جەر ءجۇزى حالىقتارىنا تانىمال ميف بويىنشا، ەستە جوق ەسكى زاماندا قايىرىمدى پرومەتەي قۇدايلار مەكەنى - ءوليمپتىڭ تورىنەن ادامزات بالاسىنا وت ۇرلاپ اپەرەدى. قاھارلانعان باس ءتاڭىرى - زەۆس ونىڭ قول-اياعىن شىنجىرلاتىپ، كاۆكاز تاۋىنداعى قۇلاما جارتاستىڭ باسىنا بايلاتىپ قويادى. بۇل ازدىق ەتكەندەي، كۇن سايىن ءبىر تويىمسىز بۇركىت ۇشىپ كەلىپ، پرومەتەيدىڭ باۋىرىن اياۋسىز شوقىپ كەتىپ وتىرادى. بىراق باۋىر دا ءوز بەتىنشە قايتادان باستاپقى قالپىنا كەلە بەرەدى. بۇل جاعداي كۇندەردىڭ كۇنىندە ەرجۇرەك گەراكل الگى بۇركىتتى ءولتىرىپ، پرومەتەيدى ازاپتان قۇتقارىپ العانشا سوزىلادى. مىنە، تالاي كلاسسيكالىق تۋىندىعا ازىق ءارى ارقاۋ بولعان وسى سيۋجەتتەگى ءبىزدى قىزىقتىراتىنى – «باۋىر» تاقىرىبى.
مەديتسينا تاريحىن زەرتتەۋشىلەر باۋىردىڭ «وزىنشە ءوسىپ-ءونۋ», ياعني رەگەنەراتسيا قابىلەتى جونىندە العاش رەت وسى ميفتە ايتىلعان دەپ ەسەپتەيدى. راسىندا دا، ەجەلگى ەلليندەر باۋىردى ادامنىڭ «جاندى جەرى» دەپ ساناعان. سوندىقتان زەۆستىڭ پرومەتەيگە جازانىڭ جوعارىداعى ءتۇرىن تاعايىنداۋى جايدان-جاي ەمەس.
ال تۇركى جۇرتتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سالت-ساناسىن الىپ قاراساق، باۋىرعا قاتىستى تانىم-تۇسىنىكتەردىڭ اۋقىمى مەيلىنشە كەڭ، ءمانىسى الدەقايدا تەرەڭ ەكەندىگىن اڭعارامىز.
ەڭ الدىمەن، قازاقتاردا جانە ولارمەن سۇيەكتەس (تۋىستاس) حالىقتاردا باۋىر – ادامنىڭ جان دۇنيەسىنىڭ، ىشكى سارايىنىڭ قۇبىلىستارىن ايعاقتايتىن نازىك مۇشە.
التاي تۇركىلەرى وزدەرىنىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىن، تاعى باسقا دا كوڭىل-كۇي اۋاندارىن باۋىرمەن بايلانىستىرىپ، سول ارقىلى سەزدىرگەن.
مىسالى، تىۆالار (تۋۆالىقتار) قاتتى اياۋشىلىق تانىتۋدى «باارى اجىر» («باۋىرى اشۋ») دەيدى. قازاق تىلىندە «باۋىردىڭ» ورنىن پارسىدان ەنگەن «جان» باسقاندىقتان، اتالمىش تىركەس «جانى اشۋ» بوپ وزگەرىپ كەتكەن. پايىمداپ كورگەندە، بۇل جەردەگى «باۋىر» مەن «جان» سوزدەرى «جاسىرىن تۇردە» سينونيمدەر بولىپ شىعادى. سونداي-اق، تىۆالاردىڭ «باارى كاتكىجە كاتتىرار» («سمەياتسيا دو ۆىسىحانيا پەچەني») دەگەنىن قازاقشاعا «ىشەك-سىلەسى قاتقانشا كۇلۋ» نەمەسە «ءىشى كەپكەنشە (ولگەنشە) كۇلۋ» دەپ اۋدارامىز. بۇل ارادا «ءىش» پەن «باۋىر» ۇعىمدارىنىڭ ارالاس-قۇرالاستىعى اڭعارىلادى; مىسالى: ءىشى-باۋىرى ەلجىرەۋ (مەيىرىمى ءتۇسۋ), ءىشى-باۋىرىنا كىرۋ (جاعىنۋ), ءىشى ورتەنۋ (سىرقاتتانۋ، قينالۋ), ءىشى كۇيۋ (قىزعانۋ), قايعىسى ىشىنە ءتۇسىپ كەتۋ (قاتتى كۇيزەلۋ), ت.س.س. وسىعان ۇقساس، تىۆالار جاس نارەستەنىڭ ىزبايلانا جىلاعانىن «باارىن كادىر ىگلاار» («پلاكات تاك، چتو پەچەن ۆىسوحنەت») دەپ ايتادى. ءبىزدىڭ «جىلاعاننان ىشەگى ءۇزىلىپ كەتپەسىن» دەيتىنىمىز – سول ءسات. ال قازاقتىڭ «تاس باۋىرلىق» دەگەنى تىۆا اعايىنداردا كوپ ايىرماسىز - «تاش باارلىگ» («قاتىگەزدىك») كۇيىندە كەزدەسەدى [1].
