءوز جونىمەن ءجۇرىپ جاتادى. مەرزىمدى ۋاقىتى ءبىتىپ، سەكەڭ ساپاردان ورالادى. اسا كوڭىلدى الپاۋىت ادام اۋەلى ماكەڭە ء(وزىنىڭ كابينەتىنە) كەلىپ، اسەرلەرىن ۇزاق اڭگىمەلەيدى. بىراق ماكەڭ ەلپەكتەپ، ورنىنان قوزعالىپ، ورىندىق ۇسىنۋ ورنىنا، بارىنشا سالماقتانا، سىزدانا تىڭداپ وتىرادى. انە-مىنە دەگەنشە سەكەڭ اڭگىمەسىن تاۋىسىپ بىتەدى دە اۋىلدىڭ جاعدايىن سۇراي باستايدى. ماكەڭ بولسا كرەسلوعا جابىسىپ قالعانداي ديرەكتورلىق ورىندى بوساتار ءتۇرى جوق. شىدامى تاۋسىلا باستاعان سەكەڭ ەندى بىردەڭە دەي بەرگەندە تەلەفون شىر ەتە قالدى. ماكەڭ ترۋبكانى جايلاپ الدى دا:
- ءا، قانەكەڭبىسىز. يا، يا كەلدى، وسىندا وتىر. جوق ءالى بىلمەيدى، ايتقان جوقپىن. اپتىعىن باسسىن ۋاقىت بار عوي. بالكىم ءوزىڭىز ... مەن-اق ايتايىن با، مەيلى، جارايدى قانەكە، - دەپ ءسوزدى توقتاتادى. ءسويتىپ ستول جيەگىندەگى شاقىرتقى كنوپكانى باسىپ قالادى. سىلاڭ ەتىپ جەتىپ كەلگەن سەكرەتارشاعا:
- بىزگە ءبىر شاي كەلتىرشى، قالقام. سەكەڭ ۇزاق جولدان كەلدى عوي، شاي ءىشىپ ەنتىگىن باسسىن، - دەيدى بارىنشا سالماقپەن. مىنا جاعدايدى كورىپ وتىرعان سەكەڭ ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارىپ، نە دەرىن بىلمەي، ەنتىك باسپاق تۇگىلى، ەندى بولماسا جارىلارمان كۇيگە تۇسەدى. اقىرى شىدامى تاۋسىلعان ول:
- يا، ال نە جاڭالىق بار، جاعدايلارىڭ قالاي؟ - دەيدى.
ماكەڭ ونشا ءمان بەرمەگەندەي، كرەسلوعا ودان سايىن شالقالاي بەرىپ:
- شاي الىپ وتىرساڭىزشى، سەكە؟! - دەپ ءتىپتى سىزدانا تۇسەدى. بۇرىن «سەن» دەپ سويلەسىپ جۇرگەن قۇرداسى، ەندى بۇگىن سىزدانىپ «ءسىز» دەپ سىزىلا قاپتى. بارىنەن دە وسىنىسى ءوتىپ بارادى. ءبىر وزگەرىستىڭ بارىن ءىشى سەزە باستاعانمەن، مانالى بەرى سۇراۋعا باتىلى بارماي وتىرعان سەكەڭ، نەدە بولسا بىلەيىن دەگەن ويمەن:
- ءاي، نەمەنە سوندا، بىردەڭە بولدى ما، ايتساڭشى، - دەپ ەدى ماكەڭ ودان سايىن ماڭىزدانىپ، وڭ قولىن كوتەردى دە:
- ءاي، باتىر، سابىر. ەر جىگىتتىڭ باسىنا دۇنيەدە نە كەلىپ، نە كەتپەيدى. كەشە سەن، بۇگىن مەن دەگەندەي، الماسىپ كەلە جاتقان زامان عوي. سەن كەتكەلى تالاي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. قازىر ەستيسىڭ. ءبارىن اقىلعا جەڭدىرەتىن الىپ ادامسىڭ عوي، دوستىم. سابىر ەت! - دەگەن. سەكەڭ ءتىپتى تۇتىگە باستادى.
- نە بوپ قالدى، سونشاما، اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى دەگەن، ايتساڭشى!
