قازاقتا «اعا ولسە – جەڭگە مۇرا، ءىنى ولسە – كەلىن مۇرا» دەگەن ماقال بار. بۇل امەڭگەرلىك سالتىنان تۋعان ناقىل بولاتىن. امەڭگەرلىك دەگەنىمىز — ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى. كۇيەۋى ءولىپ، جەسىر قالعان ايەلدىڭ قايىن اعاسىنا نەمەسە قايىن ىنىسىنە، ياكي جۇبايىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرىنە تۇرمىسقا شىعۋى، نەكەلەسۋى. بۇل جەسىرىن جىلاتىپ، جەتىمىن قاڭعىرتپاۋ ءۇشىن جاسالعان ءداستۇر بولاتىن بولاتىن. الەۋمەتتىك جەلىدە "امەڭگەرلىك جاڭا زامان تالابىنا ساي ما؟" دەگەن سۇراققا جەلى قولدانۋشىلارى قىزۋ پىكىر بىلدىرۋدە. نازارلارىڭىزعا سول پىكىرلەردىڭ بىرقاتارىن ۇسىنسام.
ەسەت قالمانوۆ ەسىمدى اازامات "زورلىقسىز، ەكى تاراپتىڭ رازىلىعىمەن بولسا قولدايمىن" دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى. ال ەربول بولىسوۆ ەسىمدى جەلى قولدانۋشىسى "جەسىر كەلىنشەك ءوزى شەشىم قابىلداۋى كەرەك!" دەگەن ويىن بىلدىرگەن.
Bauirjan Berdibaev دەگەن ازامات بۇل داستۇرگە قاتىستى مىنانداي پىكىر قولدىرىپتى: "داستۇرگە زاماننىڭ قاتىسى جوق. ادامنىڭ نيەتى مەن ادامگەرشىلىگى ماڭىزدى. ءوز تۋىسىڭىزدىڭ ۇرپاعىن كوشەگە قاڭعىتىپ اركىمنىڭ قول استىنا تاستاۋ ادامگەرشىلىك دەپ سانامايمىن. اتا-بابالارىمىز وسى تۇرعىدا ۇتىمدى پايدالانعان دەپ ەسەپتەيمىن. جەسىرىن قاڭعىتپاعان، جەتىمىن جىلاتپاعان حالىق ەدىك، ەندى زامان سىلتاۋىمەن جەتىمدەرىمىزدى دالادا قاڭعىتىپ، جەسىرلەرىمىزدى اركىمنىڭ استىنا سالىپ وتىرىسىمىز مىناۋ. بۇل دەگەنىمىز ەگويستىكپەن، توپاستىعىمىز دەپ ويلايمىن".
سۇيرىك باككاراەۆا دەگەن ازامات امەڭگەرلىككە قاتىستى بىلاي دەيدى: "مەنىڭ ويىمشا دۇرىس، بىراق قازىرگى جاستاردىڭ تاربيەسىمەن، كوزقاراسىنان الىپ قاراساق دۇرىس پىكىر قولدامايدى. مەن وزىمدە قايىن اعام نەمەسە قاينىم رەتىندە سىيلاپ جۇرگەن ادامدىع كەيىن جارىم رەتىندە كوز الدىما ەلەستەتە المايمىن. مەن ءوزىم قولداي المايدى ەكەنمىن".
ال تۋگاناي ەسەنگابىلوۆا اتتى جەلى قولدانۋشىسى بۇل ءداستۇردى دۇرىس سانايدى ەكەن. ء"وزىنىڭ تەگىن قۇرمەتتەيتىن، تۇقىمىنا جانى اشىيتىن، اتا ءداستۇردى ۇستاناتىن ادامدار ، امەڭگەرلىكتى قولدانادى! دۇرىس-جول!" دەپ پىكىر قالدىرىپتى.