قازاق تىلىندەگى باۋىر باسۋ، باۋىرىنا تارتۋ، باۋىرى ەزىلۋ، باۋىرىن كوتەرۋ، ت.ب. اۋىسپالى ءمانى بار قولدانىستار دا ءار الۋان ەموتسيونالدىق-ەكسپرەسسيۆتىك رەڭكتەردى يەمدەنەدى.
الاش ەلى ەڭ جاقىن تۋىستىقتى «باۋىر» سوزىمەن بىلدىرەدى. تىلىمىزدە «بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى» دەگەن تۇراقتى ءسوز ورامى بار.
الگى تىۆا جۇرتى ەرەكشە جاقسى كورەتىن كىسىسىن «باارىنىن ءودۇ بولعان»، ياعني – «باۋىرىنىڭ ءوتى بولعان» (ورىسشاعا سوزبە-ءسوز اۋدارماسى: «ستاۆشي جەلچيۋ ەگو پەچەني») دەپ ايتقان. ولاي بولسا، الگى تىركەسىمىزدىڭ اۋەلگى نۇسقاسى «بالا – ادامنىڭ باۋىر ءوتى» بولعانىنا كۇمان كەلتىرمەيمىز. تۇركمەندەر بالانىڭ قايتىس بولۋىن «باگىر اۆۋسى» («ياد پەچەني») دەگەن. سوندىقتان قازاق ءۇشىن اماندىق پەن ساۋلىقتىڭ بەلگىسى - باۋىردىڭ بۇتىندىگى بولعان. وسى مىسالدارداعى «باۋىر» مەن «ءوتتىڭ» اراقاتىناسىنا بايلانىستى ماسەلەنى مەديتسينا تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرىپ، ونى تۇركىلىك تانىمنىڭ اياسىندا عىلىمي نەگىزدەۋ - ءوز الدىنا قىزىقتى ماسەلە ەكەندىگىن ەسكەرتكىمىز كەلەدى. تەك ورىستىڭ «ياد» ءسوزى تۇركىنىڭ «ءوت» ء(ۇت، ۋىت، وتۋ، ت.ب. دىبىستىق قۇبىلۋلارىمەن قوسا) سوزىمەن تامىرلاس ەمەس پە ەكەن دەگەن بولجامىمىزدى ايتا كەتكەندى ءجون سانايمىز («ءوتى اۋزىنا قۇيىلۋ», «ۋىتى بويىنا جايىلۋ», ت.س.س).
قازاقتىڭ باقيلىق بولعان جاقىنىمەن «وي، باۋىرىمداپ» قوشتاساتىنى بەلگىلى. حاكاستار مەن تىۆالار و دۇنيەلىك كىسىنىڭ مايىتىمەن باۋىرىنىڭ تۇسىنا باۋىرىن تيگىزىپ باقۇلداسادى. زەرتتەۋشى چ.ۆ.مونگۋشتىڭ جازۋىنشا، بۇل ءراسىم باارىنگا دەەپ الىر دەپ اتالىپ، ولىلەر دۇنيەسىندە دە تىرشىلىك جالعاسا بەرەتىنىن مەڭزەيدى [2].
