ەلىمىزدە بالا تۋ بويىنشا رەكوردتىق كورسەتكىش جاڭاردى. 2019 جىلى 403 064 ءسابي دۇنيە ەسىگىن اشسا، الدىن الا دەرەكتەر بويىنشا 2020 جىلى قازاقستاندا 425,6 مىڭ بالا تۋعان. بۇعان دەيىن ەڭ كوپ بالا تۋ جاعدايى 1987 جىلى تىركەلگەن. سول جىلى 417 مىڭ نارەستە دۇنيەگە كەلىپتى. دەمەك، دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بۇل جولى 8,5 مىڭ ادامعا ارتىق بولىپ وتىر. كورسەتكىشتەردىڭ كۇرت ارتۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، 2020 جىلعى قاڭتار-جەلتوقسانداعى الدىن الا دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدە 425,6 مىڭ ءسابيدىڭ تۋعانى تىركەلدى، بۇل 2019 جىلدىڭ ءتيىستى كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 22,6 مىڭ ادامعا نەمەسە 5,6%-عا كوپ جانە 1987 جىلمەن سالىستىرعاندا 8,5 مىڭ ادامعا نەمەسە 2%-عا ارتىق.
ادەتتە اۋىلداعى انالار كوپ بالالى بولادى دەيمىز. بىراق ءبىر قىزىعى، اتالعان بيۋرونىڭ اقپاراتىندا قالالىق جەردە دۇنيەگە كەلگەندەر سانى اۋىلدىقتارعا قاراعاندا باسىم بولىپ تۇر. 2020 جىلدىڭ كورسەتىلگەن كەزەڭىندە قالالىق جەرلەردە تۋعاندار سانى – 248,7 مىڭ ادام (58,4%), اۋىلدىق جەرلەردە دۇنيەگە كەلگەندەر – 176,9 مىڭ ادام (41,6%). ال وڭىرلەر بويىنشا دەرەكتەرگە كەلسەك، بارلىق تۋعانداردىڭ جارتىسىنان كوبى ەلدىڭ 6 وبلىسىندا تىركەلگەن: تۇركىستان (14,4%), الماتى وبلىستارىندا (12,7%), الماتى (8,3%), شىمكەنت (7,4%), نۇر-سۇلتان (7%) قالالارىندا جانە جامبىل وبلىسىندا (6,9%) تىركەلگەن.
دەگەنمەن حالىق سانىنىڭ ءوسىمىن 50 جىلدان بەرى زەرتتەپ كەلە جاتقان تاجىريبەلى دەموگراف-عالىم ەربولات مۇسابەك ناقتى بولجام مەن سالماقتى ءسوز ايتۋعا ەرتە ەكەنىن جەتكىزدى. سەبەبى بۇل – الدىن الا ازىرلەنگەن دەرەكتەر.
«دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ بولدى دەپ سۇيىنشىلەپ جاتىرمىز عوي. ءجون. دەسەك تە بۇل – ءالى ناقتىلانباعان، جوعارىدا ايتىلعانداي، الدىن الا دەرەكتەر. دەمەك، كورسەتكىشتەر الداعى ۋاقىتتا وزگەرۋى مۇمكىن. ويتكەنى كەيبىرى بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن بالاسىنىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىن 1-2 ايعا كەشىگىپ الادى، شالعاي اۋىلدا تۇراتىن ادامداردىڭ ۋاقىتىندا تىركەلۋگە مۇمكىندىكتەرى بولماي قالۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان ساۋىردەگى جىلدىق قورىتىندىنى كۇتۋ كەرەك. 2020 جىلى تۋعاندار سانى 1987 جىلى تۋعاندار سانىمەن (417139) تەڭەسكەنى راس. ال قانشالىقتى ارتقانى ساۋىردەگى كورسەتكىشتەردەن كەيىن بەلگىلى بولادى. بۇل تەڭەسۋدىڭ ءوزى دە – ۇلكەن جەتىستىك»، دەيدى ە.مۇسابەك.
ءيا، ۇلان-عايىر اۋماقتى الىپ جاتقان قازاقستاندا حالىق سانىن ارتتىرۋ ماسەلەسى بۇگىندە مەملەكەتتىك مۇددەگە اينالعان. بۇعان دەيىن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ حالىق سانىن 2020 جىلى 20 ملن-عا جەتكىزۋ كەرەگىن ايتقان بولاتىن. وسى مەجەگە قاشان جەتەتىنىمىزدى بولجاۋ بىلتىرعى دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ سەبەبىن انىقتاۋدان باستالاتىن سەكىلدى.
