Jer júzi halyqtaryna tanymal mıf boıynsha, este joq eski zamanda qaıyrymdy Prometeı qudaılar mekeni - Olımptiń tórinen adamzat balasyna ot urlap áperedi. Qaharlanǵan bas táńiri - Zevs onyń qol-aıaǵyn shynjyrlatyp, Kavkaz taýyndaǵy qulama jartastyń basyna baılatyp qoıady. Bul azdyq etkendeı, kún saıyn bir toıymsyz búrkit ushyp kelip, Prometeıdiń baýyryn aıaýsyz shoqyp ketip otyrady. Biraq baýyr da óz betinshe qaıtadan bastapqy qalpyna kele beredi. Bul jaǵdaı kúnderdiń kúninde erjúrek Gerakl álgi búrkitti óltirip, Prometeıdi azaptan qutqaryp alǵansha sozylady. Mine, talaı klassıkalyq týyndyǵa azyq ári arqaý bolǵan osy sıýjettegi bizdi qyzyqtyratyny – «baýyr» taqyryby.
Medıına tarıhyn zertteýshiler baýyrdyń «ózinshe ósip-óný», ıaǵnı regeneraııa qabileti jóninde alǵash ret osy mıfte aıtylǵan dep esepteıdi. Rasynda da, ejelgi ellınder baýyrdy adamnyń «jandy jeri» dep sanaǵan. Sondyqtan Zevstiń Prometeıge jazanyń joǵarydaǵy túrin taǵaıyndaýy jaıdan-jaı emes.
Al túrki jurttarynyń, onyń ishinde qazaqtardyń salt-sanasyn alyp qarasaq, baýyrǵa qatysty tanym-túsinikterdiń aýqymy meılinshe keń, mánisi áldeqaıda tereń ekendigin ańǵaramyz.
Eń aldymen, qazaqtarda jáne olarmen súıektes (týystas) halyqtarda baýyr – adamnyń jan dúnıesiniń, ishki saraıynyń qubylystaryn aıǵaqtaıtyn názik múshe.
Altaı túrkileri ózderiniń qýanyshy men qaıǵysyn, taǵy basqa da kóńil-kúı aýandaryn baýyrmen baılanystyryp, sol arqyly sezdirgen.
Mysaly, tyvalar (tývalyqtar) qatty aıaýshylyq tanytýdy «baary ajyr» («baýyry ashý») deıdi. Qazaq tilinde «baýyrdyń» ornyn parsydan engen «jan» basqandyqtan, atalmysh tirkes «jany ashý» bop ózgerip ketken. Paıymdap kórgende, bul jerdegi «baýyr» men «jan» sózderi «jasyryn túrde» sınonımder bolyp shyǵady. Sondaı-aq, tyvalardyń «baary katkyje kattyrar» («smeıatsıa do vysyhanııa pechenı») degenin qazaqshaǵa «ishek-silesi qatqansha kúlý» nemese «ishi kepkenshe (ólgenshe) kúlý» dep aýdaramyz. Bul arada «ish» pen «baýyr» uǵymdarynyń aralas-quralastyǵy ańǵarylady; mysaly: ishi-baýyry eljireý (meıirimi túsý), ishi-baýyryna kirý (jaǵyný), ishi órtený (syrqattaný, qınalý), ishi kúıý (qyzǵaný), qaıǵysy ishine túsip ketý (qatty kúızelý), t.s.s. Osyǵan uqsas, tyvalar jas náresteniń yzbaılana jylaǵanyn «baaryn kadyr yglaar» («plakat tak, chto pechen vysohnet») dep aıtady. Bizdiń «jylaǵannan ishegi úzilip ketpesin» deıtinimiz – sol sát. Al qazaqtyń «tas baýyrlyq» degeni tyva aǵaıyndarda kóp aıyrmasyz - «tash baarlyg» («qatygezdik») kúıinde kezdesedi [1].
Qazaq tilindegi baýyr basý, baýyryna tartý, baýyry ezilý, baýyryn kóterý, t.b. aýyspaly máni bar qoldanystar da ár alýan emoıonaldyq-ekspressıvtik reńkterdi ıemdenedi.