حاكاستاردا كۇيەۋى قايتىس بولعان ايەلگە بەيىتتىڭ باسىنان ءبىر ۋىس توپىراق اكەلىپ بەرەتىن بولعان. ايەل ول توپىراقتى باۋىرىنىڭ تۇسىنان ءۇش اينالدىرىپ، ءوزىن سابىرعا شاقىرعان. تەك ءبىر اپتادان سوڭ وعان مارقۇم جاتقان جەرگە بارۋعا رۇقسات ەتىلگەن. وندا دا ايەل بەيىتكە كەۋدەسىن قويىپ، ءبىر ۋىس توپىراقتى باۋىرىنان اينالدىرا تاستاعان. جەتىسىن بەرگەندە مارقۇمنىڭ تۋعان-تۋىستارى داستارحان باسىنا جينالىپ، باۋىردان جاسالعان تاعامدى كەۋدە تۇستارىنان ءۇش اينالدىرىپ، «پاارى تۋگەنمەزش!» («پۋست نە يستوششيتسيا ەگو پەچەن وت گوريا ي پەچالي»), ياعني «باۋىرى تۇگەسىلمەسىن» دەپ تىلەك ايتقان. بىراق قايتىس بولعان كىسىنىڭ سوڭىنان قىرىق كۇنگە دەيىن ولار باۋىردان ءدام تاتپاعان.
ءسويتىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ جەرلەۋ مەن جوقتاۋ سالتتارى كەزىندە دە «باۋىر» ءسوزىنىڭ ماڭىزى ارتادى ەكەن.
قىرعىزدىڭ «تۋگاندىن ءوزۇ تاارىنسا دا، بوورۋ تاارىنبايت» («تۋعانىڭنىڭ ءوزى تارىنسا دا، باۋىرى تارىنبايدى») دەگەن ماقالى جولىعادى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا باۋىردىڭ جارالعىشتىق، ءوسىپ-ونگىشتىك قابىلەتى دە نازاردان قاعىس قالماعان.
ماسەلەن، قازاقتاردا باۋىرىنان جارالۋ دەگەن فرازەولوگيالىق تىركەس ۇشىراسادى. بۇل ۇعىمنىڭ ءوز كەزەگىندە التاي تۇركىلەرى ەپوستارىنداعى قاھارمانداردىڭ باۋىردان ءوسىپ-ونەتىن بولىپ سۋرەتتەلۋىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعى ءسوزسىز. حاكاستاردىڭ مىناداي ءبىر ەسكىلىكتى ەرتەگىسى دە كەزدەسەدى. جالعىز بالاسى بار ەرلى-زايىپتى كىسىلەر سايان جەرىنەن قاشىپ شىعىپ، باسقا ايماققا بەت تۇزەيدى-مىس. جولدان اداسىپ، ابدەن ازىپ-توزىپ، اشتىقتان وزەگى ۇزىلەر بولعان ساتتە ايەل ءوزىنىڭ بالاسىن ءولتىرىپ، كۇيەۋىنە ونىڭ باۋىرىن جەگىزەدى. بالاسىنىڭ باۋىرى ءوز باۋىرىنا جاناسقان كەزدە الگى ەركەك: «بۇل باۋىر ءوزىمنىڭ باۋىرىمنان اۋمايدى ەكەن», - دەپ ءتىل قاتادى. بەلتيرلەرگە امان-ەسەن كەلىپ قوسىلعاندا دا، ولار باۋىر اساۋ ءراسىمىن جاسايدى. وسىلايشا، قارا باۋىردان اۋىز تيگەندەردەن تاراعان ەل «قارا ورمان» اتانىپ كەتكەن ەكەن دەيدى [3]. ارينە، «كاننيباليزمنىڭ» مۇنداي مىسالىن قارادۇرسىن، قيعاش تۇسىنبەگەن ءجون. ونىڭ ارعى جاعىندا – بەرتىندە ءىزى بۇرمالانىپ كەتكەن - «باۋىرعا» قاتىستى كونە ميفتىك تۇسىنىكتەردىڭ تۇرعاندىعى ايقىن. ايتالىق، قىرعىز تىلىندە «جەتي اتاڭدىن بوورۋن جە!» («جەتى اتاڭنىڭ باۋىرىن جە!») دەگەن سوزدەر جولىعادى. وعان كەرىسىنشە، قازاقتاعى قۇيرىق-باۋىر جەسىپ, قۇدا بولۋ جولى - ءاۋ باستاعى تۋىسۋ، ۇرپاق جالعاۋ سالتىنىڭ دۇرىس قالپىن ساقتاعان جۇرناعى.
سونىمەن بىرگە، كىسىنىڭ بويىنداعى قۋاتى مەن قايراتى، قابىلەتى مەن قارىمى باۋىرعا بايلانىستى دەپ ەسەپتەلەدى.