جۇلقىنا تۇسكەن سەكەڭنىڭ ودان سايىن دەگبىرىن قاشىرىپ، ماكەڭ ءۇنسىز عانا تاعى دا شاقىرتقى تەتىكتى باسىپ قويادى. لىپ ەتىپ كىرىپ كەلگەن قىزعا «كەشەگى، قانەكەڭ بەرگەن بۇيرىقتى اكەلشى» دەدى. ول دەرەۋ الگى قاعازدى ماكەڭ قولىنا ۇستاتا قويدى. ءوز ويىمەن ءوزى الەك بوپ الابۇرتىپ ول قاعازدىڭ قانداي قاعاز ەكەنىمەن شارۋاسى بوعان جوق. ايتەۋىر ءبىر سۇمدىقتىڭ حابارشىسىنداي ونى ماكەڭ سيپالاپ وتىردى دا:
- دوستىم، اۋىر بولسا دا ايتايىن، نە بولسا دا كوتەرىپ كەتەتىن نارلىعىڭ بار ەدى عوي تىڭدا، شىدا يا. سەن كەتكەلى تالاي وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. مەن بۇرىن بىلە بەرمەيدى ەكەم. مىنا جۇمىس ماعان ءتىپتى قولايلىراق سياقتى. جوسپار وزىنەن-ءوزى ءجۇرىپ جاتىر. اندا-ساندا كەلەتىن قاعازدارعا بۇرىشتاما قويىپ وتىرۋعا دا ابدەن داعدىلانىپ الدىم. ءوزىڭ بىلەسىڭ، سەن سياقتى ەمەس، مىنەزىم جۇمساق اداممىن عوي. سودان دا شىعار كوللەكتيۆ تە «ماكە، ماكەلەپ» ماعان ابدەن باۋىر باسىپ الدى. ال مەنىڭ جۇرتپەن بەت جىرتىسا بەرمەيتىنىم وزىڭە دە ايان ەمەس پە؟! شاماسى قانەكەڭە دە وسى مىنەزىم ۇناعان بولۋ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە جۇمىستار دا ىڭ-جىڭسىز ءبىتىپ جاتىر. ءبىر كۇنى مەنى شاقىرىپ الىپ: «ماكە، ءسىزدى ءبىز وسى ديرەكتورلىققا ۇيعارىپ وتىرمىز؟» دەمەسى بار ما. مەن ءۇشىن بۇل كۇتپەگەن جاعداي ەدى. ساسقانىمنان: «قانەكە-اۋ، سەكەڭ ءالى ءتىرى عوي!» دەپپىن. ول: «سەكەڭ جونىندە ساسپاڭىز، ءبىراز جىل ىستەدى. ءوزىمىز ايتارمىز، تۇسىنىگى مول ادام عوي» دەگەن سوڭ وتىرعان جايىم بار. سەكە! مىنە، جاڭالىعىمىز وسى...
شىدامى ابدەن تاۋسىلعان سەكەڭ الگى اشەيىن قاعازدى تەكسەرۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي، اۋىر دەنەسىمەن اپىرىپ-جاپىرىپ، كابينەتتەن اتا جونەلدى. سول داۋىل كەۋلەگەن ەكپىنمەن بارىپ، كەلەسى بولمەدە وتىرعان ءمۇسىلىم بازارباەۆتىڭ (ول كەزدە ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى بولاتىن) ەسىگىن جۇلقا اشادى دا، اماندىق جوق، ساۋلىق جوق:
- سەندەر ءبارىڭ مەنەن قۇتىلا الماي جۇرسىڭدەر عوي، ءا؟ ءبۇلدىرۋىن ءبۇلدىرىپ، سەن دە تۇك بىلمەگەنسىپ وتىرسىڭ با؟
مىناداي وقىس اڭگىمەدەن شوشىنا تۇسكەن ءمۇسىلىم:
- وۋ، سەكە، نە بوپ قالدى، اسسالاۋماعالەيكۇم، اۋەلى امانداسالىق تا، - دەي بەرگەندە، باسقا اڭگىمە قۇلاعىنا ەنبەي تۇرعان سەكەڭ، ودان ءارى جۇلقىنىپ:
- نە دەپ وتىر، اناۋ مۇرىنىڭ. جارىعان ەكەنسىڭدەر ديرەكتورلىققا. مۇنداي مانساپقورلىعىن قاراشى، كوتىن جەلىمدەپ قويعانداي، ورنىنان تۇرىپ سالەم دە المايدى عوي، - دەگەندە بارىپ ءمان-جايدى اڭعارعان مۇسەكەڭ، شەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلەدى.
