جاقىندا قر ۇقك شەكارا اكادەمياسىنىڭ پولكوۆنيك ۇسەنوۆ ەرىك ءنۇرالىۇلى باسشىلىق ەتەتىن فيلوسوفيا جانە الەۋمەتتىك-ساياسي پاندەر كافەدراسىنىڭ ۇجىمى «مەنتالدى تەرروريزم جانە ونىڭ قر ۇقك شەكارا قاۋىپسىزدىگىنە ىقپالى» اتتى تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.
وعان اكادەميا باستىعىنىڭ عىلىمي جۇمىستارى جونىندەگى ورىنباسارى پولكوۆنيك التىنبەكوۆ روللان ماراتۇلى جانە ارنايى تاكتيكا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلار قۇرامى مەن شەكاراشى كۋرسانتتار قاتىستى.
دوڭگەلەك ۇستەلگە كافەدرانىڭ پروفەسسورى قىزمەتشى مولتوباروۆا كۇمىس يششانقىزى مودەرراتورلىق ەتتى.
شارانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا العاش بولىپ ءسوز كەزەگىن العان روللان ماراتۇلى دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلارعا ساتتىلىك تىلەپ، تاقىرىپقا قاتىستى ءوز ويىن ايتتى.
ايتا كەتۋ كەرەك، دوڭگەلەك ۇستەلدى وتكىزۋدەگى نەگىزگى ماقسات - مەنتالدى تەرروريزمدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ءومىرى مەن قورعانىس قابىلەتىنە نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىن بۇزاتىن اسەردىڭ امبەباپ ءتۇرى رەتىندە قاراستىرۋ.
تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى قازىرگى جاعدايداعى تەرروريزمنىڭ حالىقارالىق سيپاتقا يە بولۋىمەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا، الەمدىك قوعامداستىقتا دا قاۋىپسىزدىككە تونەتىن ەلەۋلى قاتەرلەردىڭ ءبىرى بولۋىمەن بايلانىستى. حالىقارالىق تەرروريستەردىڭ ارەكەتتەرى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي، رۋحاني دامۋىنداعى وڭ ۇردىستەرگە نۇقسان كەلتىرەدى. تەرروريزم كۇردەلى الەۋمەتتىك-ساياسي قۇبىلىس رەتىندە جوعارى ۇيىمداستىرۋشىلىق دەڭگەيىمەن، تۇراقتى قارجىلاندىرۋمەن، جاڭا تەحنيكالىق جابدىقتالۋىمەن، ءوز قاتارىنا تەك فاناتيكتەردى، ءۇمىتسىز جۇمىسسىزداردى، از قامتىلعان ادامداردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كاسىبي دايىندالعان بىلىكتى مامانداردى دا تارتۋمەن سيپاتتالادى ەكەن. سوندىقتان، سالىستىرمالى تۇردە از شىعىندارمەن تەرروريستەر اۋقىمدى ماقساتتارعا قول جەتكىزىپ، الەمدىك وركەنيەتكە ۇلكەن مورالدىق جانە ماتەريالدىق زيان كەلتىرەدى. تەرروريستىك كۇشتەر قارۋ-جاراقتىڭ زاڭسىز اينالىمى، ەسىرتكى ترافيگى، زاڭسىز كوشى-قون، تاۋارلار مەن جۇكتەردىڭ كونترابانداسى، تابيعي رەسۋرستاردى زاڭسىز اكەتۋ سالالارىنداعى ترانسشەكارالىق ۇيىمداسقان قىلمىستىڭ قۇقىققا قارسى قىزمەتىمەن بايلانىستى.
بۇل تۇعىدا مەملەكەتتىك تىلدە بايانداما جاساعان 2-كۋرس كۋرسانتى ءا.فازىلبەك تاقىرىپقا قاتىستى قۇندى مالىمەتتەر كەلتىرىپ ءوتتى. اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتتىك شەكارانى كۇزەتۋ تەك شەكارا قىزمەتىنىڭ ەمەس، جالپى مەملەكەتتىك مىندەت بولىپ تابىلادى، ونىڭ نەگىزگى ۇرانى «مەملەكەتتىك شەكارانى تۇتاس حالىق كۇزەتەدى!». بۇل ۇران وتانىمىزدىڭ شىعىس وڭىرىنە جاقسى تانىس جانە بۇگىنگى كۇنگى وزەكتى ماسەلە. ءارى ونىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە جاتىر. بيلىك ورگاندارى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار، ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار، كوپتەگەن قامقورشىلار شەكاراشىلاردىڭ بارلىق ىستەرىنە جانە ءبىرىنشى كەزەكتە وتان شەبىن كۇزەتۋ مەن قورعاۋ ىسىنە كومەكتەسىپ وتىرادى. قىزمەتتىك جانە وپەراتيۆتىك ءىس-شارالارعا ات سالىسادى.
مەملەكەتتىك شەكارانىڭ كۇزەتىلۋىنە تىكەلەي اسەر ەتۋشى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – مەنتالدى تەرروريزم. ونىڭ الەۋمەتتىك شيەلەنىس تۋىنا تىكەلەي اسەرى ءارى شەكارا بەكەتىنەن وتۋشىلەر مەن شەكارا كەڭىستىگىندە تۇرۋشىلارعا ىقپال ەتۋ سەبەپتەرى. سوندىقتان نەگىزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى وسى قاۋىپتىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن انىقتاۋ مەن الدىن الۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ بولىپ تابىلادى.
