قازاقتىڭ ءداستۇرلى كوشىپ-قونۋىنىڭ بۇزىلۋى

7159
Adyrna.kz Telegram

قازاق حالقى ەجەلدەن كەڭ بايتاق، ۇلان عايىر اتامەكەندە كوشپەلىلىك داستۇردە ءومىر سۇرگەن. بىراقتا رەسەي يمپەرياسىنا قوسىلعاننان باستاپ بۇل ءداستۇردىڭ قايماعى بۇزىلدى، وعان سەبەپ وزبىر وتارشىلدىق

قازاق دالاسىن جاعالاي قورشاي سالىنعان بەكىنىستەر مەن شەپ-بەلدەۋلەر رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنان جۇرگىزەتىن تىرەك-پۋنكتتەرىنە اينالدى. سول سەبەپتى، ولاردى قازاقتاردان قورعاۋ شاراسى قابىلداندى. ياعني، شەپ-بەلدەۋلەردىڭ بويىنا سالىنعان بەكىنىستەردىڭ ماڭىنداعى قازاقتاردى الىسقا، قۋ مەديەن ولكەگە قۋىپ تاستاۋ سياقتى شارالار جۇرگىزىلدى. بۇل ىستەر جەرگىلىكتى حالىقپەن ساناسپاي، اسكەري كۇش قولدانۋ ارقىلى قاتىگەزدىكپەن ىسكە اسىپ جاتتى.

مىسالى، 1742 جىلى 19 قازاندا ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي. نەپليۋەۆ قازاقتاردى جايىق وزەنى ماڭىندا كوشىپ-قونۋعا تىيىم سالۋ تۋرالى جارلىق شىعارادى. وندا مىناداي ەسكەرتۋلەر جازىلعان: «جارلىقتا كورسەتىلگەندەي بارلىق قىرعىز-قايساق حاندارىنا، سۇلتاندارعا، ستارشىندار مەن بارلىق حالىقتارعا جار سالامىن، بۇدان بىلاي وسى جارلىق العاننان كەيىن قامال ماڭىندا جانە جايىق وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە كوشىپ-قونۋعا تىيىم سالىنادى. ەگەر ول بۇزىلاتىن بولسا، وندا قاتاڭ جازا قولدانىلادى».

وسىنداي سوراقىلىقتاردىڭ سالدارىنان ورىنبور بەلدەۋى ماڭىنداعى قازاقتار قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، كەدەيلەندى. بۇنداي كۇيگە تۇسكەن قازاقتارعا وتارلاۋشىلار ورىس پوسەلكالاردان قونىس بەرىپ وتىرىقشىلىققا كوندىردى. كونگەندەرگە جەڭىلدىكتەر جاسادى.

k-sh2

بۇلاي جاساۋدىڭ ءمانى – ات جالىندا ەركىن وسكەن قازاقتى ورىستارمەن قوسىپ قونىستاندىرۋ ارقىلى «ورىستاندىرۋ» ساياساتىن قارقىندى جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋدىرۋ ەدى. ونىمەن قويماي ورىنبور بەلدەۋىن قورعاپ تۇرعان ورىس-كازاك اتتى جاساعىنا قازاقتاردى تىقسىرىپ، ورىستارمەن بىرگە وتىرۋعا ماجبۇرلەۋ ءىسى تاپسىرىلدى.

وسىلاي قوس وكپەدەن قىسىم كورگەن قازاقتار بەلدەۋدەن ءوتىپ، ورىستارمەن بىرگە وتىرىقشى تۇرمىس كەشە باستادى (كولونيزاتسيا سيبيري ۆ سۆيازي س وبشيم پەرەسەلەنچەسكيم ۆوپروسام. – سپ-ب.، 1900. – ستر. 84). زەرتتەۋشى پ. ميليۋكوۆ: «قازاقتار جايىق بويىنداعى بەكىنىس جۇيەلەرى ماڭىنان ءبىرجولا قۋىپ تاستالدى. ەجەلگى وداقتاس: قازاق پەن باشقۇرتتى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىپ، الشاق ۇستاۋ ءۇشىن 1734-1744 جىلدار ارالىعىندا وتە ءىرى جوسپارلار قۇرىلدى. جوسپاردى ورىس شەنەۋنىكتەرى – كيريللوۆ، تاتيششەۆ جانە نەپليۋەۆتەر ىسكە اسىردى. ورىنبور قالاسى وتارلاۋدىڭ ورتالىعىنا اينالدى» دەيدى (كولونيزاتسيا روسسي، 1895). 1756 جىلى پاتشا جارلىعىمەن ورال جاعالاۋلارىنداعى ەڭ شۇرايلى جەرلەر مەن جايىلىمدار ورال-ورىنبور ورىس-كازاك اسكەرلەرىنىڭ جەرى دەپ جاريالاندى دا، ەلەك پەن ورال اۋماعىنا نوۆولەپيتسك جولاعىن سالىپ، ودان قازاقتاردىڭ وتۋىنە تيىم سالدى. وسىلاي جايىلىمىنان ايىرىلعان قازاقتار قان قاقسادى. الدا-جالدا تىيىم جولاعىنا قازاقتار ءوتىپ كەتكەن جاعدايدا جازالاۋشى ورىس-كازاك وتريادتارى بەيبىت ەلدى وڭدىرماي ويراندادى.