Alash eli eń jaqyn týystyqty «baýyr» sózimen bildiredi. Tilimizde «Bala – adamnyń baýyr eti» degen turaqty sóz oramy bar.
Álgi tyva jurty erekshe jaqsy kóretin kisisin «baarynyn ódú bolǵan», ıaǵnı – «baýyrynyń óti bolǵan» (orysshaǵa sózbe-sóz aýdarmasy: «stavshıı jelchıý ego pechenı») dep aıtqan. Olaı bolsa, álgi tirkesimizdiń áýelgi nusqasy «Bala – adamnyń baýyr óti» bolǵanyna kúmán keltirmeımiz. Túrkmender balanyń qaıtys bolýyn «bagyr avýsy» («ıad pechenı») degen. Sondyqtan qazaq úshin amandyq pen saýlyqtyń belgisi - baýyrdyń bútindigi bolǵan. Osy mysaldardaǵy «baýyr» men «óttiń» araqatynasyna baılanysty máseleni medıına turǵysynan túsindirip, ony túrkilik tanymnyń aıasynda ǵylymı negizdeý - óz aldyna qyzyqty másele ekendigin eskertkimiz keledi. Tek orystyń «ıad» sózi túrkiniń «ót» (út, ýyt, otý, t.b. dybystyq qubylýlarymen qosa) sózimen tamyrlas emes pe eken degen boljamymyzdy aıta ketkendi jón sanaımyz («óti aýzyna quıylý», «ýyty boıyna jaıylý», t.s.s).
Qazaqtyń baqılyq bolǵan jaqynymen «oı, baýyrymdap» qoshtasatyny belgili. Hakastar men tyvalar o dúnıelik kisiniń máıitimen baýyrynyń tusyna baýyryn tıgizip baquldasady. Zertteýshi Ch.V.Mongýshtyń jazýynsha, bul rásim baarynga deep alyr dep atalyp, óliler dúnıesinde de tirshilik jalǵasa beretinin meńzeıdi [2].
Hakastarda kúıeýi qaıtys bolǵan áıelge beıittiń basynan bir ýys topyraq ákelip beretin bolǵan. Áıel ol topyraqty baýyrynyń tusynan úsh aınaldyryp, ózin sabyrǵa shaqyrǵan. Tek bir aptadan soń oǵan marqum jatqan jerge barýǵa ruqsat etilgen. Onda da áıel beıitke keýdesin qoıyp, bir ýys topyraqty baýyrynan aınaldyra tastaǵan. Jetisin bergende marqumnyń týǵan-týystary dastarhan basyna jınalyp, baýyrdan jasalǵan taǵamdy keýde tustarynan úsh aınaldyryp, «Paary týgenmezsh!» («Pýst ne ıstoıtsıa ego pechen ot gorıa ı pechalı»), ıaǵnı «baýyry túgesilmesin» dep tilek aıtqan. Biraq qaıtys bolǵan kisiniń sońynan qyryq kúnge deıin olar baýyrdan dám tatpaǵan.
Sóıtip, túrki halyqtarynyń jerleý men joqtaý salttary kezinde de «baýyr» sóziniń mańyzy artady eken.
Qyrǵyzdyń «Týýgandyn ózú taarynsa da, boorý taarynbaıt» («Týǵanyńnyń ózi tarynsa da, baýyry tarynbaıdy») degen maqaly jolyǵady.
Ata-babalarymyzdyń dúnıetanymynda baýyrdyń jaralǵyshtyq, ósip-óngishtik qabileti de nazardan qaǵys qalmaǵan.