كوبىنە جىلقى مالىنا قاتىستى قولدانىلاتىن باۋىرىن جازۋ دەگەن تىركەستىڭ دە ماعىناسى وسىعان جۋىق. فيلولوگ-شىعىستانۋشى يۋ.اۆالياني يران ءتىلىنىڭ كەيبىر توپتارىندا كوڭىل-كۇي جاعدايلارىنىڭ تەك «ءدىل», ياعني «جۇرەك» سوزىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق «باۋىر» دەگەندى بىلدىرەتىن «ششاگار» (كۇردى), «دجەگار» (پارسى), «تسيگار» (تاجىك) سوزدەرىمەن دە سيپاتتالاتىندىعىن جازادى [4]. ەندى قازاق تىلىندەگى «جىگەرلى» مەن «جىگەرسىز» سوزدەرىنىڭ، ايتپەسە «جىگەرى قۇم بولۋ», «جىگەر كورسەتۋ», ت.س.س. فرازەولوگيزمدەردىڭ توركىنىن تانۋ قيىن ەمەس دەپ ويلايمىز. «سەكسەۋىلدىڭ جىگەرى» نەمەسە «كۇش-جىگەر» دەپ نەگە ايتاتىنىمىز دا بەلگىلى بولدى. مىنە، بايىرعى «تۇران-يران» بايلانىسىنىڭ «باۋىر» مەن «جىگەر» سوزدەرىنىڭ قيىسۋىنان كورىنگەن تىلدىك، تانىمدىق ءبىر مىسالى وسى.
سايىپ كەلگەندە، تۇركىلەردىڭ «ميفولوگيالىق اناتومياسىنىڭ» باۋىر اتاۋىنا قاتىستى تۇستارىنىڭ وسىنداي كەرەمەتتەرى كوپ.
«التايلىقتاردىڭ ۇعىمىنشا، ادام (باسقا داستۇرلەردەگى سەكىلدى، جۇرەك ەمەس) ناق وسى باۋىردىڭ ارقاسىندا قايىرىمدىلىق جاساي العان»، - دەپ جازىپتى بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.ۆ.انوحين [5].
فەرعانا وزبەكتەرىنىڭ ادەت-عۇرپىن مۇقيات زەردەلەگەن عالىم ب..كارمىشەۆا بىلاي دەپتى: «ەۋروپالىقتارداعى جۇرەك سياقتى، ورتا ازيا حالىقتارى ءۇشىن سەزىمنىڭ شوعىرلانعان ورنىن باۋىر سيپاتتايدى» [6].
شور تىلىندە پاار ءسوزى ءارى باۋىردى، ءارى جۇرەكتى بىلدىرەدى.
ءسويتىپ، التاي ايماعىن دا، ماۋرەنناھر ءوڭىرىن دە مەكەندەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ «باۋىر» ماسەلەسىنە قاتىستى كوزقاراستارىنىڭ بىرلىگىن بايقاۋعا بولادى.
سونداي-اق، شۋمەر مەن ەجەلگى تۇركى مادەنيەتتەرىنىڭ اراسىنداعى الدەبىر ۇقساستىقتار جايىندا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. ءبىزدىڭ بولجامىمىز «باۋىرعا» بايلانىستى. كەزىندە اتاقتى عالىم ي.دياكونوۆ «گيلگامەش تۋرالى ەپوستى» ورىس تىلىنە اۋدارىپ، ونىڭ ماتىنىنە ءوز تاراپىنان ءبىراز تۇسىنىكتەمەلەر جازدى. ەپوستىڭ ماتىنىندەگى قايسىبىر جولدى عالىم «ۆزىگرالا دۋشا ەگو، رازگۋليالاس» دەپ ەركىن اۋدارادى دا، وعان اياعىندا تۇسىنىكتەمە بەرگەن جەرىندە مىناداي سوزبە-ءسوز ءتارجىماسىن كەلتىرەدى: «رازۆيازاليس ەگو پەچەني، ۆزىگرالي» (نەگە ەكەنى بەلگىسىز، «باۋىر» كوپشە تۇردە الىنعان – ا.