- سەكە، قۇرداسىڭىزدىڭ قالجىڭىن شىن كورىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ، - دەپ الپامساداي ادامنىڭ اڭعالدىعىنا ودان ءارى ءماز بولادى. ءوزىنىڭ قوپالدىعىنان قالجىڭ تورىنا وڭباستاي تۇسكەنىن ەندى عانا اڭعارعان سەكەڭ كەرى شورت بۇرىلدى دا قويقالاڭداپ بارىپ ءوز كابينەتىنىڭ ەسىگىن قايتا اشتى.
- ءاي، مۇرنىڭنىڭ... تۇر بىلاي، ءمۇيىزىڭ قاراعايداي بولعان شىعار، بوسات ورىندى، - دەگەن سەكەڭنىڭ مىنا قىلىعىن اجۋاعا اينالدىرعان ءماز ماكەڭ سىلق-سىلق كۇلىپ ورنىنان تۇرا بەرىپتى.
(ومىرزاق ايتبايۇلى. تىلعۇمىرلار (قازاق لينگۆيستەرى) اتتى كىتاپتان» ، – الماتى،2011. 165-166 بەتتەر.)
جۇمىستان شىققان شورا
شوكەڭ (شورا سارىباەۆ) ءبىراز ۋاقىت ءتىل ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ جۇمىس ىستەيدى عوي. ديرەكتورى ءابدۋالي قايدارعا ءوزىنىڭ اۋرۋلارىن ءتىزىپ، جۇمىستان بوساتۋىن سۇراپ ارىز جازا بەرىپتى. وعان ابەكەڭ: “اۋرۋى شىداۋعا بولاتىن اۋرۋ” دەپ بۇرىشتاما سوعىپ قايىرادى. شوكەڭ تاعى بىردە ارىز جازىپ: “بۇرىڭعى اۋرۋلارىم ازداي، ەندى قاراپ وتىرىپ وزىممەن ءوزىم سويلەسەمىن”، - دەپتى. ول ارىزعا ابەكەڭ: “بۇل - الجۋدىڭ نىشانى ەكەن، بوساتۋ كەرەك”، - دەپ شەشىپتى.
«قىسقارتۋ»
ءتىل عىلىمىنىڭ بەلگىلى مامانى، اكادەميك شورا سارىباەۆتىڭ جاسى كەلۋىنە بايلانىستى ۇلتتىق اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى شورانى جۇمىستان قىسقارتپاق بولادى. سوندا ول:
– باسەكە، مىنا ءبىر ءجايتتى ەسكەرۋىڭىزدى وتىنەمىن: ەگەر ءسىز مەنى جۇمىستان قىسقارتساڭىز، ۇيدەگى جەڭگەڭىز دە قىسقارتىپ جىبەرەتىن بولادى، - دەپتى.
ماقال جەتىسكەننەن شىقپايدى
بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە «جازۋشى» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى. بىردە باسپانىڭ كۇيىپ-جانىپ جاتاتىن جۇمىسىمەن رەنجىڭكىرەپ وتىرسا قالامداس دوستارىنىڭ ءبىرى كەلىپ:
– مۇحا، شارشاپ وتىرسىز عوي، جۇمىس كوپ-اۋ ءتارىزى، - دەيدى. سوندا مۇحتار:
– باسپانىڭ جۇمىسى ەمەس، باسقانىڭ جۇمىسى شارشاتادى، - دەپتى.
– يا، قاعازباستى جۇمىس قوي، - دەيدى قالامداس دوسى جانى اشىعان كەيىپتە.
- جۇمىسىڭ بۇزىق بولسا دا، قاعازىڭ تۇزىك بولۋ كەرەك، - دەپ مۇحتار بۇل جولى دا كەلتە ءتىل قاتادى.
– مۇحا-اۋ، تەك ماقالمەن سويلەيتىن بولعانبىسىز؟ - دەيدى دوسى. سوندا مۇحتار:
–ماقال جەتىسكەننەن شىقپايدى، - دەپ بۇل جولىدا كەلتە قايىرعان ەكەن.
قورقىنىشتىڭ تۇرلەرى
بەلگىلى ارحيتەكتور شوتا ۋاليحانوۆ ۇلى شوقاننىڭ اعايىنداس ۇرپاعى عوي. سول كىسىگە بىردە ءبىر تانىسى:
– وسى سەنىڭ فاميلياڭنان قورقامىن! - دەپتى.
سوندا شوتا:
– فاميلياما ءبىر كولەڭكە ءتۇسىرىپ الماسام ەكەن دەپ، سەنەن بۇرىن ءوزىم قورقامىن! - دەگەن ەكەن.
قۇراستىرعان ماقسۇتحان جاقىپ