Máselen, qazaqtarda baýyrynan jaralý degen frazeologııalyq tirkes ushyrasady. Bul uǵymnyń óz kezeginde Altaı túrkileri epostaryndaǵy qaharmandardyń baýyrdan ósip-ónetin bolyp sýrettelýimen sabaqtasyp jatqandyǵy sózsiz. Hakastardyń mynadaı bir eskilikti ertegisi de kezdesedi. Jalǵyz balasy bar erli-zaıypty kisiler Saıan jerinen qashyp shyǵyp, basqa aımaqqa bet túzeıdi-mys. Joldan adasyp, ábden azyp-tozyp, ashtyqtan ózegi úziler bolǵan sátte áıel óziniń balasyn óltirip, kúıeýine onyń baýyryn jegizedi. Balasynyń baýyry óz baýyryna janasqan kezde álgi erkek: «Bul baýyr ózimniń baýyrymnan aýmaıdy eken», - dep til qatady. Beltırlerge aman-esen kelip qosylǵanda da, olar baýyr asaý rásimin jasaıdy. Osylaısha, qara baýyrdan aýyz tıgenderden taraǵan el «qara orman» atanyp ketken eken deıdi [3]. Árıne, «kannıbalızmniń» mundaı mysalyn qaradúrsin, qıǵash túsinbegen jón. Onyń arǵy jaǵynda – bertinde izi burmalanyp ketken - «baýyrǵa» qatysty kóne mıftik túsinikterdiń turǵandyǵy aıqyn. Aıtalyq, qyrǵyz tilinde «jetı atańdyn boorýn je!» («jeti atańnyń baýyryn je!») degen sózder jolyǵady. Oǵan kerisinshe, qazaqtaǵy quıryq-baýyr jesip, quda bolý joly - áý bastaǵy týysý, urpaq jalǵaý saltynyń durys qalpyn saqtaǵan jurnaǵy.
Sonymen birge, kisiniń boıyndaǵy qýaty men qaıraty, qabileti men qarymy baýyrǵa baılanysty dep esepteledi.
Kóbine jylqy malyna qatysty qoldanylatyn baýyryn jazý degen tirkestiń de maǵynasy osyǵan jýyq. Fılolog-shyǵystanýshy Iý.Avalıanı ıran tiliniń keıbir toptarynda kóńil-kúı jaǵdaılarynyń tek «dil», ıaǵnı «júrek» sózimen ǵana emes, sondaı-aq «baýyr» degendi bildiretin «ágár» (kúrdi), «djegar» (parsy), «ıgar» (tájik) sózderimen de sıpattalatyndyǵyn jazady [4]. Endi qazaq tilindegi «jigerli» men «jigersiz» sózderiniń, áıtpese «jigeri qum bolý», «jiger kórsetý», t.s.s. frazeologızmderdiń tórkinin taný qıyn emes dep oılaımyz. «Sekseýildiń jigeri» nemese «kúsh-jiger» dep nege aıtatynymyz da belgili boldy. Mine, baıyrǵy «Turan-Iran» baılanysynyń «baýyr» men «jiger» sózderiniń qıysýynan kóringen tildik, tanymdyq bir mysaly osy.
Saıyp kelgende, túrkilerdiń «mıfologııalyq anatomııasynyń» baýyr ataýyna qatysty tustarynyń osyndaı keremetteri kóp.
«Altaılyqtardyń uǵymynsha, adam (basqa dástúrlerdegi sekildi, júrek emes) naq osy baýyrdyń arqasynda qaıyrymdylyq jasaı alǵan», - dep jazypty belgili zertteýshi A.V.Anohın [5].
Ferǵana ózbekteriniń ádet-ǵurpyn muqııat zerdelegen ǵalym B..Karmysheva bylaı depti: «Eýropalyqtardaǵy júrek sııaqty, Orta Azııa halyqtary úshin sezimniń shoǵyrlanǵan ornyn baýyr sıpattaıdy» [6].
Shor tilinde paar sózi ári baýyrdy, ári júrekti bildiredi.
Sóıtip, Altaı aımaǵyn da, Máýrennahr óńirin de mekendegen túrki halyqtarynyń «baýyr» máselesine qatysty kózqarastarynyń birligin baıqaýǵa bolady.