k-sh3

وسىنداي كەلەڭسىز وقيعالار ەتەك الىپ جاتقانى جايلى سىرىم داتۇلىنىڭ پاتشايىم ەكاتەريناعا ءىى جازعان حاتىندا ورال بەكىنىسىنىڭ اتامانى دارىكوۆ ەش سەبەپسىز قازاقتىڭ 225 شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، 140 ادامدى ءولتىرىپ، 57 ادامدى تۇتقىنعا الىپ، مال-مۇلكىن توناعانى جايلى ايتادى. 1752-1755 جىلدارى ەسكى ەسىل جانە جاڭا ەسىل شەبى بويىندا جايلاپ-قىستاپ جۇرگەن قازاقتار شەپ بويىنان اسكەر كۇشىمەن قۋىپ شىعارىلدى. وتارلاۋ يدەولوگياسىن قولداۋشى، استامشىل گراف نەسسەلرودەنىڭ پاتشا اعزام نيكولاي ءى-گە جازعان قۇپيا حاتىندا: «شەپتەردى ىشكەرى (قازاق دالاسىنا قاراي) جىلجىتۋداعى ۇكىمەتتىڭ ماقساتى ەگىنگە جارامدى جەرلەردى كوبىرەك قامتۋ... ول ءۇشىن مۇنداي جەرلەردى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاقتاردان تازارتۋ قاجەتى تۋىندايدى»، – دەپ مالىمدەگەن (ە. بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. – الماتى: سانات، 1994. 35-ب).

سول سياقتى ازيا دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ك.ك. رودوفينيكين: «شەپ ماڭىنداعى قازاقتار قىستاۋلارىنان قۋىلىپ، كولدەردەن تۇز الۋلارىنا تىيىم سالىنىپ، ولارعا نەشە ءتۇرلى قىسىم جاسالۋدا»، – دەيدى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا. – الماتى: سانات، 1994 . 36-ب).1765 جىلى ءسىبىر شەكارا شەبىنىڭ كومانداشىسى ي.شپرينگەر ەرتىستىڭ بويىنان 10 شاقىرىم جەرگە قازاقتاردى جولاتپاۋ جايلى بۇيرىق بەردى. سول سياقتى، اسكەري بەكىنىستەردەن قازاقتار 30 شاقىرىم الىس ءجۇرۋ ءتيىس بولدى. ءبىر جاعىنان باشقۇرتتى ايداپ سالىپ، ەكىنشى جاعىنان ويراتتاردى قازاققا قاراي تىقسىرعان پاتشالىق رەسەيدىڭ جالماۋىز ساياساتىنا، ءۇشىنشى جاقتان تۋعان جەرىنەن ىعىستىرىلعان قازاقتار ەس جيا الماي قالدى.

ءحVىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا 1765 جىلى گەنەرال-پورۋچيك شپرينگەر ەرتىستى بويلاي قونىستاعان بەكىنىس باستىقتارىنا كوشپەندىلەردى (قازاقتاردى) شەپ سىزىعىنىڭ بويىنا 10 شاقىرىم جاقىنداتپاۋعا بۇيرىق بەردى. بۇل ۇكىم ارادا 74 جىل وتكەن سوڭ، ياعني، 1839 جىلى توپوگراف كوكوۋلين باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز گورچاكوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ەرتىس جانە باسقا وزەندەردىڭ بويىن گەودەزيالىق سۋرەتكە ءتۇسىرۋدى اياقتاعان سوڭ عانا كۇشىن جويدى.


بەكەن قايراتۇلى، زەرتتەۋشى جۋرناليست،

قر مادەنيەت قايراتكەرى.
"history".kz

پىكىرلەر