بىلتىرعى «بەبي بۋمعا» ەڭ الدىمەن 80-جىلدارداعى جاعدايدىڭ اسەرى بار. بۇل تۋرالى بىزگە «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى، دەموگرافيا ماگيسترى، قازىر دە وسى ماماندىق بويىنشا پراگادا دوكتورانتۋرادا وقيتىن دەموگراف اياۋلىم زارلىقانقىزى ايتتى.
«حالىقتىڭ سانى مەن قۇرامىنا ۇنەمى تالداۋ جاساپ وتىرامىن. 2020 جىلعى جوعارى كورسەتكىشكە نەگىزىنەن 80-جىلدارداعى جاعداي ىقپال ەتتى. بۇدان بۇرىنعى رەكورد 1987 جىلى بولعان ەدى. ال ەندى سول جىلدارى تۋعانداردا بوسانۋدى كەيىنگە شەگەرۋ شەشىمى كوپ قابىلدانادى. ياعني 80-جىلداردا تۋعان بۇگىنگى انالار 40 جاسقا جەتكەنشە 3-ءشى نەمەسە 4-ءشى بالانى تۋىپ الۋعا اسىعادى. بۇرىن ايەلدەر كوبىنە 30 جاسقا دەيىن بوسانىپ الۋدى قۇپ كورەتىن، قازىر بۇل جوسپارلاۋ ۋاقىتى 10 جىلداي ۋاقىتقا كەشىكتى. اقيقاتىندا مۇنداي جاعداي قازاقستاندا عانا ەمەس، پوستكەڭەستىك ەلدەردە دە ورىن الىپ وتىر»، دەيدى.
قوعام اراسىندا «بىلتىرعى «بەبي بۋمنىڭ» بولۋىنا كوپ بالالى انالارعا مەملەكەت تاراپىنان جاردەماقى تاعايىندالىپ، الەۋمەتتىك كومەك كورسەتىلگەنى دە سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن» دەگەن بولجام بار. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟
دەموگراف مامان ا.زارلىقانقىزىنىڭ ويىنشا، مۇنداي بولجام جاساۋعا بولمايدى. ويتكەنى الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن جوق. ولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە مەملەكەتتىك جاردەماقى مەن الەۋمەتتىك كومەك حالىق سانىنىڭ كۇرت ارتۋىنا جاناما تۇردە عانا اسەر ەتە الادى. ويتكەنى ەگەر وتباسىندا بالانى ومىرگە اكەلۋ جوسپارلانسا، ادامدار سىرتقى جاعدايلارعا قاراماستان جوسپاردى ورىنداۋعا تىرىسادى.
بىراق «80-جىلداردا تۋعان بۇگىنگى انالار 40 جاسقا جەتكەنشە 3-ءشى نەمەسە 4-ءشى بالانى تۋىپ الۋعا اسىعادى» دەگەن ويمەن تولىق كەلىسۋگە ستاتيستيكالىق دەرەكتەر مويىن بۇرعىزبايتىن سەكىلدى. سەبەبى الدىن الا مالىمەتتەر بويىنشا تۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلەسى (31,4%) 25-29 جاس ارالىعىنداعى ايەلدەرگە تيەسىلى. ال 35-39 جاستاعىلار 13,5%-دى عانا قۇرايدى. الايدا دەموگراف ا.زارلىقانقىزىنىڭ «مەملەكەتتىك جاردەماقى مەن الەۋمەتتىك كومەك حالىق سانىنىڭ كۇرت ارتۋىنا جاناما تۇردە عانا اسەر ەتە الادى» دەگەنىن دەرەكتەر دە راستايتىنداي كورىندى. ويتكەنى 2020 جىلعى قاڭتار-جەلتوقساندا ايەلدەردىڭ ءبىرىنشى بوسانۋ ۇلەسى – 26,8%، ەكىنشى بالاسىن بوسانعاندار – 24,7%. ال ءۇشىنشىسىن دۇنيەگە اكەلگەندەر 22,2%، ءتورتىنشى جانە ودان دا كەيىنگى ءسابيىن تۋعان انالار 25,9%-ى قۇرادى.