Sondaı-aq, Shýmer men ejelgi túrki mádenıetteriniń arasyndaǵy áldebir uqsastyqtar jaıynda az aıtylyp júrgen joq. Bizdiń boljamymyz «baýyrǵa» baılanysty. Kezinde ataqty ǵalym I.Dıakonov «Gılgamesh týraly eposty» orys tiline aýdaryp, onyń mátinine óz tarapynan biraz túsiniktemeler jazdy. Epostyń mátinindegi qaısybir joldy ǵalym «Vzygrala dýsha ego, razgýlıalas» dep erkin aýdarady da, oǵan aıaǵynda túsinikteme bergen jerinde mynadaı sózbe-sóz tárjimasyn keltiredi: «Razvıazalıs ego pechenı, vzygralı» (nege ekeni belgisiz, «baýyr» kópshe túrde alynǵan – A.Sh.). Ári qaraı: «Pechen v predstavlenıı drevnıh vyvılonıan – obıtalıe chývstv», - dep naqtylaı túsedi [7]. Sol sekildi, S.Kramerdiń «Tarıh Shýmerden bastalady» atty kitabynda keltirilgen Gılgamesh týraly epostyń naǵyz shýmerlik nusqasynyń bir jolyn aýdarmashy V.Afanaseva bylaı dep orysshalaıdy: «Kak vzygralo serde ot recheı voınov, vzvesılılas pechen!» [8]. Ókinishke qaraı, I.Dıakonov epostyń akkadtyq-babyldyq nusqasyn tárjimalaǵandyqtan, baýyrǵa qatysty pikirin sol dáýirmen shektep tastaǵan. Sátin salyp, V.Afanasevanyń aýdarmasy baýyrdyń odan ilgeridegi shýmerler úshin «kóńil-kúı kórsetkishi» bolǵandyǵyn rastap otyr. Beridegi Aldyńǵy Azııa halyqtarynda, onyń ishinde semıtterde bul uǵym saqtalmaǵan. Sonda baýyrǵa qatysty «shýmer-túrki» sáıkestiginiń syry nede? Bizdińshe, arnaıy zerttegen jón.
«Adamzattyń bárin súı baýyrym dep...». Bul – túrki tanymynan tereń sýsyndaǵan gýmanıst Abaıdyń qaǵıdasy. Osyǵan qosa, ǵulama aqyn óziniń «On tórtinshi sózinde»: «Tiri adamnyń júrekten aıaýly jeri bola ma? Bizdiń qazaqtyń júrekti kisi degeni – batyr kisi degeni. Onan basqa júrektiń qasıetterin anyqtap bere almaıdy», - deıdi. Rasynda da, Abaıǵa deıingi qazaq «júrek» sózin erjúrek, sýjúrek maǵynasynda ǵana qoldanatyn. Uly oıshyl jurtymyzdyń sanasy men sezimine tosyn tóńkeris jasap, baýyrdyń búkil burynǵy mindetin júrekke júktep qoıdy: «Raqymdylyq, meıirbandylyq, ár túrli iste adam balasyn óz baýyrym dep, ózine oılaǵandaı olarǵa da bolsa ıgi edi demek, bular – júrek isi. Asyqtyq ta – júrektiń isi. Til júrektiń aıtqanyna kónse, jalǵan shyqpaıdy. Amaldyń tilin alsa, júrek umyt qalady» [9]. Sondaı-aq, Abaı qaırat pen aqyldy júrekke baılap berdi. Onyń teńdessiz reformatorlyǵynyń bir qupııasy osy «júrek» konepııasynda jatyr.
Ár dáýirdiń óz uǵymy, óz urany bar. Kommýnızm ıdeıalaryn qabyl etpegen Alashordanyń qaıratkerleri kezinde «ınternaıonalızm» termınin qazaq tiline «beıbaýyrmaldyq» dep aýdarǵan.