ش.). ءارى قاراي: «پەچەن ۆ پرەدستاۆلەني درەۆنيح ۆىۆيلونيان – وبيتاليششە چۋۆستۆ», - دەپ ناقتىلاي تۇسەدى [7]. سول سەكىلدى، س.كرامەردىڭ «تاريح شۋمەردەن باستالادى» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن گيلگامەش تۋرالى ەپوستىڭ ناعىز شۋمەرلىك نۇسقاسىنىڭ ءبىر جولىن اۋدارماشى ۆ.افاناسەۆا بىلاي دەپ ورىسشالايدى: «كاك ۆزىگرالو سەردتسە وت رەچەي ۆوينوۆ، ۆزۆەسيليلاس پەچەن!» [8]. وكىنىشكە قاراي، ي.دياكونوۆ ەپوستىڭ اككادتىق-بابىلدىق نۇسقاسىن تارجىمالاعاندىقتان، باۋىرعا قاتىستى پىكىرىن سول داۋىرمەن شەكتەپ تاستاعان. ءساتىن سالىپ، ۆ.افاناسەۆانىڭ اۋدارماسى باۋىردىڭ ودان ىلگەرىدەگى شۋمەرلەر ءۇشىن «كوڭىل-كۇي كورسەتكىشى» بولعاندىعىن راستاپ وتىر. بەرىدەگى الدىڭعى ازيا حالىقتارىندا، ونىڭ ىشىندە سەميتتەردە بۇل ۇعىم ساقتالماعان. سوندا باۋىرعا قاتىستى «شۋمەر-تۇركى» سايكەستىگىنىڭ سىرى نەدە؟ بىزدىڭشە، ارنايى زەرتتەگەن ءجون.
«ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ...». بۇل – تۇركى تانىمىنان تەرەڭ سۋسىنداعان گۋمانيست ابايدىڭ قاعيداسى. وسىعان قوسا، عۇلاما اقىن ءوزىنىڭ «ون ءتورتىنشى سوزىندە»: «ءتىرى ادامنىڭ جۇرەكتەن اياۋلى جەرى بولا ما؟ ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جۇرەكتى كىسى دەگەنى – باتىر كىسى دەگەنى. ونان باسقا جۇرەكتىڭ قاسيەتتەرىن انىقتاپ بەرە المايدى», - دەيدى. راسىندا دا، ابايعا دەيىنگى قازاق «جۇرەك» ءسوزىن ەرجۇرەك، سۋجۇرەك ماعىناسىندا عانا قولداناتىن. ۇلى ويشىل جۇرتىمىزدىڭ ساناسى مەن سەزىمىنە توسىن توڭكەرىس جاساپ، باۋىردىڭ بۇكىل بۇرىنعى مىندەتىن جۇرەككە جۇكتەپ قويدى: «راقىمدىلىق، مەيىرباندىلىق، ءار ءتۇرلى ىستە ادام بالاسىن ءوز باۋىرىم دەپ، وزىنە ويلاعانداي ولارعا دا بولسا يگى ەدى دەمەك، بۇلار – جۇرەك ءىسى. اسىقتىق تا – جۇرەكتىڭ ءىسى. ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى. امالدىڭ ءتىلىن السا، جۇرەك ۇمىت قالادى» [9]. سونداي-اق، اباي قايرات پەن اقىلدى جۇرەككە بايلاپ بەردى. ونىڭ تەڭدەسسىز رەفورماتورلىعىنىڭ ءبىر قۇپياسى وسى «جۇرەك» كونتسەپتسياسىندا جاتىر.
ءار ءداۋىردىڭ ءوز ۇعىمى، ءوز ۇرانى بار. كوممۋنيزم يدەيالارىن قابىل ەتپەگەن الاشوردانىڭ قايراتكەرلەرى كەزىندە «ينتەرناتسيوناليزم» تەرمينىن قازاق تىلىنە «بەيباۋىرمالدىق» دەپ اۋدارعان.