راۋانا بەيسەن اتتى جەلى قولدانۋشىسى بۇل ءداستۇردى قۇپتامايتىنىن جازىپتى. "مەن ءۇشىن قاجەت ەمەس ۇعىم. ارينە بۇرىن اتا-بابالارىمىز ء"وز قانىمىز" دەپ جەسىرىن جىلاتپاي ءوز ۇرپاعىن باسقا ەلمەن شاتاسپاۋى ءۇشىن قولداندى. بىراق مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم ماعان ءدال قازىرگى قوعامدا وتە دورەكى، دۇرىس ەمەس سياقتى" دەپ پىكىر ءبىلدىرىپتى.
Tauke Bolatbay ەسىمدى جەلى قولدانۋشىسى بۇل داستۇرگە قاتىستى بىلاي دەيدى: "امەڭگەرلىك دۇرىس باعىت! جەسىر جالعىز قالمايدى، شاڭىراقتىڭ وتى سونبەيدى، ال بالا ءوز تۋىستارىنىڭ اراسىندا وسەدى! زامان ورنىندا، كۇن شىعىستان شىعىپ باتىسقا باتىپ جاتىر. ادامي ۇعىمدار وزگەردى، نيەت پەن پەيىل وزگەردى. ۇلتتىعىمىز شايقالعانى انىق! حالىق بولىپ، ۇلت بولىپ ۇيىسا ءبىلىپ، ۇلتتىعىمىزدى قالپىنا كەلتىرە الساق كوپ جوعالتقانىمىز ورتامىزعا ورالار ەدى!"
بۇل ءداستۇردىڭ قاجەتتىگىن دىنمەن دە ءتۇسىندىرىپ جاتقان جاندار بار. كلارا لاحانكىزى ەسىمدى جەلى قولدانۋشىسى: "قايىندارى تۋعان باۋىرىنداي بوپ قالعان سوڭ، جەسىر ايەل وندايعا كونە قويمايدى. بىراق تۋعان قاينىسى ەمەس، ەكى-ءۇش اتا بولسا جەسىر تاڭداپ، بىرەۋىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋ كەرەك، سوندا بالالار جەتىمدىك كورمەي وسەدى. يسلامدا ايەلدىڭ جەسىر ءجۇرۋى حارام، ونىڭ جالعىزدان جالعىز كوشەگە شىعۋىنا تيىم سالىنعان" دەپ جازادى.
گۋلدانا اسانوۆا ەسىمدى ازامات: "وتە دۇرىس! اتا-بابامىزدىڭ ۇستانىمدارىمەن جۇرسەك قانەكەي! جەتىم-جەسىر، وگەي əكە، جات وتباسى بولماس ەدى، ءبىر انادان 2-3 ۇرۋدىڭ بالالارى تۋماس ەدى، قاتىگەزدىك، جەزوكشەلىك، ماسكۇنەمدىك، پەدوفيلدىك دەگەننىڭ اۋىلى الىسىراق بولار ەدى" دەگەن پىكىر بىلدىرسە، سەرجان شوكەەۆ "كەرەك. وتە دۇرىس. اعايىن-تۋىس اراسىندا جەتىمىن جىلاتپاۋ ءۇشىن، جەسىرىن قاڭعىتپاۋ ءۇشىن، اقىلعا سالىپ، كەلىسە وتىرىپ شەشكەندەرى دۇرىس. تاڭداۋدى مىندەتتى تۇردە جەسىردىڭ وزىنە بەرۋ قاجەت. جەسىر ءوزى تاڭداۋىن جاساپ، قايىناعاسىنىڭ با، قايىن ىنىسىنىڭبە ەتەگىنەن ءوزى ۇستايتىن بولادى" دەپ وي توپشىلايدى.
Nazira Musa ەسىمدى ازامات بۇل داستۇرگە قارسى شىقتى. "كەرەك ەمەس! ول دۇرىس ەمەس، ءوز جەڭگەڭدi قاتىن قىلىپ الۋ دەگەن سۇمدىق! ۇرپاعىن جىلاتقىسى كەلمەسە كومەكتەسسiن! جاعدايىن جاساپ بەرسiن! بۇرىن بولعان شىعار، بىراق قازىر 21 عاسىر! اركىمنىڭ ءوز تاڭداۋى بار!" دەدى ول.
اسحات قاسەنعالي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
