حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى انكارادا بىلگە تونىقۇق جازبا ەسكەرتكىشىنىڭ كوشىرمەسىن ورناتتى. بۇل تۋرالى اكادەميا قىزمەتكەرى ناپيل بازىلحان Facebook جەلىسىندەگى رەسمي پاراقشاسىندا جازدى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ءتىلشىسى.
«بۇل ماڭىزدى حاباردى ءبىرى وقىسا، ءبىرى وقىماعان بولار. ءبىز دە قايتالاپ قۇلاقدار ەتكىمىز كەلەدى. ولاي دەيتىنىمىز، تونىقۇق بابامىزدىڭ ماڭگىلىك تاسىنىڭ عىلىمي كوشىرمەسى تۇركيانىڭ استاناسى انكارا قالاسىندا «تۇرك الەمى تونىقۇق پاركىندە» ورناتىلدى. ءوز باسىم بۇل ۇلكەن تاريحي وقيعا، تۇركولوگتار ءۇشىن قۋانىشتى يگى ءىس دەپ بىلەمىن»،-دەدى ول.
سونداي-اق عالىم بىلگە تونىقۇقتىڭ الەمدە ەرەكشە اتالاتىن دانىشپان تۇلعا ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
«بىلگە تونىقۇق» - دۇنيەجۇزى تاريحىندا ات-اتاعى ەرەكشە اتالاتىن دانىشپان تۇلعالاردىڭ ءبىرى. «كۇندەي كۇشتى كۇركىرەگەن ەل» دەپ تۇرك الەمىنىڭ اتاقتى اقىنى ماعجان جۇماباەۆ جىرلاعانداي، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە قۇدىرەتتى مەملەكەتتىڭ قۇلازىعان تۇسىندا اۋىر جۇگىن ارقالاپ، ونىڭ تۇعىرىن بەكەم ەتىپ، تۋىن بيىك كوتەرىپ، مەملەكەتتىلىك ىستەرىندە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، ەرجۇرەك قولباسشى، ءباھادۇر سۇڭعىلا تونىقۇق بابامىز بولاتىن.
« Türük Bilge qaγan eliŋe bititdim: ben Bilge Tuñuq-uq - تۇرك بىلگە قاعان ەلىندە جازدىم مەن بىلگە تونىقۇق» دەيدى اتالمىش ەستكەرتكىشى جايىندا.
تونىقۇق - تۇرك ەلىنىڭ ەلتەرiس (قۇتلىق) قاعان (650-691 جىلدارى بيلىك قۇرعان), قاپاعان قاعان (691-715 جىلدارى بيلىك قۇرعان), بiلگە قاعانعا (716-734 جىلدارى بيلىك قۇرعان) بiلiكتi دانىشپان، سۇڭعىلا قايتالانباس ۇلى تۇلعا.تونىقۇق ءوزى ، كونە تۇرك ءتولتۋما جازۋىمەن قاشاپ ماڭگىلىككە قالدىرعان بىتىكتاس ماتىنىندە بىلاي دەيدى: تۇرك حالقى ءۇشىن،
Tün:udusïqïm: kelmedi:
küntüz: olursïqïm kelmedi:
ءتۇن ۇيىقتامادىم
كۇندىز وتىرمادىمqïzïl qanïmï: tökti:
qara terim: yügürtü:
قىزىل قانىمدى توكتىم.
قارا تەرىمدى اعىزدىم.ءTeŋىri yarïlqadï: yaňïdamïz: Türük : budunïγ: Őtükün jerig:qonmus
ءتاڭىرى جارىلقادى، جەڭدىك. تۇرك حالقى وتۇكەن جەرىنە، قوندىTeŋri Umay: Ïduq jer sub: basa berti erinč: neke: tezerbiz:
ءتاڭىرى، ۇماي، قاسيەتتى جەر-سۋ جەڭىس بەرگەن ەكەن،
كوپ (ەكەن) دەپ نەگە قاشامىز،üküs tejin: neke qorqurbïz: az tejin: ne basïn alïm:
ازبىز دەپ نەگە قورقامىز، نەگە باسىندىرامىز؟
شابايىق دەدiم شابۋىلدادىق، جويدىق. جەڭدىك .
ءتاڭىرi جارىلقاي
بۇل تۇرك حالقىنا قارۋ جاراقتى جاۋدى جەلدiرمەدiم (جولاتپادىم)
تۋلى (تۇگەل) اتتى جۇگiرتتiرمەدiم (جاقىنداتپادىم).... دەيدى.
تونىقۇق 731-732 جىلدارى 85-86 جاسىندا قايتىس بولعان ەكەن. سويتىپ، بابامىزدىڭ ۇرپاقتارى بىزگە وسيەت ەتىپ قالدىرعان وسى ءبىر ەسكەرتكىشتىڭ عىلىمي كوشىرمەسى انكارا تورىندە ورناتىلدى.
حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى مەن التىنداع اۋدانىنىڭ مەرياسى «تۇرىك ءتىلى جىلىنا» جانە يۋنەسكو اياسىندا اتاپ وتىلگەن تونىقۇق ەسكەرتكىشىنىڭ 1300 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ماڭىزدى شاراعا ايرىقشا ۇيىتقى بولدى.
وسى ورايدا اتالمىش ءىس شارانى جۇزەگە اسىرۋ ىسىندە حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى مىرزاعا، انكارا قالاسى التىنداع اۋدانى مەرى اسىم بالجى مىرزاعا تۇركولوگتار اتىنان ءتاڭىر جارىلقاسىن دەپ، تونىقۇق بابامىزدىڭ ارۋاعى رازى بولسىن دەپ ايرىقشا راحمەتىمدى ايتىپ جەتكىزگىم كەلەدى.
سونىمەن قاتار، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى تاراپىنان «ۇلى دالا وركەنيەتى: تونىقۇق ميراسى جانە قازىرگى تۇركى الەمى» يۋنەسكو اياسىندا تونىقۇق ەسكەرتكىشىنىڭ 1300 جىلدىعى – تونىقۇق جىلىنىڭ رەسمي اشىلۋىنا ارنالعان حالىقارالىق ۆيدەو-كونفەرەنتسيانى (24 ءساۋىر 2020 ج.) ۇيىمداستىردى، ارنايى جيناعىن باسىپ شىعاردى.
تاعى قوسا ايتارىمىز، «تونىقۇق. بىتىكتاسى ءماتىنى اۋدارمالارى» ازەربايجانشا، قازاقشا، قىرعىزشا، تۇرىكشە، تىۆاشا، موڭعولشا، ماجارشا، نەمىسشە، ورىسشا، اعىلشىنشا، فرانتسۋزشا، قىتايشا عىلىمي جانە ادەبي كوركەم اۋدارمالارى قامتىلعان جيناق-البوم دا باسىلىپ شىقتى»،-دەپ جازدى ول.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