مەنتالدى تەرروريزمنىڭ شىعۋ تەگى، پايدا بولۋ سيپاتى جانە ونىڭ شەكارالىق كەڭىستىككە اسەرىن قاراستىرماس بۇرىن، الدىمەن بەلگىلى ءبىر مادەني ورتادا تاربيەلەۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە ومىرلىك تاجىريبە جيناۋ بارىسىندا قالىپتاسقان الەمدى تانۋ مۇمكىندىگىن بىلدىرەتىن «مەنتاليتەت» ۇعىمىنا جۇگىنەيىك.
ادامدار عالامشاردىڭ تاعدىرى ءوز قولىمىزدا ەكەنىن ءتۇسىنۋى قاجەت. ەندى لوگيكالىق تۇردە مەنتال ءسوزىن تالقىلايتىن بولساق، ول دۇنيەگە دەگەن كوزقاراس، قانداي دا ءبىر مادەنيەتتى ورتادا ءوز ورنىن تابا ءبىلۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. مەنتالدىق – ول ويلاۋ ءتۇرى، جالپى رۋحاني جاعدايى. مەنتال دەگەنىمىز - كەڭ ماعىنالى كۇردەلى تۇسىنىك. ياعني، قانداي دا ءبىر جاعدايدا تەز بەيىمدەلە ءبىلىپ، ويلانا دۇرىس شەشىم قابىلداۋ.
ال ەندى تەرروريزم ۇعىمىن اشايىق – ساياساتقا قاتىسا وتىرىپ، زاڭسىز ءىس-ارەكەتكە بارۋ، ياعني قورقىتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ساياسي قالاۋلارىن ورىنداۋ، ونىڭ ىشىندە قورقىتۋ، زورلاۋ، فيزيكالىق كۇش كورسەتۋ.
عىلىمي توپتاردا وسى ەكى ۇعىمدى جالپى كەڭىنەن تارالعان «مەنتالدى تەرروريزم» دەگەن ۇعىمعا اكەلۋگە بولادى. ول ادامنىڭ سانا سەزىمىن ۋلاندىرۋ ارقىلى ادامنىڭ جەكە تۇلعا قاسيەتىنەن ايىرىپ، جالپى توپتىق ويلانۋ قابىلەتىنە كەلتىرۋ.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مەنتالدى تەرروريزم ساناداعى رۋحاني-ادامگەرشىلىك وزەككە دەسترۋكتيۆتى اسەر ەتەتىن جەكە تۇلعانىڭ ساناسىنا اسەر ەتۋدىڭ ءارتۇرلى فورمالارى مەن ادىستەرىن ۇسىنادى.
دوڭگەلەك ۇستەل بارىسىندا بىرقاتار كۋرسانتتار تاقىرىپقا قاتىستى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. مەنتالدى تەرروريزمنىڭ ادام ومىرىنە قاۋىپتىلىگىن تالقىلادى. ياعني، پروبلەمانىڭ قازىرگى جاي-كۇيى مەن تەرروريزمنىڭ جالپى جۇيە قۇراۋشى ەرەكشەلىكتەرى تۇرعىسىنان مەنتالدى تەرروريزمنىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىن ايقىندادى.
ايتا كەتۋ كەرەك، مەنتالدى تەرروريزمنىڭ تاعىدا ءبىر قاۋىپتىلىگى - ونىڭ ارانداتۋشىسى كەز-كەلگەن ادام بولۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارىن باعىتىنان جاڭىلىستىرۋ ارقىلى تۇرعىنداردىڭ ساناسىن ۋلاۋدى ءوز قولىنا الۋى. وسىنىڭ مۇمكىن بولۋى ناتيجەسىندە الەۋمەتتىك نەگاتيۆتى جاعدايلار پايدا بولادى ەكەن. ونىڭ ىشىندە لاۋازىمدى تۇلعالار پارا الادى. قىلمىس اشىق تۇردە جۇرگىزىلە باستايدى: كىشى قىلمىستاردان باستاپ ەسىرتكىلەردى ساتۋعا دەيىن جەتەدى، اسكەري قاقتىعىستىڭ فورماسى بايقالادى جانە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تىركەلەدى. ناتيجەسىندە، مۇددەلەرىنە قارسى كەلۋ جانە ازاماتتىق مىندەتتەرىنە نەمقۇرايلى قاراعانىمەن بىرگە مەنتالدىق شابۋىلدار جيىلەي باستايدى.
جالپى ايتقاندا، مەنتالدى تەرروريزم ءبىر قاراعان ادامعا كوزگە كورىنبەيتىن قاۋىپتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىندىقتان، دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلار پىكىر تالاستىرىپ، ءوز باياندامالارىنان ناقتى دالەلدەرمەن دايەكتەر كەلتىردى.
جانات جابىربەكوۆ،
قر ۇقك شەكارا اكادەمياسىنىڭ
ءباسپاسوز حاتشىسى