Bul – dástúrli uǵymda aıtylatyn jatbaýyr bolyp ketýden saqtandyrý, ıaǵnı «jat jarylqamaıdy, óz óltirmeıdi» degen qaǵıdany ornyqtyrý talaby bolatyn. Mysaly, Ahmet Baıtursynuly óziniń «Qalam qaıratkerleri» atty maqalasynda: «Qazaq balasy «ultym», «jurtym», «baýyrym» dep úırenip qalǵan qazaqtyń baýyrmal qalam qaıratkerleri Oktıabr ózgerisi bolǵanda birden ınternaıonal (beıbaýyrmal) bolyp ózgere almady, ózgelerdeı «álimsaqtan beri kommýnıst, ınternaıonalıst edim» dep aıtýǵa aýzy barmady. Sondyqtan beıbaýyrmaldyq jolǵa qyzmet qylyp, basshylyq qyla almady. Baýyrmaldyq jolynda qalammen qaırat etýin beıbaýyrmaldyq jolyndaǵy úkimet qosh kórmeıtin boldy. Sóıtip, qazaq qalam qaıratkerleriniń halinde daǵdarys bolyp, ózgeristen burynǵy qarqyndary qaıtyp, tartyńqyrap qaldy», - dep jazdy [10]. Mine, «baýyrmaldyq – beıbaýyrmaldyq» antogonızmi Alash ardagerleriniń eńbekterinde osyndaı mán-mazmun taýyp, zor saıası-áleýmettik júk arqalady.
Ásirese kórkem shyǵarmalarda «baýyr» sózi kezdesetin frazeologııalyq tirkesterdi, sondaı-aq bul uǵym «júrek» maǵynasyn beretin tustardy basqa tilderge aýdarý kezinde qıynshylyqtar týyndaıtyny ras. Ǵalymdar da buǵan nazar aýdara bastady. Aıtalyq, qyrǵyz ǵalymy A.Qasıeva óziniń «Qutadǵý bilik» poemasyndaǵy antropomorftyq metafora jáne ony aǵylshyn tiline aýdarýdyń erekshelikteri» atty maqalasynda bul máseleni egjeı-tegjeıli qarastyrǵan [11].
Saıyp kelgende, «baýyr» uǵymynyń san sıpatty astary túrki halyqtarynyń, onyń ishinde qazaqtardyń dúnıetanymdyq daralyǵyn aıqyndaýǵa mol septigin tıgizetini sózsiz.
Amantaı Shárip
"Zebra" today
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1.Tradııonnoe mırovozzrenıe tıýrkov Iýjnoı Sıbırı. Chelovek. Obestvo. – Novosıbırsk: Naýka. Sıb.otd-ıe, 1989. – S.70.
2. Mongýsh Ch. Obrıady kak otrajenıe tradııonnyh verovanıı tývınev ı hakasov v HIH-HH vv. Avtoreferat dıssertaıı na soıskanıe ýchenoı stepenı kandıdata ıstorıcheskıh naýk. - Tomsk, 2005. – S.25.
3. Katanov N.F. Hakasskıı folklor. – Abakan: Hakas kn.ız-vo, 1963. - s.113
4. Iranskoe ıazykoznanıe. Istorııa, etımologııa, tıpologııa. – Moskva: Naýka, 1976. – S.74-75.
5. Anohın A.V. Materıaly po shamanızmý ý altaıev. – Lenıngrad: Izd-vo RAN, 1924. – S.69.
6. Drevnıe obrıady, verovanııa ı kýlty narodov Sredneı Azıı. – Moskva: Naýka, 1986. – s.160.
7. Epos o Gılgameshe. Perevod I.M.Dıakonova. – Moskva-Lenıngrad: Naýka, 1961. – S.153.
8. Kramer S. Istorııa nachınaetsıa v Shýmere. - Moskva: Naýka, 1991. – S.43.
9. Qunanbaev A. Shyǵarmalary. Ekinshi tom. – Almaty: Jazýshy, 1995. - 170-b.
10.Baıtursynuly A. Qalam qaıratkerleri jaıynan //Egemen Qazaqstan. 2000 jyl, 5 aqpan (ázirlep, usynǵan professor Tursynbek Kákishev)7
11. Kasıeva A. Antropomorfnaıa metafora v poeme «Kýtadgý bılık» ı osobennostı ee perevoda na anglııskıı ıazyk// Sosyal Bilimler Dergisi.2006.Sayı: 15, s.139-153.