بۇل – ءداستۇرلى ۇعىمدا ايتىلاتىن جاتباۋىر بولىپ كەتۋدەن ساقتاندىرۋ، ياعني «جات جارىلقامايدى، ءوز ولتىرمەيدى» دەگەن قاعيدانى ورنىقتىرۋ تالابى بولاتىن. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ «قالام قايراتكەرلەرى» اتتى ماقالاسىندا: «قازاق بالاسى «ۇلتىم»، «جۇرتىم»، «باۋىرىم» دەپ ۇيرەنىپ قالعان قازاقتىڭ باۋىرمال قالام قايراتكەرلەرى وكتيابر وزگەرىسى بولعاندا بىردەن ينتەرناتسيونال (بەيباۋىرمال) بولىپ وزگەرە المادى، وزگەلەردەي «الىمساقتان بەرى كوممۋنيست، ينتەرناتسيوناليست ەدىم» دەپ ايتۋعا اۋزى بارمادى. سوندىقتان بەيباۋىرمالدىق جولعا قىزمەت قىلىپ، باسشىلىق قىلا المادى. باۋىرمالدىق جولىندا قالاممەن قايرات ەتۋىن بەيباۋىرمالدىق جولىنداعى ۇكىمەت قوش كورمەيتىن بولدى. ءسويتىپ، قازاق قالام قايراتكەرلەرىنىڭ حالىندە داعدارىس بولىپ، وزگەرىستەن بۇرىنعى قارقىندارى قايتىپ، تارتىڭقىراپ قالدى», - دەپ جازدى [10]. مىنە، «باۋىرمالدىق – بەيباۋىرمالدىق» انتوگونيزمى الاش ارداگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە وسىنداي ءمان-مازمۇن تاۋىپ، زور ساياسي-الەۋمەتتىك جۇك ارقالادى.
اسىرەسە كوركەم شىعارمالاردا «باۋىر» ءسوزى كەزدەسەتىن فرازەولوگيالىق تىركەستەردى، سونداي-اق بۇل ۇعىم «جۇرەك» ماعىناسىن بەرەتىن تۇستاردى باسقا تىلدەرگە اۋدارۋ كەزىندە قيىنشىلىقتار تۋىندايتىنى راس. عالىمدار دا بۇعان نازار اۋدارا باستادى. ايتالىق، قىرعىز عالىمى ا.قاسيەۆا ءوزىنىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» پوەماسىنداعى انتروپومورفتىق مەتافورا جانە ونى اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى» اتتى ماقالاسىندا بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرعان [11].
سايىپ كەلگەندە، «باۋىر» ۇعىمىنىڭ سان سيپاتتى استارى تۇركى حالىقتارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ دۇنيەتانىمدىق دارالىعىن ايقىنداۋعا مول سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
امانتاي ءشارىپ
"Zebra" today
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1.تراديتسيوننوە ميروۆوززرەنيە تيۋركوۆ يۋجنوي سيبيري. چەلوۆەك. وبششەستۆو. – نوۆوسيبيرسك: ناۋكا. سيب.وتد-يە، 1989. – س.70.
2. مونگۋش چ. وبريادى كاك وتراجەنيە تراديتسيوننىح ۆەروۆاني تۋۆينتسەۆ ي حاكاسوۆ ۆ ءحىح-حح ۆۆ. اۆتورەفەرات ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني كانديداتا يستوريچەسكيح ناۋك. - تومسك، 2005. – س.25.
3. كاتانوۆ ن.ف. حاكاسسكي فولكلور. – اباكان: حاكاس كن.يز-ۆو، 1963. - س.113
4. يرانسكوە يازىكوزنانيە. يستوريا، ەتيمولوگيا، تيپولوگيا. – موسكۆا: ناۋكا، 1976. – س.74-75.
5. انوحين ا.ۆ. ماتەريالى پو شامانيزمۋ ۋ التايتسەۆ. – لەنينگراد: يزد-ۆو ران، 1924. – س.69.
6. درەۆنيە وبريادى، ۆەروۆانيا ي كۋلتى نارودوۆ سرەدنەي ازي. – موسكۆا: ناۋكا، 1986. – س.160.
7. ەپوس و گيلگامەشە. پەرەۆود ي.م.دياكونوۆا. – موسكۆا-لەنينگراد: ناۋكا، 1961. – س.153.
8. كرامەر س. يستوريا ناچيناەتسيا ۆ شۋمەرە. - موسكۆا: ناۋكا, 1991. – س.43.
9. قۇنانباەۆ ا. شىعارمالارى. ەكىنشى توم. – الماتى: جازۋشى، 1995. - 170-ب.
10.بايتۇرسىنۇلى ا. قالام قايراتكەرلەرى جايىنان //ەگەمەن قازاقستان. 2000 جىل، 5 اقپان (ازىرلەپ، ۇسىنعان پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ)7
11. كاسيەۆا ا. انتروپومورفنايا مەتافورا ۆ پوەمە «كۋتادگۋ بيليك» ي وسوبەننوستي ەە پەرەۆودا نا انگليسكي يازىك// Sosyal Bilimler Dergisi.2006.Sayı: 15, s.139-153.
